بەشی یەکەم: ناساندنی شوێنەوارەکانی گەرمیان

 

پێشەکی:

گەرمیان بە یەکێک لە ناوچە دەوڵەمەندەکان دادەنرێت لە روی شوێنەوارەوە، ئەمەش بەپێی ئەو شوێنەوارانەی چەند سەردەمێک کە دۆزراوەتەوە مێژوەکەیان (4500 بۆ 5000 و هه‌تا 10000) ساڵ پێش زاین ژیان تیایدا بەردەوام بوە.

ژماره‌ى ناوچه‌ شوێنه‌وارییه‌كان زۆرن، به‌شێكیان هێشتا نه‌زانراون، بۆیه‌ له‌خواره‌وه‌ ئاماژه‌ به‌ دیارترینی ئه‌و شوێنه‌وارانه‌ ده‌كه‌ین كه‌له‌لای به‌ڕێوبه‌رایه‌تییه‌كانى شوێنه‌وارى سنوره‌كه‌ تۆماركراون و سه‌رپه‌رشتی ده‌كرێن.

 

1. قەڵای شێروانە

قەڵای شێروانە دەکەوێتە سەرەتای شاری کەلاری ناوەندی ئیدارەی گەرمیان بەئاراستەی باشوری رۆژهەڵاتی شاری کەلار، 1500 مەتر لە ناوەندی شاری کەلارەوە دورە، 126 کیلۆمەتر لە سلێمانییەوە دورە، بەپێی زۆرێک لە سەرچاوە و بۆچونەکان قەڵاکە لە سەردەمی (محه‌مه‌د پاشا کەیخوسرەوی جاف) لەساڵی 1866-1874ـدا دروستکراوە.

قەڵاکە لە دونهۆم و ژێرزەمینێک پێکهاتوە و روبەرەکەی لە 212 مەتر دوجایه‌. ئەم پاشایە قەڵاکەی بۆ جێی حەوانەوەی خۆی وەک بنکەیەکی ئیداری بۆ کاروباری هۆزەکەی بەکارهێناوە.

 

2. قەڵای پاشا (کۆشکی مەحمود پاشای جاف)

دەکەوێتە گوندی تازەدێ بەدوری 9 کیلۆمەتر لە باکوری رۆژهەڵاتی شاری کەلار. ئەم پاشماوەیە کۆشکێکی دو نهۆمییە، زیاتر لە کاروانسەرایەک دەچێت بەهۆی ئەو تایبەتمەندییانەی تێیدایە، بەڵام بیناکە بە قەڵای پاشا ناوبانگی هەیە.

کۆشکەکە لەلایەن مه‌حمود پاشای جافەوە دروستکراوە و مێژوەکەی دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی نۆزده‌یەم، جگە لەبینا سەرەکییەکە لای سەروی رۆژهەڵاتەوە بینایەکی دیکەی لاکێشەی هەیە، کەپێدەچێت تەرخانکرابێت وەک تەویلە بۆ ئەسپ و ئاژەڵی باربەر، لای رۆژئاواشەوە بینایەکی دیکەی بچوک هەیە کە پێکهاتوە لە ژور و دیوەخانێک بەسەر بەرزاییەکەوە دروستکراوە، پێدەچێت وەک وێستگەیەکی پێشوازی بۆ کۆشکەکە بەکارهێنرابێت.

 

3. کۆشکی حەوش کوڕو

ئەم کۆشکە دەکەوێتە گوندی حەوش کوڕوـى سەر بە ناحیەی قۆرەتو- خانەقین بە دوری 26 کم لە باکوری خۆرهەڵاتی شاری کەلار. روبەری ئەم کۆشکە 5300 مەتر دوجایە، دو نهۆمە، ئەگەرچی بەشێکی زۆری روخاوە.

بە پێی سەرچاوە مێژوییەکان پێدەچێت مێژوی دروستکردنی بگەڕێتەوە بۆ سەردەمی حکومرانی (خەسرۆ پەروێز)ـى پادشای ساسانییەکان له‌ماوه‌ى (590-628) زاینی. ئەم کۆشکە تەنها (7) کم لە کۆشکی قەسری شیرینەوە دورە، لەهەمانکاتیدا لە روی بیناسازییەوە هاوشێوەی یەکترن.

