رادیۆی ده‌نگ له‌چوارچێوه‌ى پرۆژه‌یه‌كى دا به پاڵپشتى سندوقی نیشتمانى بۆ دیموكراسی NED، له رێگه‌ى یه‌كه‌ى چاودێریی حكومه‌تى خۆجێی گه‌رمیانه‌وه، مانگانه راپۆرتێك له‌سه‌ر كه‌رتێكى په‌یوه‌ست به حكومه‌ت بڵاوده‌كاته‌وه.
بۆ ئه‌م مانگه راپۆرته‌كه‌ى ته‌رخانكردوه به باسكردنى كار و ئه‌ركه‌كانى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى خۆپاراستنى ته‌ندروستى گه‌رمیان، ئاماژه‌ى به‌و رۆڵه داوه كه ده‌یگێڕێت، هه‌روه‌ك ئه‌و كه‌موكورتیانه‌شى خستوته‌ڕو كه له جێبه‌جێكردنى كاره‌كانیدا دێته ئاراوه.
له كۆتایی راپۆرته‌كه‌شدا، ژماره‌یه‌ك خاڵ وه‌كو ده‌ره‌نجام خراونه‌ته‌ڕو، ئه‌مه سه‌رباری ئه‌وه‌ى چه‌ند راسپارده‌یه‌كیش به‌مه‌به‌ستى بره‌ودان به‌م به‌ڕێوبه‌رایه‌تییه و چالاكتركردنى و زیادكردنى خزمه‌تگوزارییه‌كانى، پێشنیازكراون.
ده‌قی راپۆرته‌كه له خواره‌وه ده‌خوێننه‌وه.
پێشه‌كى:
له سنورى گه‌رمیان به‌ڕێوبه‌رایه‌تیه‌كى تایبه‌ت به چاودێرييكردنى بازار و خاوه‌نكاره‌كان و خودى هاوڵاتیانیش هه‌یه، ئه‌ویش به‌ڕێوبه‌رایه‌تى خۆپاراستنى ته‌ندروستى گه‌رمیانه.
به‌ڕێوبه‌رایه‌تییه‌كه له 34 هۆبه پێكهاتوه، جگه له هه‌ندێك كاروباری ئیدارى ناوخۆیی، هه‌ر هۆبه و په‌یوه‌سته به بوارێكى خۆپارێزیه‌وه.
له‌م راپۆرته‌دا دیارترین كاره‌كانى ئه‌م به‌ڕێوبه‌رایه‌تییه و خزمه‌تگوزارییه‌كانیان و ئه‌و كێشانه‌ى له‌م نێوه‌نده‌دا هه‌ن، ده‌خه‌ینه‌ڕو.
به‌شى یه‌كه‌م: كاره‌كانى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى خۆپاراستنى ته‌ندروستى گه‌رمیان
یه‌كه‌م: چاودێریى بازاڕ
ا. پشكنینی شوێنكاره‌كان و تێبینییه‌كان
یه‌كێك له ئه‌ركه‌كانى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى خۆپاراستنى ته‌ندروستى گه‌رمیان چاودێرییكردنى بازاڕه به گشتى چ له روى پاكوخاوێنى شوێنكاره‌كانه‌وه بێت چ له روى ئه‌و خواردنانه‌وه بێت كه له بازاڕدا ساخ ده‌كرێنه‌وه، ئه‌مه‌ش له رێگه‌ى لیژنه‌ى تایبه‌تمه‌نده‌وه.
ئارام عه‌بدولقادر، فرۆشیارى ماسى له قه‌زاى كه‌لار، ده‌ڵێت: بۆماوه‌ى 14 ساڵه خه‌ریكى ئه‌م پیشه‌یه‌م له‌سه‌ر عه‌ره‌بانه‌ى گه‌ڕۆك، لیژنه‌كانى خۆپاراستنیش به‌به‌رده‌وامى سه‌ردان ده‌كه‌ن.
پشتیوان خورشید، فرۆشیار له قه‌زاى كفرى، ده‌شڵێت: لیژنه‌كان جارى وا هه‌یه له مانگێكدا 2 جار سه‌ردان ده‌كه‌ن.
له‌لایه‌كى دیكه‌وه، محه‌مه‌د چالاك، فرۆشیار له قه‌زاى كفرى باس له‌وه ده‌كات: له ماركێته‌كه‌ماندا لیژنه‌كان سه‌ردان ده‌كه‌ن مانگى وا هه‌یه 2 بۆ 3 جار سه‌ردان ده‌كه‌ن و پشكنینى ته‌واوى مه‌واده‌كانمان ده‌كه‌ن كه ده‌یفرۆشینه‌وه.
له‌باره‌ى ئه‌وه‌ى بۆ هه‌ر شوێنكارێك له مانگێكدا چه‌ند پشكنین ئه‌نجام ده‌درێت، تۆفیق محه‌مه‌د، لێپرسراوى هۆبه‌ى چاودێرى ته‌ندروستى له به‌ڕێوبه‌رایه‌تى خۆپاراستنى ته‌ندروستى گه‌رمیان، هێماى بۆ ئه‌وه‌كرد: شوێنكارى وامان هه‌یه به 6 مانگ پشكنینیان بۆ ناكرێت، چونكه فریا ناكه‌وین.
وتیشى: پشكنینه‌كان بۆ به‌رهه‌مى سپیایی تاوه‌كو ئێستا نه‌مانتوانیوه پشكنینیان بۆ بكه‌ین، چونكه ئه‌گه‌ر پشكنینیان بۆ بكه‌ین شیاو نیه بۆ به‌كارهێنان، چونكه له‌سه‌ر عه‌ره‌بانه‌ى ده‌ستگێڕن و هه‌وا لێى ئه‌دات.
ده‌شڵێت: بۆیه ئه‌گه‌ر لیژنه‌كه‌مان بچێت، ئه‌وه ده‌بێت ده‌ست به‌سه‌ر ئه‌و به‌رهه‌مانه بگیرێت و ته‌له‌ف بكرێت، بۆیه ئێمه زیاتر له كارگه‌كان پشكنینى به‌رهه‌مى سپیاییه‌كان ده‌كه‌ین و لیژنه‌كه‌مان به‌رده‌وام سه‌ردان ده‌كه‌ن.
"لیژنه‌كانى خۆپاراستن سه‌ردان ده‌كه‌ن، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا رێنمایی ده‌ده‌ن كه چ شتێك رێگه‌پێدراو نیه ساخ بكرێته‌وه". سیامه‌ند خوداداد، فرۆشیار له بازاڕى قه‌زاى كه‌لار واى وت.
رامیار یاسین، فرۆشیار له نێو بازاڕى كه‌لار، ده‌ڵێت: لیژنه‌كان له سه‌ردانه‌كانیاندا هه‌ر خواردنێك به‌سه‌ر چوبێت ئه‌وه له‌گه‌ڵ خۆیان ده‌یبه‌ن و هه‌ندێكجاریش روبه‌ڕوى ئیجرائات بوینه‌ته‌وه، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا زانیارى و رێنمایى ده‌ده‌ن كه ئه‌و خواردنانه‌ى راسته‌وخۆ ده‌خورێت دابپۆشرێت یان هه‌ندێك خواردن هه‌ن چۆن هه‌ڵبگیرێت له ده‌ره‌وه‌ى دوكانه‌كه بێت یان ناوه‌وه‌ى دوكانه.
"لیژنه‌ى خۆپاراستن سه‌ردانمان ده‌كه‌ن و پشكنین بۆ شوێنه‌كه ده‌كه‌ن له روى پاكوخاوێنیه‌وه، ته‌نانه‌ت جارێك به ناهه‌ق سزاى 50 هه‌زارم بۆ كرا له‌به‌رئه‌وه‌ى هه‌ندێك پاشماوه‌ى مریشكه‌كان كه‌وتبو له زه‌ویدا". حه‌كیم ئه‌حمه‌د، مریشكفرۆش له قه‌زاى كه‌لار وا ده‌ڵێت.
سه‌باح مه‌جید، فرۆشیار له قه‌زاى كه‌لار، وتى: نزیكه‌ى 17 ساڵه دوكانى ترشیاتم هه‌یه و لیژنه‌كانی خۆپاراستنیش به‌رده‌وام سه‌ردان ده‌كه‌ن و كاتیان دیاریكراو نیه، مامه‌ڵه‌یان خراپ نیه به‌گشتى، به‌ڵام له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا هه‌یه‌نه گوێ ناگرێت هه‌شیانه گوێ ده‌گرێت.
له‌به‌رامبه‌ردا، عه‌دنان عه‌بدولڕه‌حمان، فرۆشیار له ناحیه‌ى رزگاریى، نیگه‌رانه له مامه‌ڵه‌ى لیژنه‌كان و وتى: جیاوازى ده‌كرێت، بۆ نمونه شوێنى وا هه‌یه به 15 رۆژه كارتۆنى ئاوى له ده‌ره‌وه‌یه و له به‌رخۆره كه قه‌ده‌غه‌یه، به‌ڵام له‌به‌ر ئه‌وه‌ى كه خاوه‌نه‌كه‌ى ده‌ناسێت ره‌نگه ئاسایی وه‌ریبگرێت، به‌ڵام شوێنى واش هه‌یه 2 سێت خواردنه‌وه‌كانى له ده‌ره‌وه‌یه ئه‌یبه‌ن و ئیجرائات ده‌كه‌ن.
نیاز قادر، فرۆشیار له ناحیه‌ى رزگاریى، ده‌ڵێت: لیژنه‌كان له مانگێكدا نزیكه‌ى 3 جار سه‌ردان ده‌كه‌ن و پشكنین بۆ به‌رهه‌مه‌كانمان ده‌كه‌ن، به‌جۆرێك ده‌بێت ماسته خۆماڵیه‌كه لۆگۆ و ناو و ژماره‌ى خاوه‌نه‌كه‌ى له‌سه‌ر بێت كه لێى وه‌رده‌گرین، بۆ به‌رهه‌ماكانى تریش ده‌بێت چه‌ند رۆژ پێش به‌سه‌رچون خۆمان جیاى بكه‌ینه‌وه و لیژنه‌كه هات ده‌یبات.
