د. ئاریان رەئوف

 

ئەو کارەساتە مرۆیانەى کە لە چەند رۆژی رابردودا لە سوەیدا رویاندا چ لە پێش هێرشەکان یان دوای هێرشەکانی سوپاکەی ئەحمەد شەرع و دواتر ناچارکردنی بە پاشەکشەکردن لەلایەن ئیسرائیلەوە، دواتر راگەیاندنی جەنگی بەدوەکان دژ بە دروزەکان وهێرشیان بۆ سەر سوەیدا، رەنگە تیۆریی (بریگرتە –موکل -الأصيل) و( بریکاروکیل) (Principal-Agent Theory) تیۆریەکی گونجاو بێت لە رێگەیەوە شرۆڤەى هێرشی بەدوەکان بۆ سەر دروزەکان لەسوەیدای پێ بخوێنرێتەوە.

 

تیۆرەکە دولایەن لە خۆدەگرێت ئەوانیش (بریگرتە – موکل (Principal: ئەو کەسە یان لایەنەیە کە کەسێکی تر رادەسپێرێت بۆ ئەوەی لەبری ئەو کارێک بکات. و (بریکار- وکیل- Agent): ئەو کەسە یان لایەنەیە کە راسپاردنەکە وەردەگرێت و بە ناوی سەرۆکەوە هەڵسوکەوت دەکات یان بڕیار دەدات.

 

پەنابردنی دەوڵەتە ستەمکارەکان (بە تایبەت ئەو دەوڵەتانەى کە گروپێکی ئیتنی زاڵ دەسەڵاتی تێدا کۆنترۆڵکردوە) بۆ میلیشیا وگروپە عەشایەرییەکان بۆ سەرکوتکردنی کەمینە ئاینی ونەتەوەیەکانی تر، کردەیەکی هەڕەمەکی و ئاژاوەگێڕانە نییە، بەڵکو ستراتیژە لای دەسەڵاتە ستەمکارەکان، چونکە .دەسەڵات وەک "بنەمایەکی شاراوە" لە رێگەی بریکارەکان دەیەوێت ئامانجەکانی بەدی دەهێنێت، لە هەمان کاتدا خۆی لە بەرپرسیارێتیی راستەوخۆی یاسایی و مێژویی دەپارێزێت.

 

لەسۆنگەى ئەم تیۆرییە، لەس سیستەمە ستەمکارەکان بریگرتە- موکل دەسەڵات دەدات بە "بریکار- الوکیل " بۆ جێبەجێکردنی ئامانجی سیاسیی دیاریکراو، دەکرێت:

 

*   سەرکوتکردنی گروپە ئاینی و ئیتنیە لاوازەکان بن .

*   راگواستنی کەمینە ئایینی یان نەتەوەییەکان.

*   بڵاوکردنەوەی ترس بۆ مسۆگەرکردنی کۆنترۆڵکردن.

*   پەرتەوازەکردنی کۆمەڵگەکان بۆ رێگریکردن لە هەر یەکگرتنێکی ئۆپۆزسیۆنی دژ بە دەسەڵات

 

بە تەوزیفکردنی ئەم تیوریە لە سیستەمە ستەمکاریەکانی رۆژهەڵاتی ناوەراست بەتایبەت سوریای دوای بەشار ئەسەد. دەنوانین خوێندنەوەی بۆ بکەین کە لە هەندێک دۆخدا دەسەڵات خۆی راستەوخۆ هەندێک کردەى توندوتیژی سەرکوتکردن و کۆنترۆڵکردنی گروپە ئیتنی و ئاینەکان ناکات، بەڵکۆ پشت دەبەستێت بە میلیشیا و هۆزەکان، بۆ ئەوەى ئامانجەکانی بەدی بهێنێت. لێرەدا سیستەمی فەرمانڕەوا ڕۆڵی (بریگرتە -موکل) دەبینێت، لەکاتێکدا عەشیرەت و میلیشیا خۆجێیەکان سیفەتی "بریکار"یان پێدەدرێت و دەسەڵاتیان پێ دەدرێت بۆ جێبەجێکردنی سیاسەتی توندوتیژانە، وەک کۆمەڵکوژی (جینۆساید)، راگواستنی زۆرەملێ، و سەرکوتی سیستماتیکی دژی کەمینەکان.