 

4. باجکەی پەیکوڵی 

دەکەوێتە نێوان گوندی پەیکوڵی و بەرکەل نزیکەی (٦٠) کیلۆمەتر لە باکوری رۆژئاوای شاری کەلارەوە دورە، ئەم باچکەیە لەکۆتایی حکومرانی عوسمانییەکان وەک شوێنێک بۆ وەرگرتنی باج لەو کاروان و خێڵانەی بەناو پەیکوڵیدا تێپەریون دروستکراوە، هەروەها بۆ چاودێریکردنی سەلامەتی کاروانە بازرگانییەکان، لەسەردەمەکانی دواتردا وەک بینای ئێشکگری پۆلیس بەکارهاتوە.

 

5. جۆگەی گاوری

ئەم جۆگەیە لە باکوری خۆرهەڵاتی کەلار لە کەناری روباری سیروانەوە دەستپێدەکات، بە چەند قۆناغێک ناوەندی شار دەبڕێت و بە ئاراستەی باشور درێژ دەبێتەوە. مێژوی ئەم جۆگەیە دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی ساسانییەکان، بەڵام نازانرێت لە سەردەمی چ پاشایەکدا دروستکراوە، ئەگەرچی هەندێک بۆ چون هەیە لەسەردەمی حکومرانی (کیسرا ئەنوشیروان) دروستکراوە، لەکاتی نۆژەنکردنەوەیدا چەند هێمایەکی پەهلەوی تێدا دۆزراوەتەوە.

 

6. گۆڕ گڵینەکانی بەرلوت 

بریتین لە شوێنەواری دو گۆڕی گڵینەیی كه‌ لە گوندی بەرلوتـى سه‌ر به‌ كه‌لار دۆزراونەته‌وە بە دوری (7) كم لە باکوری خۆهەڵاتی شاری کەلار. پێدەچێت گۆڕی ژن و مێردێک بن، یەکێکیان گۆڕی ژنێکە کۆمەڵێک پاشماوەی وەک کلدان و مور و کەمەربەندی تێدا دۆزراوه‌ته‌وه‌. مێژوی ئەم گۆڕانە بۆ (150ـى پێش زاین بۆ 288 زاینی) ده‌گه‌ڕێته‌وه‌.

 

7. گردی رەحیم

ئەم شوێنەوارە دەکەوێتە رۆژئاوای ناحیەی رزگاریی بە دوری (7) کم لە باکوری رۆژئاوای شاری کەلار. بەڕێوبەرایەتی شوێنەواری گەرمیان ساڵی 2012 بۆ ماوەی یەک وەرز کاری کنەوپشکنینی تێدا ئەنجامدا، گڵینەی نەخشێنراوی شارستانی حەلەف و بینای بازنەی شێوازی سولی تێدا دۆزرایەوە. ئەم نیشینگەیە دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی شارستانی حەلەف لە چاخی بەردینی کانزایی (هەزارەی پێنجەمی پێش زاین).

 

 8. قولەی گوندی ئەحمه‌د قادر

ئەم قولەیە (32) کم لە باکوری رۆژهەڵاتی کەلارە، یەکێکە لەو قولانەی نێوان کەلار دەربەندیخان بە که‌ناری روباری سیراوان دروستکراون. مێژوی دروستکردنی ئەم قولانە رون نییە، پێدەچێت لە کۆتایی حکومرانی عوسمانییەکان دروستکرابن و پێدەچێت وەک یەکەیەکی چاودێریی بەکارهاتبن بەهۆی ئەو تایبەتمەندییە سەربازییانەی لە قولەکاندا هەیە.

بەشێوەیەکی گشتی ئەم قولانە پێکهاتون لە دو نهۆم، یەک دەرگای سەرەکییان هەیە، لە نهۆی یەکەمدا نزیکەی (10) کونە مەترێزی تێدایە، لەگەڵ ئاگردانێکی گەورە و دو ژوری بچوک.

 

9. پردی ئەڵوەن

ئەم پردە دەکەوێتە ناوجەرگەی شاری خانەقین، لەسەر داوای محه‌مه‌د عه‌لی میرزایی فەرمانڕەوای کرماشان و کوڕی شای ئێران، لەساڵی 1860ـى زاینیدا لە ناوەڕاستی شاری خانەقین لەسەر روباری ئەڵوەن بنیاتنراوە. ئەم پردە هەردو بەشەکەی کەناری خۆرهەڵات و خۆرئاوای خانەقین پێکەوە دەبەستێتەوە و بوەتە هێمای شاری خانەقین.