له‌به‌رامبه‌ردا، تۆفیق محه‌مه‌د، لێپرسراوى هۆبه‌ى چاودێرى ته‌ندروستى له به‌ڕێوبه‌رایه‌تى خۆپاراستنى ته‌ندروستى گه‌رمیان، ده‌ڵێت: یه‌ك لیژنه‌مان هه‌یه به به‌رده‌وامى سه‌ردانى شوێنكاره‌كان ده‌كه‌ن چ ئه‌وانه‌ى به‌رهه‌مى خوارده‌مه‌نى ساخ ده‌كه‌نه‌وه چ ئه‌وانه‌شى كه كارى دیكه‌یان هه‌یه، ئه‌م لیژنه‌یه‌ش به‌یانیان و ئێواران سه‌ردان ده‌كه‌ن.
هێماى بۆ ئه‌وه‌شكرد: ئه‌ركى ئێمه پشكنینى خۆراكه به‌گشتى و ئه‌و شوێنانه‌ى كه خۆراكى تێدا ساخ ئه‌كرێته‌وه، بۆنمونه نمونه‌ى گۆشت و ئه‌و شتانه وه‌رناگرین بۆ پشكنین.
جگه له شوێنكاره‌كان، ئه‌م به‌شه پشكنین بۆ كارگه‌كانیش ئه‌نجام ده‌دات.
تۆفیق محه‌مه‌د، لێپرسراوى هۆبه‌ى چاودێرى ته‌ندروستى له به‌ڕێوبه‌رایه‌تى خۆپاراستنى ته‌ندروستى گه‌رمیان ده‌ڵێت: له ماوه‌كانى رابردودا نه‌مانده‌توانى پشكنین بۆ به‌رهه‌مى كارگه‌كان بكه‌ین ئه‌مه‌ش به فه‌رمانى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى گشتى ته‌ندروستى گه‌رمیان، به‌ڵام له ئێستادا پشكنین ئه‌نجام ئه‌ده‌ین ئه‌مه‌ش دواى ئه‌وه‌ى كه له كارگه‌ى مروارى فارم رویدا.
هێماى بۆ ئه‌وه‌شكرد: له ئێستادا نمونه له‌و كارگانه وه‌رده‌گرین بۆ به‌رهه‌مه‌كانیان و له تاقیگه‌دا پشكنینى بۆ ده‌كه‌ین، كه پێویسته هه‌فتانه سه‌ردان بكه‌ین، ئه‌گه‌رچى هێشتا فریا ناكه‌وین به‌هۆى كه‌مى كارمه‌نده‌وه مانگانه سه‌ردان ده‌كه‌ین.
ب. پشكنینه‌كان چۆن ده‌كرێن؟
رامیار یاسین، فرۆشیار له نێو بازاڕى كه‌لار، باس له‌وه ده‌كات: ئه‌و پشكنینانه‌ى كه ده‌كرێت زیاتر له رێگه‌ى چاو و ده‌سته‌وه‌یه، نه‌بوه به‌رهه‌مێك ببه‌ن و له تاقیگه پشكنینى بۆ بكه‌ن.
"پشكنینه‌كان زیاتر له رێگه‌ى چاوه‌وه‌یه و نه‌بوه به‌رهه‌م ببه‌ن و له تاقیگه پشكنینى بۆ بكه‌ن". محه‌مه‌د چالاك، فرۆشیار له قه‌زاى كفرى واى وت.
فرۆشیارێكى دیكه له ناحیه‌ى رزگاریى به ناوى عه‌دنان عه‌بدولڕه‌حمان، ده‌ڵێت: بۆماوه‌ى 9 ساڵه ماركێتم هه‌یه، تاوه‌كو ئێستا شتێك نه‌براوه پشكنینى تاقیگه‌یی ئه‌نجام بده‌ن، ئه‌وه‌ى هه‌یه له رێگه‌ى چاوه‌وه‌یه.
هاوكات، پشتیوان خورشید، فرۆشیار له قه‌زاى كفرى، ده‌شڵێت: ئه‌و پشكنینانه‌ى كه ئه‌نجامى ده‌ده‌ن زیاتر له رێگه‌ى چاو و ده‌سته‌وه‌یه وه‌ك له‌وه‌ى به‌رهه‌م ببرێت و له تاقیگه پشكنینى بۆ بكرێت.
نیاز قادر، فرۆشیار له ناحیه‌ى رزگاریى، هه‌مان وته‌ى هه‌یه و ده‌ڵێت: هیچ كات نه‌بوه به‌رهه‌ممان ببرێت پشكنینى تاقیگه‌ى بۆ بكرێت و پاره‌مان لێوه‌ربگیرێت.
له به‌رامبه‌ردا، تۆفیق محه‌مه‌د، لێپرسراوى هۆبه‌ى چاودێرى ته‌ندروستى له به‌ڕێوبه‌رایه‌تى خۆپاراستنى ته‌ندروستى گه‌رمیان، ده‌ڵێت: ئێمه 3 جۆر پشكنینمان هه‌یه، یه‌كێكیان له روى فیزیاییه‌وه كه بۆن و تام و ره‌نگه ئه‌گه‌ر له‌و پشكنینه ده‌ربچێت، دواتر پشكنینى به‌كترۆلۆجى ئه‌نجام ده‌ده‌ین ئه‌مه‌ش دواى 3 رۆژ ئه‌نجامه‌كه بۆ 5 رۆژ ده‌رئه‌چێت.
ده‌شڵێت: پشكنینێكى ترمان هه‌یه ئه‌ویش كیمیاییه ئه‌مه‌ش بۆ رێژه‌ى شه‌كر و ئه‌و مه‌وادانه‌یه كه له خواردنه‌كه‌دا به‌كارهێنراوه ئه‌مه‌ش راسته‌وخۆ ده‌رئه‌چێت.
ت. لیژنه‌كان چ كات سه‌ردان ده‌كه‌ن؟
به‌پێى بڕیارێكى وه‌زاره‌تى ته‌ندروستى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى خۆپاراستن لیژنه‌كان به‌یانیان و ئێواران سه‌ردانى شوێنكاره‌كان ده‌كه‌ن به‌مه‌ستى ئه‌نجامدانى پشكنین.
رامیار یاسین، فرۆشیار له نێو بازاڕى كه‌لار، باس له‌وه ده‌كات: لیژنه‌كان زیاتر به‌یانیان سه‌ردان ده‌كه‌ن بۆ لاى ئێمه وه‌ك له ئێواران، بۆ شوێنكارى دیكه زانیاریم نیه.
سیامه‌ند خوداداد، فرۆشیار له بازاڕى قه‌زاى كه‌لار، وتى: تائێستا زۆربه‌یجار له به‌یانیاندا سه‌ردانیان كردوین، ته‌نها له ره‌مه‌زاندا نه‌بێت كه ئێواران هاتون.
له به‌رامبه‌ردا، تۆفیق محه‌مه‌د، لێپرسراوى هۆبه‌ى چاودێرى ته‌ندروستى له به‌ڕێوبه‌رایه‌تى خۆپاراستنى ته‌ندروستى گه‌رمیان، ده‌ڵێت: سه‌ردانى به‌یانیان و ئێوارانمان هه‌یه، چونكه فریا ناكه‌وین و لیژنه‌مان كه‌مه.
له راوێژكاریی ئێواراندا، به‌شێك له‌و داهاته‌ى به‌ده‌ستدێت، ده‌درێت به فه‌رمانبه‌ره‌كانى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى خۆپاراستن.
له‌باره‌ى ئه‌مه‌وه، تۆفیق محه‌مه‌د، وتى: به‌پێى رێنماییه‌كانى وه‌زاره‌تى ته‌ندروستى و وه‌زاره‌تى دارایی، ئه‌و پاره‌یه‌ى كه له پشكنینى ئێواران وه‌رده‌گیرێت %74ـى بۆ كارمه‌نده‌كه‌یه و ئه‌و رێژه‌كه‌ى كه ده‌مێنێته‌وه ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ حكومه‌ت له‌و بڕه له %10ـى بۆ به‌ڕێوبه‌رایه‌تیه.
ده‌شڵێت: ئه‌و بڕه پاره‌یه‌ش به وه‌سڵى 37 ئه‌لیف راده‌ستى خه‌زێنه ده‌كرێت و دواتر بۆمان خه‌رج ده‌كرێته‌وه.
ده‌شڵێت: رسوماتى به‌یانیان وئێوارانیش وه‌ك یه‌كه و هیچ جیاوازى نیه، ئه‌گه‌ر بۆ پشكنینێك بڕى 10 هه‌زار له به‌یانیان وه‌ربگیرێت ئه‌وه له ئێوارانیش هه‌مان شته.
دوه‌م: پشكنینى ئاوى ماڵان
یه‌كێك له ئه‌ركه‌كانى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى خۆپاراستنى ته‌ندروستى گه‌رمیان، پشكنینى ئاوى ماڵانه كه پێویسته ئه‌نجامى بدات، به‌ڵام وه‌ك به‌شێك له هاوڵاتیان له سنورى گه‌رمیان ده‌ڵێن هیچ پشكنینێكیان بۆ ئه‌نجام نه‌دراوه، هۆبه‌ى پشكنینى ئاویش له به‌ڕێوبه‌رایه‌تیه‌كه ده‌ڵێت: به‌رده‌وام پشكنین ئه‌نجام ده‌ده‌ین.
كازم عه‌لى، لێپرسراوى هۆبه‌ى پشكنینى ئاو له به‌ڕێوبه‌رایه‌تى خۆپاراستنى ته‌ندروستى گه‌رمیان ده‌ڵێت: به‌رده‌وام له تاقیگه پشكنین بۆ ئاوى ماڵان ده‌كه‌ین چ له قه‌زاكان بێت یان له ناحیه‌كان ته‌نانه‌ت له گونده‌كانیش، تیمێكى 2 كه‌سیمان هه‌یه پشكنین بۆ هه‌مو سنورى گه‌رمیان ده‌كه‌ن.
به‌ڵام ئێمه له هه‌ریه‌كه له كه‌لار و كفری و رزگاریی، سێ هاوڵاتیمان دواند، هیچیان تاوه‌كو ئێستا نه‌یانبیستوه پشكنین بۆ سه‌رچاوه‌ى ئاوی ماڵه‌كه‌یان كرابێت.
"بۆماوه‌ى 14 ساڵه ماڵم دروستكردوه یه‌ك رۆژ لیژنه‌یه‌كى خۆپاراستنم نه‌بینیوه بێن و پشكنین بۆ ئاوى ماڵان بكه‌ن، له كاتێكدا سه‌رچاوه‌ى ئاوى خواردنه‌وه‌مان روبارى سیروانه و زۆر قسه‌ى له‌سه‌ره كه باس له‌وه ده‌كرێت شیاو نیه بۆ به‌كارهێنان". ئاكۆ عومه‌ر، هاوڵاتى له قه‌زاى كه‌لار واى وت.