دەسەڵاتی سوریای ئێستا بە سەرۆکایەتی ئەحمەد شەرع لە روداوی کۆمەڵکوژی عەلەویەکان لە کەناراوەکانی سوریا هەمان سیاسیەتی تیۆری بریگرتە و بریکاری بە کارهێنا چونکە لەسەرەتایی هێرشەکەدا هەرەشەى توندنی کرد بەڵام دوا ئەوەى بە شێوەیەکی سنوردار کۆمەلگەى نێودەوڵەتی هاتە دەنگ دژ بە کۆمەڵکوژیەکە، دەوڵەتی سوریا خوی لە کۆمەڵکوژیەکە بێ بەرى کرد و گروپە ملیشیایەکانی تۆمەتبارکرد بەڵێنی لێپچینەوەى دا، بەڵام ئەم بەڵینە تەنها بۆ هێورکردنەوەى دۆخەکەبو. لەهەمان چوارچێوەدا لەسەرەتای هەفتەى رابردو بە دیاریکراوى ڕۆژی دوشەممە سوپاکەی ئەحەمد شەرع بە پاساوی ( راگرتنی پێکادانی تایفی ) لە نێوان دروز و هۆزە بەدەوییەکان لە سوەیدا هێرشی کردە سەر شارەکە و سوپاکە کۆمەڵکوژی (سنوردا)ی ئەنجامدا. دەرئەنجام ئیسرائیل بە پاساوی پاراستنی دروزەکان هێرشی کردە سەر سوپاکەى ئەحمەد شەرع و چەند پێگەیەکیشی لە دیمەشق کردە ئمانج ، دەرئەنجام ئەحمەد شەرع بە ناچاری سوپاکەی لەسوەیدا کشاندەوە، لەگەڵ کشانەوەى سوپاکە هۆزە بەدەویەکان جەنگیان دژ بە دروزەکان راگەیاند، لێرەدا رونە کە ئەحمد شەرع بەدوەکانی وەک بریکار بۆ هێرش کردنە سەر دروزەکان بەکارهێنا، ئەمەش لە پێناو ئەوەى کە جەنگی تایفەگەرى لەوناوچە روبدات و سوپا و دەزگا ئەمنیەکان بە ناوی پاراستنی خەڵکی مەدەنی لە کۆمەڵکوژی و بەرقەرارکردنی سەروەرى سوریا بگەرێنەوە ناو سوەیدا.

 

بۆچی سیستەمە ستەمکارەکان (بریکار) بەکاردەهێنن؟

 

سیستەمە ستەمکارەکان بە تایبەت لەو وڵاتانەى کە گروپێکی ئیتنی زاڵ دەسەڵاتی قۆرغکردوەو ئەم شێوازە (بریکار) بەکارئەهێنن، وەک ئامرازێکی مەترسیداری سەرکوتکردن و لە ناوبردن کە رێگە بە سیستەمە ستەمکارەکە دەدات چەند ئامانجێک بپێکن وەک ئەوەى لە ئێستادا لە سوریا بەدی دەکەین:

 

1.  نکۆڵیکردن لە بەرپرسیارێتیی:

لەرێگەی راسپاردنی میلیشیاکانەوە، سیستەمەکە بە فەرمی خۆی لە بەرپرسیارێتیی یاسایی بۆ پێشێلکارییە گەورەکان (وەک کۆمەڵکوژی یان پاکتاوی رەگەزی) بەدور دەگرێت. چونکە بریکارەکان وەک لایەنی سەربەخۆ هەڵسوکەوت دەکەن، لەکاتێکدا لە کردەوەدا ملکەچی رێنماییە ناڕاستەوخۆکانی دەسەڵاتن و تەنانەت لەم دو رۆژی رابردو بەشێک لە هێزەکانی بەناو بەدوەکان بریتی بون لە ملیشیا و دەزگا ئەمنیەکانی خودی دەسەڵات لە دیمەشق.

 

2.  پیادەکردنی کردەیی دراندانە کە بۆ سوپا مەحاڵە:

رەنگە میلیشیاکان لە سوپای فەرمی، گورز وەشێنتر و توندوتیژتر بن و کەمتر ملکەچی یاسا بن. چونکە میلیشیا و گروپە عەشایەرییەکان زۆرجار پابەندی هیچ یاسایەکی شەڕ و رێسایەکی سەربازی نین. ئەمە وا دەکات بە شێوەیەکی زۆر دڕندانەتر و بێبەزەییانەتر مامەڵە بکەن، چونکە هیچ لێپرسینەوەیەکی ناوخۆییان لەگەڵدا ناکرێت. هەروەها کاتێک بریکار (میلیشیا) هەست دەکات کە لەلایەن بریگرتە (دەوڵەت) پارێزراوە و هیچ سزایەک نادرێت، زیاتر ئامادە دەبێت کردەوەی توندوتیژتر و دڕندانەتر ئەنجام بدات. بە واتایەکی تر، دڵنیایی لە پارێزبەندی (impunity) هانی بریکار دەدات بۆ تێپەڕاندنی هەمو سنورێکی مرۆیی و یاسایی.