 

10. شوێنەواری گۆڕە گردۆڵکەی سەرقەڵا

ئەم شوێنەوارە دەکەوێتە ناحیەی (سەرقەڵا/ کفری) بە دوری (13) كم لە باکوری رۆژئاوای شاری کەلار. تیمی به‌ڕێوبه‌رایه‌تى شوێنەواری گه‌رمیان ژورێکی لاکێشەیی لە خشت دروستکراوی تێدا دۆزییەوە کە لەکاتی خۆیدا لە ناو گردێکی سروشتی دروستکراوە و پاشان داپۆشراوە بە هەمان بەرد و گڵی گردەکە، كه‌ وەک گۆڕی بنەماڵەیه‌ك بەکارهاتوە و ئێسکەپەیکەری (10) مرۆڤی تێدا دۆزراوه‌ته‌وه‌.

دەتوانرێت مێژوی ئەم گۆڕە بۆ سەردەمی ئەشکانیەکان لەنێوان ساڵانى (57-191)ـى زاینی دیاریبکرێت.

 

11. سەرای کفری

ئەم سەرایە دەکەوێتە بەشی رۆژئاوای شاری کفری، لە لایەن ئینگلیزەکانەوە لە ساڵی (1919) دروستکراوە. پێکهاتوە لە دو نهۆم و حەوشەیەکی گەورە، بە بەردی داتاشراو و مادەی قسڵ دیوارەکانی دروستکراوە، ئاسنیش لە سەقفەکەیدا بەکارهاتوە. سەرای کفری تا حه‌فتاكانى سەدەی رابردو وەکو  بینای دادگا و چەندین فەرمانگەی دیکەی حکومی بەکارهاتوە.

 

12.  قەیسەری کفری

یەکێکە لە قەیسەریە گەورە و گرنگەکانی کوردستانی باشور، مێژوەکەی دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی نۆزده‌هه‌م، ژمارەیەکی زۆر دوکانی لە خۆگرتوە جگە لە چەندین خان لەوانە: خانی خەڵوز، خانی مەلا عەباس "خان گەنم" و خانی موحسین ئاغا.

قەیسەرییەکە کۆمەڵێک یەکەی بیناسازی هەیە وەک: گومەز، عەقد، تاقی کەوانەیی جۆراوجۆر و دەروازەی فراوان، هەروه‌ها شێوازی خان و بینای دو نهۆمی بەدیدەکرێت.

قەیسەری کفری بنکەیەکی گرنگی بازرگانی سەردەمی خۆی بوە لە ناوچەکەدا کە لە چەند ئاراستەیەکەوە قافڵەی بازرگانی روی لە دەروازەکانی کردوە.

 

13.  گەرماوی کفری

ئەم گەرماوە دەکەوێتە ناوەندی خانوە کەلەپورییەکان و نزیک قەیسەری شاری کفری  دروستکراوە، لەروی نەخشەسازییەوە هونەرێکی تایبەتی تێدا پەیرەوکراوە، لەروی گەرمی و روناکی و دابەشکردنی بۆ دوبەشی سەرەکی ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ (گەرماوی گشتی و گەرماوی تایبەت).

 

14. خانوە کەلەپورییەکانی کفری

خانوە کەلەپورییەکانی کفری بەشێکی زۆری شارەکە پێکدەهێنن، ئەم خانوانە بە کۆمەڵێک یەکەی بیناسازی و زەخرەفەی گرنگ رازێنراونەتەوە، جگە لەمانەش ئەم خانوانە لەرابردودا کۆمەڵێک یادگاریی و هەندێک روداوی سیاسی و هونەری و رۆشنبیرییان بەخۆوە بینیوە، کە لەئێستادا جگە لە گرنگییە شوێنەوارییەکەی گرنگی مێژویشیان هەیە.

نمونەی هەندێک لە خانوە کەلەپورییەکانی کفری، خانوی سەید موحسین ئاغایه‌، ئەم خانوە دو کۆبونەوەی لە نێوان شێخ مەحمودی حەفید و هەردو دەسەڵاتی  ئینگلیزەکان  و حکومەتی عێراقی تێدا ئەنجام دراوە، هەندێک کەلوپەل و پاشماوەی ئەو کۆبونەوانە لەم خانوەدا ماونەتەوە.