سه‌ریاس محه‌مه‌د سه‌مین، هاوڵاتى له ناحیه‌ى رزگاریى، باسى له‌وه‌كرد: له ناحیه‌كه‌دا پشت به ئاوى ژێرزه‌وى ده‌به‌ستین، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا چه‌ندین ساڵه له‌و ناحیه‌م و له‌و گه‌ڕه‌كه‌ى خۆمانم قه‌ت نه‌مبیستوه و نه‌م بینیوه كه لیژنه‌ى خۆپاراستن بێن و پشكنین بۆ ئاوى ماڵان بكه‌ن كه بزانین شیاوه بۆ به‌كارهێنان یان نا.
ده‌شڵێت: گرنگیشه لایه‌نى په‌یوه‌ندیداریش به‌دواداچون بكات بۆ ئه‌وه‌ى بزانن ئه‌م لیژنه‌یه ماوه یان ئه‌ركیان چیه.
دڵشاد ئیسماعیل، هاوڵاتى له قه‌زاى كفرى، هێماى بۆ ئه‌وه‌كرد: قه‌زاى كفرى پشت به ئاوى ژێرزه‌وى ده‌به‌ستێت، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ئاوى قه‌زاكه شیاو نیه بۆ به‌كارهێنان به‌تایبه‌ت له وه‌رزى هاوین، چونكه ماده كانزاییه‌كانى تێدا به‌رزه، تاوه‌كو ئێستاش هیچ لیژنه‌یه‌كى خۆپاراستنیش نه‌هاتوه پشكنین بۆ ئاوى ئێمه بكات.
له‌لایه‌كى دیكه‌وه، روناك ئیبراهیم، هاوڵاتى له قه‌زاى كه‌لار ده‌ڵێت: تاوه‌كو ئێستا یه‌كجار لیژنه‌ى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى خۆپاراستن هاتوه بۆ پشكنینى ئاوى ماڵان ئه‌ویش ساڵى 2006 بو یه‌ك ده‌به ئاویان لێ وه‌رگرتم ئیتر نازانم ئه‌نجام چى بو.
له به‌رامبه‌ردا، كازم عه‌لى، لێپرسراوى هۆبه‌ى پشكنینى ئاو له به‌ڕێوبه‌رایه‌تى خۆپاراستنى ته‌ندروستى گه‌رمیان، وتى: ئه‌گه‌ر بمانه‌وێت به به‌رده‌وامى نمونه وه‌ربگرین ئه‌وه پێویستمان به ئۆتۆمبێل ده‌بێت كه ئه‌مه گرفته له به‌ڕێوبه‌رایه‌تى، له‌هه‌مان كاتدا نه‌وه‌ستاوین و به‌رده‌وام نمونه‌مان وه‌رگرتوه، له هه‌ر جێگه‌یه‌ك كێشه هه‌بێت ئه‌وه سه‌ردان ده‌كه‌ین و چاودێرى ده‌كه‌ین.
هێماى بۆ ئه‌وه‌شكرد: جگه له ماڵان، سه‌ردانى پاڵاوگه‌كان و بیره‌كانیش ده‌كه‌ین و به‌به‌رده‌وامیی نمونه "سامپڵ" وه‌رده‌گرین به‌تایبت بۆ كلۆر كه پێویسته به‌كاربهێنرێت، ئه‌گه‌ر به‌كارنه‌هێنرێت ئه‌وه شیاو نیه بۆ به‌كارهێنان، هه‌ر نمونه‌یه‌كیش كه وه‌ریده‌گرین ئه‌وه له تاقیگه پشكنینى بۆ ده‌كه‌ین و له ماوه‌ى 24 كاتژمێردا ئه‌نجامه‌كه ده‌دات به ده‌سته‌وه.
ده‌شڵێت: له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا هاوڵاتیان خۆیان نمونه‌ى ئاو ئه‌هێنن و پشكنینیان بۆ ده‌كه‌ین به‌بێ به‌رامبه‌ر.
سێیه‌م: دابینكردنى ڤاكسین
یه‌كێك له‌و هۆبانه‌ى كه له به‌ڕێوبه‌رایه‌تى خۆپاراستنى ته‌ندروستى گه‌رمیان هه‌یه هۆبه‌ى ته‌ندروستى سه‌ره‌تاییه له به‌ڕێوبه‌رایه‌تیه‌كه كه ئه‌ركى دابینكردنى ڤاكسینه بۆ مه‌ڵبه‌ند و بنكه‌كان، یه‌كێك له‌و گرفتانه‌شى روبه‌ڕوى ئه‌م هۆبه‌یه بوه‌ته‌وه، كه‌مى ڤاكسینه.
فه‌ریق عه‌بدولڕه‌حیم، لێپرسراوى هۆبه‌ى ته‌ندروستى سه‌ره‌تایى له به‌ڕێوبه‌رایه‌تى خۆپاراستنى ته‌ندروستى گه‌رمیان، ده‌ڵێت: ئه‌م هۆبه‌یه‌ى ئێمه هه‌مو جۆره‌كانى ڤاكسینى لێیه ئه‌وه‌ى له كوردستان به‌رده‌ست بێت، 2 جۆر ڤاكسینمان هه‌یه رۆتینى مناڵانمان هه‌یه كه به‌كارى ده‌هێنن و هه‌شمانه گه‌وره به‌كارى ده‌هێنێت تایبه‌ته به ئه‌نفلۆنزا وه‌رزییه‌كان و ڤایرۆسییه‌كان.
وتیشى: ئێمه كۆگاین و ڤاكسین بۆ سه‌نته‌ر و مه‌ڵبه‌نده‌كان دابین ده‌كه‌ین له‌گه‌ڵ نه‌خۆشخانه‌كانى فریاكه‌وتن كه ڤاكسینى دژه ژه‌هر و گه‌زاز و سه‌گگرتنى تێدا سه‌رف ده‌بێت، ئه‌مه‌ش وه‌ك چۆن ئێمه داوا له سه‌روى خۆمان ده‌كه‌ین ئه‌وانیش داواكارى ئه‌ده‌ن به ئێمه و بۆیان دابین ده‌كه‌ین.
له باره‌ى ئه‌وه‌ى به‌شى گه‌رمیان چه‌نده له ڤاكسین، لێپرسراوى هۆبه‌ى ته‌ندروستى سه‌ره‌تایى له به‌ڕێوبه‌رایه‌تى خۆپاراستنى ته‌ندروستى گه‌رمیان، وتى: ئێمه له سلێمانى به‌شى گه‌رمیان وه‌رده‌گرین، دیاریش نیه به‌شى گه‌رمیان چه‌نده، چونكه كه‌وتوه‌ته‌وه سه‌ر ئه‌و بڕه‌ى كه دێته پارێزگاكه، گرفته‌كه‌ش له كه‌میه نه‌ك بۆ گه‌رمیان، به‌ڵكو بۆ هه‌مو كوردستان، له‌به‌ر ئه‌وه‌ى ڤاكسینه‌كه له بنه‌ڕه‌ته‌وه له به‌غداده‌وه دێت.
هێماى بۆ ئه‌وه‌شكرد: ئێستا گه‌رمیان رێژه‌ى دانیشتوانى زیاتر بوه، ئه‌و بڕه‌شى كه دێته سنوره‌كه پێویستى ناوچه‌كه پڕناكاته‌وه، ئه‌مه بوه به گرفت بۆ ئێمه.
جه‌ختى له‌وه‌شكرده‌وه: ئه‌و ڤاكسینانه‌ى كه هه‌یه له گه‌رمیان %100 سه‌لامه‌ته، چونكه كاره‌باى به‌رده‌وامیان هه‌یه و پارێزراوه له نێو ساردكه‌ره‌وه‌دا.
چواره‌م: نه‌خۆشیه گوازراوه‌كان
"ئه‌م به‌شه‌ى ئێمه ئه‌ركى هۆشیاركردنه‌وه‌ى تاكه له په‌تاكان كه بڵاوئه‌بێته‌وه و شوێنه‌كه‌ى دیاریده‌كه‌ین و سه‌ردان ده‌كه‌ین و ئه‌و كه‌سه‌ى كه توشى په‌تاكه یان ڤایرۆسێك بوه نمونه‌ى لێ وه‌رده‌گرین له‌گه‌ڵ چه‌ند كه‌سێك له ده‌وروبه‌رى كه‌سه توشبوه‌كه، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ى له كوێوه هاتوه بۆ ئه‌وه‌ى كۆنترۆڵى بكه‌ین". كامه‌ران ره‌شید، لێپرسراوى هۆبه‌ى نه‌خۆشیه گوازراوه‌كان له به‌ڕێوبه‌رایه‌تى خۆپاراستنى ته‌ندروستى گه‌رمیان، واى وت.
ده‌شڵێت: كه نه‌خۆشیه‌كه دیاریكرا ئه‌و كات ئیجرائاته‌كان ده‌ستپێده‌كات به گوێره‌ى پێویستى په‌تاكه، بۆ نمونه هه‌ڵمه‌تى ده‌رمانڕشتن "ره‌شكردن" ئه‌نجام ده‌ده‌ین له‌و سنوره‌ى كه په‌تاكه هه‌یه، دواتر چه‌ند جارێك سامپڵ وه‌رده‌گرین له كه‌سه‌كه و پشكنینى بۆ ئه‌كه‌ین، پشكنینى ئێره‌شمان سه‌ره‌تاییه، ئه‌گه‌ر گومانمان هه‌بو نمونه‌ى بۆ پشكنین ده‌نێرینه سلێمانى، ئه‌گه‌ر له‌وێش ئه‌نجام نه‌بو، ده‌ینێرنه به‌غداد، ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر له‌وێش ئه‌نجام نه‌بو، ئه‌وا ده‌ینێرنه ده‌ره‌وه‌ى وڵات.