 

3.  کەمکردنەوەی فشاری نێودەوڵەتی:

سیستەمەکە خۆی لە تێوەگلانی راستەوخۆ دەپارێزێت کە لەوانەیە ببێتە هۆی سزای نێودەوڵەتی یان ئیدانەکردن، بەتایبەتی کاتێک بریکارەکە لایەنێکی عەشایەری یان میلیشیایی بێت. بۆنمونە ئەگەر سوپای رێکخراوی دەوڵەتێک راستەوخۆ جینۆساید ئەنجام بدات، کاردانەوەی نێودەوڵەتی (وەک سزای ئابوری، گەمارۆی سەربازی، یان دەستێوەردان) زۆر خێراتر و توندتر دەبێت. بەڵام کاتێک کارەکە لە رێگەی میلیشیاوە دەکرێت، کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دودڵ دەبێت و بابەتەکە وەک "کێشەیەکی ناوخۆیی ئاڵۆز" دەبینێت.

 

4.  دروستکردنی دابەشکاری لەناو کۆمەڵگەدا:

رژێمەکان سود لە ناکۆکییە مێژویی و کۆمەڵایەتییەکانی نێوان گروپە ئیتنی و عەشایەرییەکان وەردەگرن. بە چەکدارکردنی گروپێک(بریکار) راسپاردنی دژی گروپێکی تر یان سەرکوتکردنی کەمینەیەکی تر، ناکۆکییەکان فراوانتر دەکەنەوە و دابەشبونە تایفی وئیتنیەکان قوڵتر دەکاتەوە، کە ئەمەش بنەمای "پەرتکە و زاڵ بە" بەهێز دەکات وا دەکەن ئەو گروپانە لەبری ئەوەی یەکبگرن دژی دەوڵەتی ستەمکار، وزەی خۆیان لە شەڕی یەکتردا بەفیڕۆ بدەن. مانەوەی ستەمکار مسۆگەربکات.

 

5.  کۆنترۆڵکردن:

کۆنترۆڵکردنی ئەو ناوچەیەی کە گروپە ئیتنیەکە پێشتر رێگەی نەداوە دەسەڵاتە ستەمکارەکە کۆنترۆڵی بکات.

 

 

لە مێژوی نزیکدا نمونەى لەم شێوازە مامەڵەکردنی دەسەڵاتە ستەمکارەکان هەن لەوانەش:

 

* جینۆسایدی رواندا (1994): حکومەتی زۆرینەی هوتو، میلیشیای "ئینتەراهاموی"ی دروست کرد و هانی دان بۆ کۆمەڵکوژکردنی کەمینەی توتسی. ئەم میلیشیایانە ڕۆڵی سەرەکییان لە کوشتارەکەدا گێڕا.

 

* جینۆسایدی دارفۆر لە سودان (2003): حکومەتی عومەر بەشیر لە خەرتوم، میلیشیای عەرەبی "جەنجەوید"ی پڕچەک کرد و بەکاری هێنان بۆ پاکتاوکردنی گروپە ئەفریقییە ناعەرەبەکانی ناوچەی دارفۆر. حکومەت هەمیشە نکۆڵی لەوە دەکرد کە کۆنترۆڵی جەنجەویدی هەبێت.

 

* هێرشە درۆنیەکانی میلیشیا چەکداریەکان لەعێراق: لە ماوەى رابردودا لە رێگەى ملیشیا چەکداریەکانی عێراق (فصائل المسلحە) چەندین جار بە درۆن هێرش کراوەتە سەر شارەکانی هەرێمی کوردستان و ژێرخانی ئابوی هەرێم کراوە بە ئامانج، بەڵام ئەم گروپانە لەلایەن حکومەتی فیدراڵی لە بەغداد لێپێچینەوەیان لەگەڵدا نەکراوە ، زۆرجار خودی حکومەت فیدراڵی وەک فشار بۆ سەر هەرێمی کوردستان بەکاریان ئەهێنێت.

 

دەرئەنجام

دەتوانین بڵێین زۆرجار خودی دەسەڵاتە ستەمکارەکان وەک ئەکتەری راستەوخۆ سەرکوتکردنی کەمینە ئاینی و نەتەوەیەکان ئەنجام نادات، بەڵکو ئەرکەکە دەسپێرێت بە گروپە چەکدارە نافەرمییەکان وەک میلیشیا، هۆز، یان گروپە پاراسەربازییەکان. ئەم دیاردەیە، کە دەکرێت ناوی لێبنرێت "سەرکوتی ناڕاستەوخۆ" یان "توندوتیژیی بە وەکالەت"، تەنها تاکتیکێکی هەڕەمەکی نییە، بەڵکو ستراتیژێکی ورد و حیساب بۆکراوە. تیۆریی بریگرتە و بریکار بژاردەیەکی گونجاوە بۆ دیراسەکردنی ئەم جۆرە لە مامەڵەکردن، چونکە دەسەڵات وەک بەشێوەیەکی شاراوە کاردەکات ولە رێگەی "بریکارە" ناوخۆییەکانەوە ئامانجە دڕندانەکانی خۆی بەدی دەهێنێت، لە هەمان کاتدا خۆی لە بەرپرسیارێتیی راستەوخۆی یاسایی و مێژویی دەپارێزێت.