 

15. کۆشکی مەجید پاشا

دەکەوێتە رۆژئاوای شاری کفری و لەلایەن (مەجید پاشای قادربەگ)ـەوە دروستکراوە. مێژوەکەی دەگەڕێتەوە بۆ کۆتایی سەدەی نۆزده‌یه‌م. کۆشکەکە پێکهاتوە لە دونهۆم و چەند ژور و دیوەخانێک، هەندێک لەم بەشانە بە نەخشی روەکی و ئاژەڵی ئەندازەیی رازێنراوەتەوە.

 

16. ئارامگای باوەشاسوار

ئەم ئارامگەیە دەکەوێتە لاپاڵی باوەشوار، کۆمەڵێک ئارامگەن کە مێژوی هەندێکیان دەگاتە (150) ساڵ لەمەوبەر. ئارامگەکان چەند شێوازێک لەخۆ دەگرن، ئارامگەی تاک ژور، سێ ژور، یان زیاتر. ئەمانه‌ ئارامگەی خێزانین و لە روی هونەرییەوە گرنگی تایبەتی خۆیان هەیە، چونکە ستایلێکی بیناسازی تایبەتیان تیادا بەکارهێنراوە.

 

17.  ئاسیاوی قازی

ئەم ئاسیاوە دەکەوێتە نزیک گۆڕستانى باوە شاسوار و یەکێکە لەو ئاشە ئاویانەی کە لە کەنار چه‌می باوەشاسوار لە دەشتی کفری دروستکراوه‌. ئەم ئاشە قولەیەکی لولەیی هەیە كه‌ بەرزیه‌كه‌ى (6) مەتره‌ و دو ژوری تیایه‌. 

 

18. گۆڕ دەغمەکانی کفری

کۆمەڵە ئەشکەوتێکی بچوکی دەستکردی مرۆڤن، دەکەونە باکور و باکوری خۆرهەڵاتی شاری کفری، لە تەپۆڵکە بەردینەکانی باوە شاسوار هەر یەکە لەم دەغمانە چەند گۆڕێکی تێداهەڵکەندراوە بەبێ گوێدانە ئاراستەی گۆڕەکان.

 

19.  نه‌خشى دەربەندی بێلولە

ئەم نەخشە لە به‌رزایی نزیكه‌ى (150) مه‌تر له‌ قه‌دی چیای دەربەندی بێلوله‌ لە نزیک گوندی بێلولە له‌ ناحیەی مه‌یدان، هەڵکۆڵراوە. ئەم نەخشە (90) سم درێژە، جەنگاوەرێک نیشاندەدات کە پێی خستۆتە سەر سنگی یەکێک لە دوژمنەکانیەوە و ئەوەی دیکەیان لەسەر چۆکە و لەم  جەنگاوەرە دەپاڕێتەوە.

سەبارەت بە مێژوی نەخشەکە بۆ چونی جیاواز هەیە، کە هەندێکیان دەیگەڕێننەوە بۆ کۆتایی هەزارەی دوەم و سەرەتایی هەزارەی سێیەمی پێش زاین.

 

20. شاخی کورە 

یەکێکە لە شوێنەوارە گرنگ و دەگمەنەکانی گەرمیان و کوردستان، بە یەکێک لە کۆنترین شوێنەوارەکانی ناوچەکە دادەنرێت، دەکەوێتە گوندی بان ئاسیاوـى سه‌ر به‌ ناحیه‌ى كۆكس "كوڵه‌جۆ" له‌قه‌زاى كفری، شوێنەوارەکە چەند قۆناغێکی نیشتەجێبونی تێدایە کە لە هەزارەی پێنجەمی پێش زاینەوە دەستپێدەکات، لەسەردەمی کاڵکولیسیکی  پێنجەمەوە (4400 پێش زاین) هەتا سەردەمی جەمدەت نەسر "جمدة نصر" (2900 پێش زاین)، گرنگترین قۆناغی نیشتەجێبونی شوێنەوارەکە دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی کۆتایی وەرکا.

 

بەشی دوەم: کێشەکانی پەیوەست بە به‌ڕێوه‌بردنى کەرتی شوێنەوار لە گەرمیان

 

1.  نەبونی بودجە

کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێم بڕیاریدابو بڕى (900) ملیۆن دینار بۆ پەرەپێدان و پاراستن و نۆژەنکردنەوەی شوێنەوارەکانی کوردستان خەرج بکات، بۆ هەمو بەڕێوبەرایەتیەکانی شوێنەوار کە 12 بەڕێوبەرایەتیە. بەڕێوبەرایەتی شوێنەوار و کەلەپوری گەرمیان، ئەم پارەیە بە بڕێکی کەم دەزانێت سەرباری ئەوەش وەکو خۆی خەرج ناکرێت.