له‌باره‌ى ئه‌وه‌ى تاچه‌ند ستاف به‌رده‌سته بۆ ئه‌م به‌شه و بۆ ئه‌نجامدانى هه‌ڵمه‌ته‌كان، لێپرسراوى هۆبه‌ى نه‌خۆشیه گوازراوه‌كان له به‌ڕێوبه‌رایه‌تى خۆپاراستنى ته‌ندروستى گه‌رمیان، هێماى بۆئه‌وه‌شكرد: ستافمان نیه بۆ ئه‌م هۆبه‌یه‌ى ئێمه و گرفتى كارمه‌ندمان هه‌یه، له كاتێكدا ئه‌مه پێشتر به‌ش بوه و ئێستا كراوه به هۆبه، ئه‌م به‌شه كۆمه‌ڵێك نه‌خۆشى له‌خۆگرتبو وه‌ك: (نه‌خۆشى ئایدز، نه‌خۆشیه هاوبه‌شه‌كان، نه‌خۆشى كۆنترۆڵكردنى مه‌لاریا و به‌لهارزیا و مشه‌خۆره‌كان، نه‌خۆشى په‌تاگه‌رى، نه‌خۆشیه‌كانى هه‌ناسه و نه‌خۆشى كۆنترۆڵكردنى هه‌وكردنى ڤایرۆسى جگه‌ر)، هه‌مو ئه‌م نه‌خۆشیانه به فه‌رمانى وه‌زاره‌ت كراون به هۆبه و هه‌ر هۆبه‌یه‌كیش كارمه‌ندێكى هه‌یه له كاتێكدا پێویستى به 5 كارمه‌ند هه‌یه.
باسى له‌وه‌شكرد: له بونى هه‌ر هه‌ڵمه‌تێكمان ناچار ده‌بین داوا له وه‌زاره‌ت بكه‌ین به‌شێوه‌ى كاتى كارمه‌ندمان بۆ دابین بكه‌ن به گرێبه‌ست تاوه‌كو كاره‌كانمان رایی ده‌كه‌ین، ئه‌مه جگه له‌وه‌ى گرفتى بودجه‌مان هه‌یه بۆ كاره‌كان و له كاتى خۆیدا بودجه‌مان بۆ سه‌رف ناكرێت، جارى وا هه‌بوه له مانگى 1 داواى بودجه‌مان كردوه و هه‌ڵمه‌تى وه‌رزیمان هه‌بوه، كه‌چى له مانگى 11 وه‌ڵاممان بۆ هاتوه‌ته‌وه و نه‌مانتوانیوه كاره‌كه ئه‌نجام بده‌ین.
پێنجه‌م: هاورده
حسام عه‌بدولڕه‌حیم، لێپرسراوى هۆبه‌ى هاورده له به‌ڕێوبه‌رایه‌تى خۆپاراستنى ته‌ندروستى گه‌رمیان، وتى: هۆبه‌كه‌ى ئێمه سه‌رپه‌رشتى هه‌مو ئه‌و خۆراكانه ده‌كات كه دێته سنورى هه‌رێمى كوردستان له رێگه‌ى بازگه‌كان و ده‌روازه‌ى په‌روێزخانه‌وه.
ده‌شڵێت: پشكنین بۆ به‌رهه‌مه‌كان ده‌كه‌ین له رێگه‌ى پشكنینى فیزیایى كه سه‌یركردنیه‌تى و به‌راوردى ده‌كات به كۆمه‌ڵێك مواسه‌فاتى عێراقى كه بۆمان هاتوه، دواتر نمونه‌ى وه‌رده‌گرین و ده‌ینێرینه تاقیگه بۆ پشكنین، دواتر ئه‌نجامى پشكنینه‌كه ده‌ده‌ین به بازرگانه‌كان.
له‌باره‌ى ئه‌وى ئه‌و به‌رهه‌مانه‌ى كه دێته سنوره‌كه له كوێ راده‌گیرێن هه‌تا ئه‌نجامى پشكنینه‌كانیان ده‌رده‌چن؟ وتى: ئێمه سه‌رپه‌رشتى هه‌ر سێ بازگه‌ى كفرى و ساڵح ئاغا و شێخ له‌نگه‌ر ده‌كه‌ین، بۆ ئه‌مه‌ش سیسته‌مێكى تایبه‌ت به خۆمان هه‌یه ئه‌ویش ئه‌وه‌یه به‌هۆى ئه‌وه‌شى گۆڕه‌پانى وه‌ستانى باره‌كانمان نیه به‌ڵێننامه‌یه‌ك له بازرگانه‌كه وه‌رده‌گرین كه به‌رهه‌مه‌كه‌ى ساخ نه‌كاته‌وه و له كۆگاى خۆى دایبنێت تا یه‌كلابونه‌وه‌ى ئه‌نجامه‌كان، كه یه‌كلابویه‌وه و شیاو بو ده‌توانێت ساخى بكاته‌وه كه شیاویش نه‌بو ده‌یگه‌ڕێنێته‌‌وه بۆ بازگه و دواتر بۆ شوێنى خۆى، به‌ڵام ئه‌مه بۆ مه‌رزى په‌روێزخان جیاوازه و باره‌كان ئه‌هێڵرێته‌وه تا یه‌كلابونه‌وه‌ى ئه‌نجامه‌كان.
جه‌ختى له‌وه‌شكرده‌وه: تاوه‌كو ئێستا یه‌ك بازرگان پابه‌ند نه‌بوه به به‌ڵێننامه‌كه‌ى ئه‌ویش روبه‌روى به‌شى یاسایى خۆمان كردوه‌ته‌وه و ئیجرائات كراوه، هاوكات تیمى پێویستمان هه‌یه له بازگه‌كان و به‌پێى كاتیش ده‌گۆڕدرێن.
له به‌رامبه‌ر پشكنیه‌كان تاچه‌ند پاره وه‌رده‌گیرێت، به‌پێى وته‌ى لێپرسراوى هۆبه‌ى هاورده له به‌ڕێوبه‌رایه‌تى خۆپاراستنى ته‌ندروستى گه‌رمیان، له‌به‌رامبه‌ر پشكنیه‌كان بڕێك پاره وه‌رده‌گیرێت ئه‌مه‌ش به‌پێى رێنماییه‌كانى وه‌زاره‌تى ته‌ندروستى و وه‌زاره‌تى دارایی كه له 15 هه‌زاره‌وه ده‌ستپێده‌كات هه‌تا 28 هه‌زار، ئه‌مه‌ش به‌پێى جۆرى پشكنینه‌كان و ئه‌و خواردنه‌ى كه پشكنینى بۆ ده‌كرێت.
شه‌شه‌م: پشكنینى ڤایرۆسى جگه‌ر
ناسر جه‌مال، لێپرسراوى هۆبه‌ى ڤایرۆسى جگه‌ر له به‌ڕێوبه‌رایه‌تى خۆپاراستنى ته‌ندروستى گه‌رمیان، ده‌ڵێت: هۆبه‌كه‌ى ئێمه پشكنینى ڤایرۆسى جگه‌ر ده‌كه‌ین بۆ خاوه‌نكاره‌كانى وه‌ك: ئارایشتگاكان، قه‌سابه‌كان، سه‌رتاشخانه‌كان، مریشكفرۆشان، مه‌له‌وانگه‌كان، هاوڵاتیانى بیانى كه دێنه سنوره‌كه و... هتد.
باسى له‌وه‌شكرد: دواى چه‌ند رۆژێك ئه‌نجامه‌كان ده‌رده‌چن، بۆ هه‌ر پشكنینێكیش به‌پێى رێنماییه‌كانى وه‌زاره‌تى ته‌ندروستى بڕى 15 هه‌زار دینار وه‌رده‌گیرێت، هاوكات بڕى 3 هه‌زار دیناریش بۆ ناسنامه‌كه‌ی كه‌سه‌كه وه‌رده‌گیرێت.
له باره‌ى ئامێر و پێداویستیشه‌وه، به‌وته‌ى لێپرسراوى هۆبه‌ى ڤایرۆسى جگه‌ر له به‌ڕێوبه‌رایه‌تى خۆپاراستنى ته‌ندروستى گه‌رمیان، پێداویستى و ئامێرى پێویست به‌رده‌سته و ئامێره‌كانیشیان گونجاو و باشن.
حه‌وته‌م: تاقیگه‌ى پشكنینى خۆراك
گوڵاڵه عه‌لى، لێپرسراوى هۆبه‌ى تاقیگه‌ى پشكنینى خۆراك له به‌ڕێوبه‌رایه‌تى خۆپاراستنى ته‌ندروستى گه‌رمیان، ده‌ڵێت: وه‌ك تاقیگه‌ى خۆراك پشكنین ئه‌كه‌ین بۆ ئه‌و خۆراكانه‌ى كه دێته سنوره‌كه‌وه له بازگه‌كانه‌وه، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا له فرۆشگاكانه‌وه نمونه‌مان بۆ دێت بۆ پشكنین له‌گه‌ڵ كارگه‌كان كه لیژنه‌كان مه‌واد ئه‌هێنن و پشكنینیان بۆ ئه‌كه‌ین.
وتیشى: ئێمه 3 جۆر پشكنینمان هه‌یه، یه‌كێك له‌وانه فیزیاییه كه بۆن و تام و ره‌نگى له‌گه‌ڵ به‌روار، ئه‌گه‌ر له پشكنینی فیزیایى ده‌رنه‌چێت ئه‌وه پشكنینه‌كانى ترى بۆ ناكه‌ین و ره‌ت ئه‌كرێته‌وه، هاوكات پشكنینى به‌كترۆلۆجیمان هه‌یه له‌گه‌ڵ كیمیایی بۆ ئه‌و خۆراكانه كه دێته‌وه لامان.
له‌باره‌ى بونى ئامێرى پێویسته‌وه تاچه‌ند به‌رده‌سته له نێو تاقیگه‌كه‌دا، ئه‌و لێپرسراوه ده‌ڵێت: هه‌ندێك ئامێرمان هه‌یه كه پشكنینه‌كان ئه‌نجام ئه‌ده‌ین، به‌ڵام له به‌شى پشكنینی كیمیایی پێویست و گرنگه ئامێرى پێشكه‌وتو هه‌بێت، به‌ڵام ناكڕدرێت، چونكه نرخه‌كه‌ى گرانه، هه‌مانه 100 هه‌زار (10 ده‌فته‌ر) دۆلار ئه‌كه‌وێت.
وتیشی: ئه‌و ئامێرانه‌ى كه هه‌ن كافى نین و پێویستده‌كات زیاتر بن، بۆنمونه ئامێرى (HPLC) ئه‌گه‌ر هه‌مانبێت ئاسانكاریی باش ده‌كات بۆ كاره‌كانمان، هاوكات ئامێرێكمان هه‌یه هی شیره‌مه‌نیه‌كانه (میڵك ئه‌نه‌لایزه‌ر) كه تاڕاده‌یه‌ك باشه، به‌ڵام له‌وه‌ش باشتر هه‌یه.
هێماى بۆ ئه‌وه‌شكرد: له روى ستافه‌وه گرفتمان نیه، هاوكات مه‌واد و پێداویستى پێویست به‌رده‌سته و خۆمان ئه‌یكڕین.
له باره‌ى ئه‌نجامدانى پشكنینه‌كان له تاقیگه تاچه‌ند پاره وه‌رده‌گیرێت، به‌پێى وته‌ى لێپرسراوى هۆبه‌ى تاقیگه‌ى پشكنینى خۆراك له به‌ڕێوبه‌رایه‌تى خۆپاراستنى ته‌ندروستى گه‌رمیان، هیچ بڕه پاره‌یه‌ك وه‌رناگیرێت له خودى تاقیگه.
هه‌شته‌م: مۆڵه‌ت و ناسنامه
نه‌سرین ئه‌حمه‌د، لێپرسراوى هۆبه‌ى ناسنامه و مۆڵه‌ت له به‌ڕێوبه‌رایه‌تى خۆپاراستنى ته‌ندروستى گه‌رمیان، هێما بۆ ئه‌وه ده‌كات: ئه‌ركى ئێمه ده‌رهێنانى مۆڵه‌ته بۆ شوێنكاره‌كان، هاوكات ده‌رهێنانى ناسنامه‌یه بۆ كارمه‌نده‌كان، ئه‌مه‌ش له رێگه‌ى فۆرمێكى تایبه‌ت به خۆمانه بۆ به‌خشینى مۆڵه‌ت، ئه‌مه‌ش به كۆمه‌ڵێك رێكار تێده‌په‌رێت، یه‌كێك له‌وانه كه‌شفكردنى شوێنه‌كه‌یه بۆ ئه‌وه‌ى بزانین مه‌رجه‌كان و داواكارییه‌كانى جێبه‌جێ كردوه یان نا، له‌گه‌ڵ كۆمه‌ڵێك رێكارى ئیدارى.
وتیشى: هه‌ر مۆڵه‌تێكى شوێنكار كه ده‌رئه‌هێنرێت سه‌ره‌تا بڕى 32 هه‌زار دینارى لێوه‌رده‌گیرێت و ساڵانه نوێ ئه‌كرێته‌وه و بڕى 6 هه‌زار دینارى لێوه‌ر ده‌گیرێت، ئه‌مه بۆ ناسنامه‌ى ته‌ندروستى جیاوازتره ،ئه‌و كه‌سانه‌ى كه خواردن و شت ئاماده ده‌كه‌ن و پێشكه‌ش ده‌كه‌ن له‌گه‌ڵ ئه‌وانه‌شى كه كارده‌كه‌ن له شوێنه‌كانى وه‌ك سه‌رتاشخانه و ساڵۆن و قه‌سابخانه‌كان، هه‌مو ئه‌مانه ناسنامه‌ى ته‌ندروستیان ده‌بێت كه سه‌ره‌تا به 6 هه‌زار ده‌رئه‌هێنرێت و 6 مانگ جارێك نوێ ئه‌كرێته‌وه به 3 هه‌زار دینار، له كاتێكدا پێشتر ساڵانه نوێ ئه‌كرایه‌وه، به‌ڵام به فه‌رمانى وه‌زاره‌تمان كراوه به 6 مانگ جارێك.
جه‌ختى له‌وه‌شكرده‌وه: هه‌ر ناسنامه‌یه‌كى ته‌ندروستى كه ده‌رئه‌هێنرێت پشكنینان بۆ ئه‌كرێت له رێگه‌ى خوێن و پیساییه‌وه له‌گه‌ڵ پشكنینی ڤایرۆسه‌كانى جگه‌ر، هاوكات هه‌مو ئه‌م كارانه‌ش له به‌یانیان و ئێوارانیش ده‌كرێت و وه‌ك یه‌كه و هیچ جیاوازى نیه چ له رێكاره ئیدارییه‌كان چ له وه‌رگرتنى بڕى پاره‌كانیش.
له‌باره‌ى ئه‌وه‌ى تاچه‌ند بونى ناسنامه و مۆڵه‌ت كراوه به مه‌رج بۆ كاركردنیان، سیامه‌ند خوداداد، فرۆشیار له بازاڕى قه‌زاى كه‌لار وتى: هه‌ر خاوه‌ن كارێك ده‌بێت مۆڵه‌تى هه‌بێت وه‌ك شوێنه‌كه‌ى له‌گه‌ڵ ناسنامه‌ى ته‌ندروستى كه هه‌ردوكیم هه‌یه، به‌تایبه‌ت پیشه‌كه‌ى ئێمه كه به‌به‌رده‌وامى ده‌ست به‌كارده‌هێنین و ساڵانه‌ش پشكنینمان بۆ ده‌كه‌ن بۆ هه‌ندێك له نه‌خۆشیه‌كان.
وتیشى: بۆ نوێكردنه‌وه‌ى مۆڵه‌ته‌كه‌مان ساڵانه بڕى 3 هه‌زار دینارمان لێوه‌رده‌گیرێت.
"مۆڵه‌تمان هه‌یه و ساڵانه نوێى ئه‌كه‌ینه‌وه، ئه‌مه جگه له‌وه‌ى پشكنینمان بۆ ئه‌كه‌ن له رێگه‌ى خوێنه‌وه". پشتیوان خورشید، فرۆشیار له قه‌زاى كفرى وا ده‌ڵێت.
هاوكات، سامان حه‌سه‌ن، گۆشتفرۆش له قه‌زاى كه‌لار وتى: وه‌ك دوكانه‌كه‌مان مۆڵه‌تى فه‌رمى هه‌یه و ساڵانه نوێى ئه‌كه‌ینه‌وه، كه لیژنه‌ش سه‌ردانمان ده‌كات ئه‌گه‌ر پابه‌ندى رێنماییه ته‌ندروستیه‌كان نه‌بین ئه‌وه مۆڵه‌ته‌كه‌مان لێوه‌رده‌گرنه‌وه و ده‌یده‌نه قایمقامیه‌ت ئه‌وان ئیجرائات ده‌كه‌ن.
"ناسنامه‌ى ته‌ندروستیم هه‌یه و ماوه‌یه‌ك جارێ نوێى ئه‌كه‌مه‌وه، له‌گه‌ڵ نوێكردنه‌وه‌كه‌دا پشكنینى خوێنم بۆ ئه‌نجام دراوه كه به چه‌ند رۆژ ئه‌نجامه‌كه‌ى ده‌رچوه، دواتر مۆڵه‌ته‌كه‌م بۆ نوێ كراوه‌ته‌وه به 18 هه‌زار دینار و 4 هه‌زارى دیكه‌شمان لێ وه‌رئه‌گرن ئه‌وه‌یان نازانم بۆ چیبوه". حه‌كیم ئه‌حمه‌د، مریشكفرۆش له قه‌زاى كه‌لار، وا ده‌ڵێت.
له به‌رامبه‌ردا، نه‌سرین ئه‌حمه‌د، لێپرسراوى هۆبه‌ى ناسنامه و مۆڵه‌ت له به‌ڕێوبه‌رایه‌تى خۆپاراستنى ته‌ندروستى گه‌رمیان، هێما بۆ ئه‌وه ده‌كات: ئه‌و بڕه پاره‌یه‌ى كه 18 هه‌زاره و بۆ ناسنامه‌ى ته‌ندروستى وه‌رئه‌گیرێت، پشكنینى ڤایرۆسیه‌كانه كه بڕه‌كه‌ى 15 هه‌زاره و 3 هه‌زاریش بۆ ناسنامه‌كه‌یه، ئه‌مه‌ش رێنمایى وه‌زاره‌ته و په‌یوه‌ندى به ئێمه‌وه نیه، چونكه ئه‌و پشكنینانه تێچوى زۆره و كاتى ئه‌وێت.
نۆیه‌م: ته‌ندروستى قوتابخانه‌كان و هه‌رزه‌كاران
ئه‌ركى ئه‌م هۆبه‌یه چاودێریكردنى ته‌ندروستى قوتابخانه‌كانه له‌گه‌ڵ هه‌رزه‌كاران ئه‌مه‌ش له رێگه‌ى تیمێكه‌وه‌یه له نێو مه‌ڵبه‌نده ته‌ندروستیه‌كان، به‌مشێوه‌یه‌ى لایخواره‌وه:
1. ئه‌نجامدانى پشكنینى مناڵان له باخچه و ناوه‌نده‌كان
"ساڵانه له ناو مه‌ڵبه‌نده ته‌ندروستیه‌كاندا كه هاوین مناڵ وه‌رئه‌گیرێت له باخچه و پۆلى یه‌كى بنه‌ڕه‌تى، ده‌بێت به فلته‌رى ئێمه تێپه‌رێت و كۆمه‌ڵێك پشكنینان بۆ ئه‌كه‌ین و ڤاكسینیان بۆ ئه‌كه‌ین، ئه‌مه‌ش به ئامانجى ئه‌وه‌ى بزانین لایه‌نى ته‌ندروستى ئه‌و مناڵه چۆنه یان نه‌خۆشى تایبه‌تى نییه؟ بۆئه‌وه‌ى له ناوه‌نده‌كان ئاگاداریان بن". نگین محه‌مه‌د، لێپرسراوى هۆبه‌ى ته‌ندروستى قوتابخانه‌كان و هه‌رزه‌كاران له به‌ڕێوبه‌رایه‌تى خۆپاراستنى ته‌ندروستى گه‌رمیان، واى وت.
ده‌شڵێت: ئه‌و فایله‌ى كه ده‌كرێت بۆ ئه‌و مناڵانه له نێو دۆسیه‌كه‌یاندا هه‌ڵده‌گیرێت چ له ناوه‌نده‌كان بێت یان چ له باخچه‌كان.
2. ئه‌نجامدانى پشكنینى چاو له نێو ناوه‌نده‌كان
نگین محه‌مه‌د، لێپرسراوى هۆبه‌ى ته‌ندروستى قوتابخانه‌كان و هه‌رزه‌كاران، وتى: له‌گه‌ڵ ده‌ستپێكى ده‌وام، له ناو قوتابخانه‌كان ده‌ست ده‌كه‌ین به چالاكیه‌كانمان، ئه‌مه‌ش له رێگه‌ى تیمى ته‌ندروستى قوتابخانه‌كانه‌وه‌یه كه سه‌ردان ده‌كه‌ن له پۆلى 2 بۆ پۆلى 7ـى بنه‌ڕه‌تى پشكنینى چاو و گوێ ئه‌نجامده‌درێت.