ساڵح محەمەد سەمین، بەرێوبەری بەڕێوبەرایەتی شوێنەوار و کەلەپوری گەرمیان، دەڵێت: حکومەتی هەرێم بەپێی پێویست گرنگی بە شوێنەوار نەداوە، هەرچەندە لە چەند ساڵی رابردودا بڕیاردرا بە خەرجکردنی بری 900 ملیۆن دینار، به‌ڵام ئه‌مه‌ پارەیەکی زۆر کەمە بۆ هەمو بەڕێوبەرایەتیەکان.

دەشڵێت: هەر بەڕێوبەرایەتییەک (80) ملیۆن دینارمان بەردەکەوێت، ئەم بڕەش هیچ پرۆژەیەکی شوێنەواری پێ ناکرێت، بەداخەوە ئەو پارەیەش کە دانراوە بۆ پەرەپێدانی شوێنەوارەکان بەو شێوەیەی دانراوە خەرج نەکراوە، لە ساڵی 2023-2024ـەوە (17) پڕۆژەمان لە وەزارەتی داراییە، تەنها یەک پرۆژەمان بۆ هاتوەتەوە کە ئەویش بەهۆی نەبونی پارە لەبانکدا پارەکەیمان بۆ خەرجنەکراوە.

ئاماژە بەوەشدەکات: بەهۆی نەبونی بودجە و بێپلانی حکومەتەوە، بەشێکی زۆری شوێنەوارەکانی گەرمیان بە بەرچاومانەوە بەرەو روخان و لەناوچون دەچن، ئەمەش دەبێتە هۆی لەدەستدانی بەها مێژویی و کەلەپورییەکەی.

هاوکات عوبێد محەمەد، بەرێوبەری بەڕێوبەرایەتی شوێنەوار و کەلەپوری کفری، دەڵێت: بۆ پاراستن و نۆژەنکردنەوەی شوێنەوارەکان دەرخستە دەکەین بۆ وەزارەتی دارایی و رەزامەندی لەسەر دەدات، بەڵام پارەمان بۆ خەرج ناکرێت.

دەشڵێت: بەهۆی خەرجنەکردنی پارە بۆ پاراستن و نۆژەنکردنەوەی شوێنەوارەکان، ساڵ لە دوای ساڵ شوێنه‌واره‌كان زیاتر روبەڕوی داڕوخان دەبنەوە، ئەمەش کاریگەری دەبێت لە سەر زیادبونی بڕی تێچوی نۆژەنکردنەوەیان، هەندێک شوێن كه‌ نەڕوخاون تێچویان کەمترە.

ئاماژە بەوەشدەکات: بەشێک لەو شوێنانەی نۆژەنکردنەوەی پێویستە رەزامەندیان بۆ وەرگیراوە، بەڵام پارەیان بۆ خەرج ناکرێت، شوێنێکی شوێنەواریی وەک ماڵی مەجید پاشای بابان 50%ـى روخابو، ئێستا 95%ـى روخاوە، 7 جار رەزامەندی بۆ وەرگیراوە كه‌چى پرۆژه‌كه‌ ئه‌نجام نه‌دراوه‌، پێشتر كه‌ دەرخستەی بۆ کراوە بڕەکەی (199) ملیۆن دینار بوە، ئێستا (302) ملیۆن دیناری پێویستە.

زیاتر لەوبارەیەوە وتی: داوا لە حکومەت و رێکخراوەکان دەکەم بەهانای شوێنەوارەکانی کفرییەوە بێن، کفری شارێکی شوێنەوارییە، بەشێک لە شوێنەوارەکانی مەترسی لەناوچونی هەیە، پێویستی بە بودجە هەیە بۆ ئەوەی لە روخان بیانپارێزین، با کفری بکەین بە شارێکی شوێنەواریی.

هاوکات مامۆستایەکی زانکۆ، دەڵێت: حکومەت بەزیندو هێشتنەوەی شوێنە شوێنەواری و کەلەپورییەکان تاڕادەیەکی زۆر فەرامۆشکردوە. 

مەبەست عه‌لی، خاوەنی بڕوانامەی ماستەر لە شوێنەوار، ده‌شڵێت: لە رێگەی دابینکردنی بودجەیەکی تایبەت بە پارێزگاریکردنی شوێنەوارەکان، حکومەت دەتوانێت رۆڵی کردەیی هەبێت بۆ پارێزگاریکردن لە شوێنەوارەکان، لە ئاستی جیهانیشدا بەو شێوازە مامەڵه‌ لەگەڵ ئەم بوارەدا دەکرێت.