ده‌شڵێت: به‌ڵام ساڵانێكه پشكنینى گوێ ئه‌نجام ناده‌ین، چونكه ستافمان نیه و خولیش نیه بۆیان كه پشكنینه‌كه چۆن بێت، راسته ئامێره‌كه شتێكى ساده‌یه، به‌ڵام ئه‌ویشمان نیه.
هێماى بۆ ئه‌وه‌شكرد: له كاتێكدا نزیكه‌ى 300 قوتابخانه‌ى بنه‌ڕه‌تى و باخچه‌مان له ئه‌ستۆیه كه سه‌رپه‌رشتى بكه‌ین، ته‌نها 7 كارمه‌ندمان هه‌یه، بۆیه ناتوانین فریای هه‌مویان بكه‌وین.
3. دو ئه‌ركی دیكه هه‌یه هێشتا ئه‌نجام نه‌دراون
یه‌كێكى دیكه له ئه‌ركه‌كانى هۆبه‌ى ته‌ندروستى قوتابخانه‌كان و هه‌رزه‌كاران ئه‌نجامدانى پشكنینى چاوى خوێندكارانى پۆلى 12ـى ئاماده‌ییه بۆ زانكۆ و په‌یمانگاكان، به‌ڵام ئه‌م هۆبه‌یه ئه‌و پشكنینه ئه‌نجام نادات به‌هۆى نه‌بونى ستاف و شوێنى تایبه‌ته‌وه، به‌ڵكو كاره‌كه له‌لایه‌ن لیژنه‌ى پزیشكیی گه‌رمیانه‌وه ئه‌نجام ده‌درێت.
هه‌روه‌ها یه‌كێكى دیكه له‌و ئه‌ركانه‌ى له‌سه‌ر ئه‌م هۆبه‌یه‌یه، كاركردنه له‌سه‌ر هه‌رزه‌كاران، به‌شێوه‌یه‌ك داتاى ته‌ندروستیان وه‌ربگیرێت، به‌ڵام به‌هۆى ئه‌وه‌ى پزیشك بۆ ئه‌م مه‌به‌سته نه‌بوه له به‌ڕێوبه‌رایه‌تى و هۆبه‌كه‌دا، نه‌توانراوه ئه‌م كاره سه‌رپێبخرێت، جگه له نه‌بونى ستافی دیكه‌ش.
به‌شى دوه‌م: كێشه و گرفته‌كانى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى خۆپاراستنى ته‌ندروستى
1. گرفتى بینا
گرفتى بینا یه‌كێكه له‌و گرفتانه‌ى به‌رۆكى زۆربه‌ى فه‌رمانگه حكومیه‌كانى گه‌رمیانی گرتوه، یه‌كێك له‌و به‌ڕێوبه‌رایه‌تیانه‌ش، به‌ڕێوبه‌رایه‌تى خۆپاراستنى ته‌ندروستى گه‌رمیانه.
كامه‌ران محه‌مه‌د، به‌ڕێوبه‌رى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى خۆپاراستنى ته‌ندروستى گه‌رمیان، باس له‌وه ده‌كات: ئه‌م به‌ڕێوبه‌رایه‌تیه‌ى ئێمه له ساڵى 1998ـه‌وه دامه‌زراوه و پێشتر مه‌ڵبه‌ند بوه، به‌ڵام له ساڵی 2012ـه‌وه بوه به به‌ڕێوبه‌رایه‌تى، ئه‌م بینایه‌ى كه ئێستا تێیداین له ساڵى 1995ـه‌وه دروست كراوه و بینایه‌كى زۆر كۆنه.
ده‌شڵێت: زۆر گرفتمان هه‌یه له روى بیناوه و ئه‌و هه‌مو هۆبه‌یه به 15 ژور به‌ڕێوه‌ناچێت و زۆر گرفتمان هه‌یه، له كاتێكدا خۆمان هه‌ندێك ژورمان دروستكردوه.
وتیشى: له ساڵى 2023ـه‌وه داوامان كردوه بینایه‌كى سێ نهۆمیمان بۆ دروستبكرێت بۆ ئه‌وه‌ى بتوانین سودى لێ ببینین له‌گه‌ڵ هۆڵێكى گه‌وره بۆ ئه‌نجامدانى سیمینارى هۆشیارى تایبه‌ت به خاوه‌نكاره‌كان و كرێكاران، به‌ڵام نه‌كراوه.
2. گرفتى نه‌بونى تاقیگه‌ى ناوه‌ندیی
به‌ڕێوبه‌رى خۆپاراستنى ته‌ندروستى گه‌رمیان بونى تاقیگه‌یه‌كى ناوه‌ندیی بۆ گه‌رمیان به گرنگ ده‌زانێت و ده‌ڵێت: كارمان له‌سه‌ر كردوه.
كامه‌ران محه‌مه‌د، باس له‌وه ده‌كات: له ساڵى 2023ـه‌وه داوامان كردوه تاقیگه‌یه‌كى خۆراكى مه‌ركه‌زى بۆ گه‌رمیان بكرێته‌وه كه تاوه‌كو ئێستا نه‌كراوه و له ئه‌وله‌ویه‌تى كاره‌كانماندایه و ده‌رخسته‌شمان بۆكردوه و چه‌ند جارێك داوامان كردوه، به‌ڵام به‌هۆى نه‌بونى شوێنه‌وه تاوه‌كو ئێستا نه‌كراوه‌ته‌وه.
وتیشى: له ئێستادا ده‌مانه‌وێت نوسراوێكى نوێ بكه‌ینه‌وه بۆ وه‌زاره‌تمان و وه‌زاره‌تى دارایی بۆ ئه‌و مه‌به‌سته.
3. گرفتى ئۆتۆمبێل
گرفتى ئۆتۆمبێل یه‌كێكى دیكه‌یه له‌و گرفتانه‌ى كه فه‌رمانگه حكومیه‌كان به‌ده‌ستیه‌وه ده‌ناڵێنن، یه‌كێك له‌و به‌ڕێوبه‌رایه‌تیانه‌ش به‌ڕێوبه‌رایه‌تى خۆپاراستنى ته‌ندروستى گه‌رمیانه.
كامه‌ران محه‌مه‌د، به‌ڕێوبه‌رى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى خۆپاراستنى ته‌ندروستى گه‌رمیان باس له‌وه ده‌كات: گرفتى ئۆتۆمبێل یه‌كێكى تره له گرفته‌كانمان، له‌لایه‌كه‌وه ئۆتۆمبیلمان كه‌مه، له‌لایه‌كی دیكه‌شه‌وه ئه‌وه‌ى هه‌مانه كۆنن.
وتیشی: 5 ئۆتۆمبێلمان هه‌یه، چه‌ند ئۆتۆمبێلمان هه‌بێت كه‌مه، چونكه تیمه‌كانمان زۆرن و پێویستیان پێیه‌تى و هه‌ر هۆبه‌یه‌ك و ئۆتۆمبێلێكى تایبه‌تى خۆى ئه‌وێت، ئه‌مه‌شمان بۆ نه‌كراوه.
به‌وته‌ى كازم عه‌لی، لێپرسراوى هۆبه‌ى پشكنینی ئاو له به‌ڕێوبه‌رایه‌تى خۆپاراستنى ته‌ندروستى گه‌رمیان، ئه‌وان به‌هۆی نه‌بونى ئۆتۆمبیله‌وه، ناتوانن به هه‌مو ناوچه‌كاندا بچن بۆ وه‌رگرتنى نمونه‌ى ئاو بۆ پشكنین.
4. گرفتى كارمه‌ند
كامه‌ران محه‌مه‌د، به‌ڕێوبه‌رى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى خۆپاراستنى ته‌ندروستى گه‌رمیان، باس له‌وه ده‌كات: یه‌كێكى دیكه له گرفته‌كانمان كه‌مى كارمه‌نده، كه كۆى به‌ڕێوبه‌رایه‌تیمان ته‌نها 21 كارمه‌ندمان هه‌یه به ناو به‌ڕێوبه‌رایه‌تى و بازگه‌كان و مه‌رزى په‌روێزخانیشه‌وه، ئه‌مه‌ش وایكردوه وه‌كپێویست كاره‌كانمان نه‌كه‌ین.
ده‌شڵێت: له ئێستادا پێویستمان به 40 كارمه‌ندى دیكه ده‌بێت.
نگین محه‌مه‌د، لێپرسراوى هۆبه‌ى ته‌ندروستى قوتابخانه‌كان و هه‌رزه‌كاران له به‌ڕێوبه‌رایه‌تى خۆپاراستنى ته‌ندروستى گه‌رمیان، باس له‌وه‌ده‌كات له كۆى 12 مه‌ڵبه‌ندى ته‌ندروستى ته‌نها 5 مه‌ڵبه‌ندیان تیمی ته‌ندروستى قوتابخانه‌كانى هه‌یه، ئه‌ویش به‌هۆی نه‌بونى كارمه‌ندى پێویسته‌وه.
5. گرفتى نه‌سرییه
"به‌ڕێوبه‌رایته‌كه‌مان ته‌نها 500 هه‌زار نه‌سریه‌كه‌یه‌تى كه هیچ نیه بۆ ئێمه، له كاتێكدا لیژنه‌م هه‌یه و ده‌رچونیان هه‌یه، ته‌نانه‌ت ئه‌م پاره‌یه ماوه‌یه‌ك كردبویان به 250 هه‌زار به‌هۆى قه‌یرانه‌كه‌وه، به‌ڵام پێشتر 1 ملیۆن و 500 هه‌زار بو". كامه‌ران محه‌مه‌د، به‌ڕێوبه‌رى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى خۆپاراستنى ته‌ندروستى گه‌رمیان واى وت.
هێماى بۆ ئه‌وه‌شكرد: به‌ڵام به‌ڕێوبه‌رایه‌تى گشتیمان هاوكاریمان ئه‌كات و خێرخوازیش هه‌یه، ئه‌گه‌ر بمانه‌وێت گرفتمان نه‌بێت ئه‌وه مانگانه نزیكه‌ى 3 ملیۆن دینارمان ده‌وێت.
جه‌ختى له‌وه‌شكرده‌وه: له به‌شى ئێواران به‌پێى بڕیارى وه‌زاره‌ت ده‌توانین %10ـى داهات به‌كاربهێنین بۆ به‌ڕێوبه‌رایه‌تیمان، به‌ڵام به‌یانیان ئه‌گه‌ڕێته‌وه بۆ حكومه‌ت به وه‌سڵى 37 ئه‌لیف و ناتوانین خه‌رجى بكه‌ین.
6. كارنه‌كردن به سیسته‌مى كۆمپیوته‌ر
تاوه‌كو ئێستا سیسته‌مى كۆمپیوته‌ر نه‌بوه به باو له نێو فه‌رمانگه حكومیه‌كان له گه‌رمیان ئه‌وه‌ى هه‌یه به رێژه‌یى به‌كارده‌هێنرێت به‌تایبه‌ت بۆ بابه‌تى داتاكردنى زانیارییه‌كان.
كامه‌ران محه‌مه‌د، به‌ڕێوبه‌رى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى خۆپاراستنى ته‌ندروستى گه‌رمیان باس له‌وه ده‌كات: پێشتر هیچمان نه‌بوه به سیسته‌مى ئه‌لیكترۆنى، به‌ڵام ئێستا چاودێرى و مۆڵه‌ت و ئه‌مانه هه‌موى بوه به داتابه‌یس و كارى پێده‌كه‌ین، هاوكات ئه‌مانه‌وێت مۆره‌كانیش ببێت به "حه‌رارى" بۆ رێگرییكردن له بابه‌تى ساخته‌كردن.
ده‌شڵێت: به‌رنامه‌ى ئه‌وه‌مان هه‌یه هه‌مو تیمه‌كانمان ئایپادى خۆیان پێبێت كه سه‌ردانى هه‌ر شوێنكارێك ئه‌كه‌ن هه‌موى بكرێت به سیسته‌م و داتا بكرێت، په‌یوه‌ستى بكه‌ین به به‌ڕێوبه‌رایه‌تیه‌وه و بزانین سه‌ردانه‌كان چۆنن و تا چه‌ند سه‌ردانى شوێنكارێك ده‌كرێت له مانگێكدا.
وتیشی: هۆبه‌ى كوتانمان كار له‌سه‌ر كراوه بكرێت به ئه‌لیكترۆنى، ساڵى رابردو راهێنانى تایبه‌ت له‌سه‌ر ئه‌و بابه‌ته وه‌رگیراوه، ئه‌گه‌ر بچێته بوارى جێبه‌جێكردنه‌وه، ئه‌وا ئیتر شتێك نامێنێت به‌ناوى ئامارى ده‌ستى، ئه‌مه‌ش دواتر كۆى هۆبه‌كان ده‌گرێته‌وه، ئه‌گه‌رچى تاوه‌كو ئێستا هه‌ردو سیسته‌مه‌كه به‌كارده‌هێنین.
7. ئه‌نجامدانى راهێنان
" به‌رده‌وام ستافه‌كه‌مان راهێنان وه‌رده‌گرن به‌تایبه‌ت هۆبه‌ى نه‌خۆشیه گوازراوه‌كان له‌گه‌ڵ كوتان". كامه‌ران محه‌مه‌د، به‌ڕێوبه‌رى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى خۆپاراستنى ته‌ندروستى گه‌رمیان واى وت.
ئاماژه‌ى به‌وه‌شدا خوله‌كان له‌سه‌ر ئاستى ناوخۆ و عێراق كه ده‌كرێنه‌وه و په‌یوه‌ندیدارن به كاره‌كانیانه‌وه، خۆیان و كارمه‌نده‌كانیان به‌شداریی تێداده‌كه‌ن.
باسى له‌وه‌شكرد: به‌رنامه‌یه‌كى ترمان هه‌یه لۆگۆیه‌كى تایبه‌تمان ئاماده‌یه بۆ ئه‌و شوێنكارانه‌ى كه مۆڵه‌تى هه‌یه بۆ ئه‌وه‌ى له ده‌ره‌وه‌ى دوكانه‌كه‌ى هه‌ڵیبواسین و ژماره مۆبایلى تایبه‌ت له‌سه‌ره و 24 كاتژمێر به‌رده‌ست ده‌بێت له بونى هه‌ر گله‌ییه‌ك هاوڵاتیان ده‌توانن په‌یوه‌ندى بكه‌ن، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا هه‌ر شوێنكارێك و ژماره خۆى ده‌بێت، بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌ش پلانى ئه‌وه‌مان هه‌یه ستافه‌كه‌مان راهێنانى تایبه‌ت به‌و بابه‌ته وه‌ربگرن.
8. گرفتى كه‌میى لیژنه‌كان
"یه‌كێك له‌و گرفتانه‌ى كه هه‌مانه كه‌مى كارمه‌نده كه وایكردوه وه‌كپێویست ئه‌ركه‌كانمان جێبه‌جێ نه‌كه‌ین، ئێمه 10 كارمه‌ندمان هه‌یه 7ـى له مه‌رزى په‌روێزخانه و له‌وێ پشكنین ئه‌نجام ده‌ده‌ن، بۆیه ده‌وامیان دابه‌شكردوه 2 رۆژ لێره و 3 رۆژ له‌وێ". تۆفیق محه‌مه‌د، لێپرسراوى هۆبه‌ى چاودێرى ته‌ندروستى له به‌ڕێوبه‌رایه‌تى خۆپاراستنى ته‌ندروستى گه‌رمیان، وا ده‌ڵێت.
وتیشى: بۆیه یه‌ك لیژنه‌مان هه‌یه و به هه‌مومانه‌وه 5 فه‌رمانبه‌رین، بۆیه له ئێستادا پێویستمان به 4 لیژنه ده‌بێت كه 12 كارمه‌ند ده‌كات بۆ ئه‌وه‌ى بتوانین ئه‌و گرفته‌ى هه‌مانه چاره‌ى بكه‌ین، چونكه له سنورى قه‌زاى كه‌لار و ناحیه‌ى رزگاریى 1450 شوێنكارمان هه‌یه كه مۆڵه‌تى فه‌رمیان هه‌یه و سه‌ردانیان ده‌كه‌ین.
هاوكات، كامه‌ران محه‌مه‌د، به‌ڕێوبه‌رى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى خۆپاراستنى ته‌ندروستى گه‌رمیان، باس له‌وه ده‌كات: 8 لیژنه‌ى هاوبه‌شمان هه‌یه له‌گه‌ڵ قایمقامیه‌ت، خۆشمان 2 لیژنه‌مان هه‌یه له ناو به‌ڕێوبه‌رایه‌تى به كۆى گشتى 10 لیژنه‌یه، ئه‌مانه‌ش چاودێرى قه‌زاى كه‌لار و رزگاریى ده‌كه‌ن.
وتیشى: بۆ باوه‌نور و كفرى لیژنه‌ى خۆیان هه‌یه له مه‌ڵبه‌نده‌كانیان.
9. گرفتى به‌شه‌كان
به‌هۆى نه‌بونى كارمه‌نده‌وه هه‌ندێك له به‌شه‌كانى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى خۆپاراستنى ته‌ندروستى گه‌رمیان داخراون، وه‌ك به‌ڕێوبه‌رى به‌ڕێوبه‌رایه‌تیه‌كه‌ش ده‌ڵێت: ئه‌و به‌شانه گرنگن بۆ ئێمه.
كامه‌ران محه‌مه‌د، باس له‌وه ده‌كات: پێشتر نۆ به‌شمان هه‌بو، كه‌چى له هه‌یكه‌لیه‌ى تازه‌ى به‌ڕێوبه‌رایه‌تیماندا هه‌موى كراوه به هۆبه، بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌ش نوسراومان كردوه بۆ وه‌زاره‌ت كه هه‌ندێك یه‌كه‌مان بۆ بكرێته‌وه ئه‌وانیش ئێستا به‌شى كارگێڕى و ژمێریارى نه‌ماوه بوه به یه‌كه له‌گه‌ڵ خۆیه‌تى، هاوكات داوامان كردوه یه‌كه‌ى پشكنینى خۆراك له مه‌رزى په‌روێزخان بكرێته‌وه كه به‌رده‌وامه.
ده‌شڵێت: ئه‌مه جگه له‌وه‌ى كه چه‌ندین هۆبه‌مان هه‌یه به‌هۆى نه‌بونى شوێن و كارمه‌نده‌وه داخراون، ئه‌وانیش: هۆبه‌ى ته‌ندروستى ده‌رونى، هۆبه‌ى ته‌ندروستى چاو، هۆبه‌ى نه‌خۆشیه درێژخایه‌نه‌كان، هۆبه‌ى ته‌ندروستى و به‌ساڵاچوان، هۆبه‌ى كۆزماتیك، هۆبه‌ى سامپڵ و هۆبه‌ى نه‌خۆشیه هاوبه‌شه‌كان.
10. گرفتى ده‌رهێنانى مۆڵه‌ت بۆ هه‌ندێك له شوێنكاره‌كان
"یه‌كێك له‌و گرفتانه‌ى كه روبه‌ڕومان بوه‌ته‌وه ئه‌وه‌یه 500 شوێنكار هه‌ن له ناوچه‌كه‌دا كه مۆڵه‌تى ئێمه‌یان نیه، ئه‌مه‌ش به پاساوى ئه‌وه‌ى كاتى خۆى كه دروستكراون مۆڵه‌تى بیناى وه‌رنه‌گرتوه له شاره‌وانى، له كاتێكدا ئه‌م بابه‌ته په‌یوه‌ندى به ئێمه‌وه نیه". تۆفیق محه‌مه‌د، لێپرسراوى هۆبه‌ى چاودێرى ته‌ندروستى له به‌ڕێوبه‌رایه‌تى خۆپاراستنى ته‌ندروستى گه‌رمیان وا ده‌ڵێت.
باسى له‌وه‌شكرد: زۆر هه‌وڵمانداوه ئه‌و گرفته چاره‌سه‌ر بكه‌ین له‌سه‌ر ئاستى ئیدارى، به‌ڵام تاوه‌كو ئێستا نه‌كراوه، ئه‌مه‌ش وایكردوه نه‌توانین پشكنین بكه‌ین بۆ ئه‌و شوێنانه و به‌رچاویش ناكه‌ون، چونكه داتایان نیه له‌لاى ئێمه.
به‌شى سێیه‌م: ده‌ره‌نجام و راسپارده‌كان
یه‌كه‌م: ده‌ره‌نجام
1. به‌ڕێوبه‌رایه‌تى خۆپاراستنى ته‌ندروستى گه‌رمیان، به فه‌رمی له ساڵی 2012ـه‌وه دامه‌زراوه و 21 فه‌رمانبه‌رى هه‌یه و زیاتر له 34 هۆبه‌ى هه‌یه. ئه‌م به‌ڕێوبه‌رایه‌تیه سه‌رپه‌رشتی كارى خۆپارێزی ته‌ندروستى ده‌كات، له‌نمونه‌ى پشكنینی و كۆنترۆڵكردنى خۆراك له ده‌روازه‌ى په‌روێزخان و سنوره‌كان، پشكنینی ته‌ندروستى بۆ فرۆشگاكانى سنوره‌كه، پشكنی خۆراك و خوارده‌مه‌نى و خواردنه‌وه، پشكنینی ئاو، چاودێریی قوتابخانه‌كان، دابینكردنى ڤاكسین و...هتد.