نەبونی بودجە رێگرە لە بەردەم شوێنەوارناسان کاری هەڵکۆڵین بۆ شوێنە شوێنەوارییەکان ئەنجام بدەن.

نەوزاد لەتیف، شوێنەوارناس لە بەشی پشکنینی بەڕێوبەرایەتی شوێنەوار و کەلەپوری گەرمیان، دەڵێت: ژمارەیەکی زۆر شوێنی شوێنەواریی هەیە بەهۆی نەبونی بودجەی پێویستەوە ناتوانین کاری هەڵکۆڵینی بۆ ئەنجام بدەین، بۆ زانینی گرنگی شوێنەوارەکە پێویستە هەڵکۆڵینی بۆ بکەین، پێش ئەوەی روبەروی تێکدان و لەناوچون ببنەوە گرنگە بیانپارێزین.

 

2. جیاوازی کردن لە نێوان شوێنەواری شارەکان

"سەرەڕای گرنگینەدانی حکومەتی هەرێم بەشوێنەوار، جیاوازیش دەکرێت لەگەڵ بەڕێوبەرایەتیەکانی شوێنەواری شارەکان". ساڵح محەمەد سەمین، بەرێوبەری بەڕێوبەرایەتی شوێنەوار و کەلەپوری گەرمیان، وای وت.

ده‌شڵێت: کاتێک رێکخراو و زانکۆ بیانییەکان دێنە هەرێم، زیاتر هاندەدرێن کە رو لە شوێن و شارێکی کوردستان بکەن بە بیانوی هەندێک هۆکاری وەکو "بونی نائارامی ئەمنی لە سنوری ئێمەدا"، لە کاتێکدا هیچ گرژی و نائارامییەک لە سنورەکەماندا نییە و تیمی بیانی هاتوەتە گەرمیان کاری کنەوپشکنینیان ئەنجامداوە بەبێ بونی هیچ گرفتێکی ئەمنی.

ئاماژە بەوەشدەکات: بە پێی ئەو زانیارییانەی هەمانە، کاتێک رێکخراو و زانکۆ بیانیەکان پارە بۆ نۆژەنکردنەوەی شارەکان دەهێنن، شوێنەواری شارێکی کوردستان گرنگی زیاتری پێدراوە و ئاراستەی ئەوێیان دەکەن، ئەو تیمانەی دێنە گەرمیان و کاردەکەن، ئێمە هیچ گرفتێکمان لەگەڵیان نییە، بەڵام کاتێک دەگاتە پارە و نۆژەنکردنەوە، کەس بۆ ئێرە نایەت.

 

3. گرنگینەدان بە گەشتیارییکردنی شوێنەوار 

حکومەت نەیتوانیوە سود لە شوێنە شوێنەوارییەکان ببینێ لە روی بە گەشتیارییکردنی و وەک سەرچاوەیەکی بەدەستهێنانی داهات به‌كاریبێنێت.

ساڵح محەمەد سەمین، بەرێوبەری بەڕێوبەرایەتی شوێنەوار و کەلەپوری گەرمیان، دەڵێت: لە گەرمیان کۆمەڵێک شوێنەواری گرنگ هەیە، کە حکومەت بە خەرجکردنی پارەیەکی کەم داهاتێکی زۆر لە رێگەی بەگەشتیارییکردنیەوە به‌ده‌ستدێنێت.

دەشڵێت: بەداخەوە نەتوانراوە بە پێی پێویست شوێنەوارەکان نۆژەن بکرێنەوە، بۆ ئەوەی وەکو شوێنێکی شوێنەواری خەڵکی سەردانی بکات و سەرچاوەی بەدەستهێنانی داهات بێت، تەنها قەڵای شێروانە و بازاڕی قەیسەر کفری هەیە کە گونجاو بێت بۆ ئەوەی خەڵک سەردانی بکات.

ئاماژەی بەوەشکرد: بڕیار هەیە سه‌ردانكردنى قەڵای شێروانە بکرێت بە بلیت، بەڵام لە ئەرزی واقیعدا نەمانتوانیوە بکەین، بەهۆی نەبونی فەرمانبەر و پاسەوان و ئەو دۆخە ئابورییەی خەڵکی تێیدایە.