2. ئه‌م به‌ڕێوبه‌رایه‌تیه ئه‌ركه‌كانى زۆره و ژماره‌ى كارمه‌نده‌كانى كه‌من، به‌شێوه‌یه‌ك كه هه‌ندێك له كارمه‌نده‌كانیان ده‌بێت له دو ئه‌ركدا كاربكه‌ن، بۆ ئه‌وه‌ى پێی رابگه‌ن.
3. هاوكات به‌ڕێوبه‌رایه‌ته‌كه له روى بینا و پێداویستییه‌وه، كه‌موكورتی هه‌یه و پێداویستی گه‌ره‌كه، چونكه ئه‌م كه‌موكورتییانه كاریان كردوه‌ته سه‌ر كوالێتى و بڕی ئیشوكار و خزمه‌ته‌كانیان، له نمونه‌ى كه‌می لیژنه‌كانى چاودێریی بازاڕ كه ئێستا ته‌نها یه‌ك لیژنه‌یه له هه‌ر ناوچه‌یه‌ك دا.
4. به‌شێك له‌كاره‌كانى به‌ڕێوبه‌رایه‌تیه‌كه كراون به نیمچه تایبه‌ت "سیمی پرایڤت"، كه ئه‌مه‌ش بۆ كاتى ئێوارانه و به‌شێك له داهاتى ئه‌و كارانه‌ش بۆ كارمه‌ندانى به‌ڕێوبه‌رایه‌تیه‌كه و 10%ـی ئه‌و داهاته‌ش بۆ خودی به‌ڕێوبه‌رایه‌تییه‌كه خه‌رج ده‌كرێت.
5. چاودێریی بازاڕ، یه‌كێكه له ئه‌ركه پێویست و گرنگه‌كانى به‌ڕێوبه‌رایه‌تییه‌كه، به‌ڵام وه‌ك له سه‌ره‌وه ئاماژه‌ى پێدراوه، كه‌موكورتی زۆر هه‌یه له‌م بواره‌دا، هه‌روه‌ك هاوڵاتیانیش تێبینی و هه‌ندێكجار ره‌خنه‌یان هه‌یه له‌كاره‌كانى تیمه‌كان و هه‌ستده‌كرێت لێكتێنه‌گه‌یشتنێك هه‌یه و پرۆگرامێكى گشتگیر بۆ رێكخستنى ئه‌م بواره نییه.
6. یه‌كێك له‌كاره‌كانى به‌ڕێوبه‌رایه‌تیه‌كه دابینكردنى ڤاكسینه، به‌ڵام رێژه‌ى ڤاكسینه‌كان به‌پێی پێویست نیین و ره‌چاوى فراوانبونى ناوچه‌كه نه‌كراوه.
7. زۆرینه‌ى مامه‌ڵه و كاروباره‌كان له به‌ڕێوبه‌رایه‌تیه‌كه‌دا ته‌قلیدین، به‌ڵام هه‌ندێك هۆبه‌ى وه‌كو مۆڵه‌ت و ناسنامه، سیسته‌مى كاركردنیان كراوه به كۆمپیوته‌ریی و ئه‌لیكترۆنى، كه ئه‌مه‌ش رۆڵی له باشكردن و خێراكردن و باشتر شیكردنه‌وه‌ى داتا تۆماركراوه‌كاندا هه‌یه.
8. لایه‌نى هۆشیاری له به‌ڕێوبه‌رایه‌تییه‌كه‌دا لاوازه، ئه‌مه‌ش ره‌نگه هۆكاره‌كه‌ى بونى كێشه و كه‌موكورتى بێت چ له روى كارمه‌ند و هه‌روه‌ها نه‌بونى هۆڵ و جێگه‌ى شیاوه‌وه.
دوەم: راسپارده‌كان
1. به‌خوێندنه‌وه‌ى راپۆرته‌كه‌مان، بۆت رونده‌بێته‌وه كه ئه‌رك و كار و به‌رپرسیارێتى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى خۆپاراستنى ته‌ندروستى گه‌رمیان زۆر و فراوانه، به‌ڵام تواناى دارایی و مرۆیی به‌ڕێوبه‌رایه‌تیه‌كه كه‌م و سنورداره. ئه‌م به‌ڕێوبه‌رایه‌تیه كارده‌كات له بوارى خۆپارێزییدا له ورده‌وه تا درشت، به‌ڵام كه‌ره‌سته‌ى پێویستی بۆ ئه‌م ئه‌ركه نییه.
بۆیه گرنگه حكومه‌ت پێداچونه‌وه‌یه‌ك به رۆڵی به‌ڕێوبه‌رایه‌تیه‌كه و دابینكردنى كارمه‌ند و پێداویستییه‌كانى بدات، به‌وهۆیه‌ى كاره‌كانى راسته‌وخۆ په‌یوه‌سته به ژیانى هاوڵاتیان، ئه‌مه جگه له‌وه‌ى خۆپارێزی قۆناغێكى گرنگى پرۆسه‌ى ته‌ندروستییه و پێش چاره‌سه‌ر و هه‌ر خزمه‌تگوزارییه‌كى تر ده‌كه‌وێت.
2. ئه‌گه‌رچی به‌ڕێوبه‌رایه‌تییه، به‌ڵام ده‌سه‌ڵاته‌كانى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى خۆپاراستنى ته‌ندروستى گه‌رمیان هێشتا سنورداره، ئه‌مه‌ش به‌هۆی ئه‌و مه‌ركه‌زیه‌ته‌ى كه له حوكمڕانییدا له هه‌رێمى كوردستان به‌رقه‌راره، به‌شێوه‌یه‌ك ده‌بێت به‌ڕێوبه‌رایه‌تیه‌كه بۆ زۆر كاروبارى خۆی بگه‌ڕێته‌وه بۆ سه‌ره‌وه، ئه‌مه‌ش واده‌كات رۆتین زیاد بێت و هه‌روه‌ها به‌شى پێویستیش نه‌توانێت بڕیاری پێویست بدات.
بۆیه گرنگه حكومه‌ت ره‌چاوى لامه‌ركه‌زییه‌ت بكات، ده‌سه‌ڵاتى زیاتر به ده‌زگا خۆجێیه‌تییه‌كان بدات، هه‌روه‌ك له دابینكردنى ده‌رمان و پێداویستی و نه‌سریه و هه‌ر پێویستیه‌كى تردا، ره‌چاوى ژماره‌ى دانیشتوان و سروشتى ناوچه‌كه بكات.
3. ته‌قلیدیی بونى مامه‌ڵه و كاروباره‌كان، هۆكارێكى تره بۆ بون و مانه‌وه‌ى زیاترى كێشه له ئیشوكاره‌كانى به‌ڕێوبه‌رایه‌تییه‌كه‌دا، بۆیه گرنگه سیسته‌مى كاركردنى به‌ڕێوبه‌رایه‌تییه‌كه بكرێت به ئه‌لیكترۆنى و به‌شێوازێكى پێشكه‌وتو رێكبخرێت، بۆئه‌وه‌ى رۆتین و كێشه‌ى ئیداریی و بارگرانى بۆ خودی كارمه‌ند و هاوڵاتیانیش كه‌مبێته‌وه.
4. چاودێریی بازاڕ، یه‌كێكه له‌و بوارانه‌ى كه سستبونى زۆری تێدا به‌دیی ده‌كرێت، ئه‌ویش به‌هۆی فراوانبونى بازاڕ و كه‌می تیم و ئه‌ندامانى تیمه‌كانى چاودێرییه‌وه، ئه‌مه‌ش واده‌كات مه‌ترسی له‌سه‌ر ته‌ندروستى هاوڵاتیان زیاتر بێت. هه‌بۆیه پێویسته چاره‌سه‌رێك بۆ ئه‌م كێشه‌یه بدۆزرێته‌وه، ده‌شتوانرێت له‌رێگه‌ى سیسته‌مى نیمچه تایبه‌ته‌وه، كارمه‌ندى دیكه بۆ ئه‌م هۆبه‌یه زیاد بكرێت كه له داهاتى رۆژانه‌دا پاره‌یان پێبدرێت.
5. گرنگه په‌یڕه‌و یان رێنمایینامه‌یه‌كى گشتگیر بۆ رێكخستنى بوارى چاودێرییكردنى بازاڕ دابینرێت و خاوه‌نكاره‌كانى لێئاگادار بكرێته‌وه، بۆ ئه‌وه‌ى بزانن له‌سه‌ر چ بنه‌مایه‌ك چاودێریی ده‌كرێن و لێپێچینه‌وه‌یان له‌گه‌ڵدا ده‌كرێت. ده‌بێت له‌م په‌یڕه‌وه‌شدا ره‌چاوى تایبه‌تمه‌ندیی ناوچه‌كان بكرێت و به‌شێوه‌یه‌كى مه‌ركه‌زیی دانه‌نرێت.
6. لایه‌نى هۆشیاریی زۆر گرنگه په‌ره‌ى پێبدرێت، هه‌ربۆیه ئه‌و هۆبه و به‌شانه‌ى كه په‌یوه‌ندیدارن به پته‌وكردنى ته‌ندروستییه‌وه پێویسته بره‌ویان پێبدرێت و ده‌بێت هاوشێوه‌ى هۆبه و به‌شه‌كانى دیكه، ئه‌وانیش چالاكیی به‌رده‌وامیان هه‌بێت بۆ بڵاوكردنه‌وه‌ى زیاتری هۆشیاری له‌ناو هاوڵاتیان دا.
7 . بەشداریی کارمەندانی بەڕێوبەرایەتییەکە به‌شێوه‌یه‌كى خولیی و به‌رده‌وام لە خول و راهێنانە پیشەییەکان، یه‌كێكه له لایه‌نه گه‌شه‌كانى به‌ڕێوبه‌رایه‌تییه‌كه، گرنگه ئه‌م بەشدارییە به‌رده‌وامیی هه‌بێت و فراوانتر بكرێت و هه‌مو هۆبه و سێكته‌ره‌كان بگرێته‌وه .