هاوکات مەبەست عەلی، پسپۆڕی شوێنەوار و مامۆستا لە زانکۆی گەرمیان، دەڵێت: پەیوەندییەکی بەهێز لە نێوان شوێنەوار و گەشتوگوزاردا هەیە، لە هەندێک لە وڵاتان گەشتوگوزاری کەلتوری یەکێکە لە باوترین جۆرەکانی گەشتوگوزار، کە داهاتی سەرەکییان لەو رێگەیەوە دەستدەکەوێت.

دەشڵێت: له‌ کوردستاندا سەرەڕای ئەوەی خاوەن مێژویەکی دەوڵەمەند و گرنگین، بەڵام نەمانتوانیوە لە روی گەشتیارییەوە سودی لێ ببینین.

ئاماژە بەوەشدەکات: هاوكات دروستکردنی پەیوەندییەکی بەهێز لەنێوان گەشتوگوزار و شوێنەواردا، رێگایەکە بۆ بوژانەوەی شوێنە شوێنەوارییەکان.

"پێویستمان بە هاوکاری بەڕێوبەرایەتی گشتی گەشتوگوزارە، شوێنەوار و گەشتوگوزار هاوتەریبن، بەو پێیەی ئەوان بەڕێوبەرایەتی گشتین، دەسەڵات و توانای مادییان زیاترە، شوێنەوارێکی گەشتیاری نۆژەندەکرێتەوە، ئێمە ئاگاداریان دەکەینەوە پلانیان چییە بۆی؟". ساڵح محەمەد سەمین، بەرێوبەری بەڕێوبەرایەتی شوێنەوارو کەلەپوری گەرمیان، وای وت.

لە بەرامبەردا هێرش فەیزوڵڵا، بەرێوبەری گشتی گەشتوگوزاری گەرمیان، دەڵێت: لە روی گەشتیارییەوە گرنگی دەدەین بەو شوێنانەی کە شوێنی شوێنەواریی زۆریان تێدایە، وەک شاری کفری، ئه‌مه‌ش بۆ زیندوکردنەوە و راکێشانی خەڵکی، لەم رێگایەشەوە بایەخمان داوە بە پرۆژەی گەشتیاریی لە سەر بەنداوی باوەشاسوار، رێکارەکانی تەواو بوە، بە ئەنجامدانی ئەم پرۆژەیە جگە لەوەی دەبێتە شوێنێکی گەشتیاریی، لە رێگەیەوە دەتوانین شوێنە شوێنەواری و کەلەپورییەکان بەو گەشتیارانە بناسێنن کە خەڵکی دەرەوەی هەرێمن.

دەشڵێت: لە ساڵی رابردوەوە هەمو نوسینگە و کۆمپانیا گەشتیارییەکانمان پابەندکردوە رازی نابین پاسێکی گەشیاریی لە خواروی عێراقەوە بێت راستەوخۆ بڕوات بۆ سەیرانگای شارەکانی تر، بەڵکو دەبێت مۆزەخانەی شارستانی و کەلەپورییان لە سنورەکەدا پێ بناسێنرێت کە لە رێبەر و پروشورەکان دیاریمان کردوە، ئەو کات بەڕێدەکەون بۆ شوێنی مەبەستیان.

ئاماژەش بەوە دەکات: داهاتی گەشتیاری کە ساڵانە (15 تا 20) ملیۆن دینارمان هەیە، هەمویمان تەرخانکردوە بۆ دروستکردنی کۆڕنیش لەسەر بەنداوی باوەشاسوار و چەندین خزمەتگوزاری دیکە بۆ حەوانەوەی گەشتیاران لەسەر بەنداوەکە، لەکاتی هاتنی میوانیشدا رێبەری گەشتیاریمان دەبێت دەیانباتە سەرا و قەیسەری و مۆزەخانەی کفری "لەم رێگایەوە کار لەسەر بەگەشتیارییکردنی شوێنەوارەکان دەکەین". 

"بۆ راکێشانی گەشتیار بۆ شوێنەوارەکان، پێویستمان بە میکانیزمی سەردەمیانە و پەرەپێدانی بەردەوام هەیە، ئەو خزمەتگوزارییانەی لە روی گەشتیارییەوە بۆ شوێنەوارەکان پێویستن ئەنجام بدرێت". مەبەست عەلی، پسپۆڕی شوێنەوار و مامۆستا لە زانکۆی گەرمیان، وای وت.

ده‌شڵێت: دەیان کۆمپانیامان هەیە وەبەرهێنان لە بوارە جیاوازەکاندا دەکەن، جێگەی پرسیارە بۆچی کۆمپانیایەک حەزی بە وەبەرهێنان لە سێکتەری شوێنەوار و گرنگیدان بە شوێنەوارەکاندا نییە؟

هاوڵاتییەکیش رەخنەی په‌راوێزخستنى ئه‌م بواره‌ ده‌گرێت.

شوان جه‌لال، مامۆستا، وتى: دەکرێت شوێنەوارەکان بکرێن بە سەرچاوەیەک بۆ راکێشانی گەشتیار، نەک ئەمە نەکراوە، بەڵکو شوێنه‌واره‌كان هێنده‌ په‌راوێزخراون، خه‌ریكه‌ به‌ كاریگه‌ریی روداوه‌ سروشتییه‌كان بەرەو لەناوچون دەچن.

 

4. خراپی رێگاوبانی ناوچه‌ شوێنەوارییەکان

خراپی رێگاوبانی ناوچه‌ شوێنەوارییەکان یەکێکی دیکەیە لە گرفتەکانی پەیوەندار بە پرسی شوێنەوار.

ساڵح محەمەد سەمین، بەرێوبەری به‌ڕێوبه‌رایه‌تى شوێنەوار و کەلەپوری گەرمیان، دەڵێت: داواکارین هەر شوێنەوارێک کە لەم سنورەدا هەیە تەنها بە موڵکی شوێنەوار نەزانرێت، بەڵکو وه‌كو موڵکی ئەو شار و ناوچه‌یه‌ سه‌یر بكرێت، بۆنمونه‌ له‌ كه‌لار قەڵای شێروانە تەنیا شوێنەوارە کە سیمایەکی گەشتیاریی هەبێت، كه‌چى رێگاوبانەکەی شیاوی ئەوەنییە لە ناوشارێکدا بێت، نەک بۆ شوێنێکی شوێنەواریی.

دەشڵێت: بەمەبەستی چاککردنی رێگای قەڵای شێروانە، چەندینجار داوامان لە شارەوانی کردوە کە هاوکارمان بن لە چاککردنیدا، دەرخستەمان بۆ سەروی خۆمان بەرزکردوەتەوە، بەڵام هیچمان بۆ نەکراوە.

لەبەرامبەردا ئەکرەم ساڵح، سەرۆکی شارەوانی کەلار، دەڵێت: قەڵای شێروانە و بەڕێوبەرایەتی شوێنەوار و کەلەپوری گەرمیان، چییان پێویست بێت بۆیان دەکەین.

"کۆشکی مەحمود پاشا ناوچەیەکی تەواو شیاوە بۆ بە گەشتیارییکردن، رێگایەکی خاکی هەیە نەتوانراوە رێگایەکی بۆی قیر بکرێت". مەبەست عەلی، مامۆستا لە زانکۆی گەرمیان وای وت.

هاوکات ساڵح محەمەد سەمین، دەڵێت: کۆشکی مەحمود پاشا لە شوێنێکی ستراتیژیدایە لە رێگای کەلار- سلێمانی لە رۆخی روباری سیروان، بە چاککردنی رێگاوبانەکەی و نۆژەنکردنەوەی، خەڵکێکی زۆر روی تێدەکات.

 

5.  نەبونی پۆلیس و پاسەوان بۆ ناوچه‌ شوێنەوارییه‌كان

یەکەیەکی تایبەتی پۆلیس نییە بۆ پارێزگاریکردن لە شوێنە شوێنەواریی و کەلەپورییەکان، ئاکادیمیستەکان و بەڕێوبەرایەتیەکانی شوێنەوار بونی یەکەیەکی پۆلیس بە پێویست دەزانن.

مەبەست عەلی، پسپۆڕی شوێنەوار و مامۆستا لە زانکۆی گەرمیان، لەو بارەیەوە دەڵێت: بە مەبەستی پارێزگاریکردن لە شوێنە شوێنەواریی و کەلەپورییەکان، پێویستە لە نێو دەزگا ئەمنییەکاندا یەکەیەکی تایبەت هەبێت، کە تەنها ئەرکیان سەرنج خستنەسەر پارێزگاریکردن بێت لە شوێنەوارەکان.

هاوکات ساڵح محەمەد سەمین، بەرێوبەری به‌ڕێوبه‌رایه‌تى شوێنەوار و کەلەپوری گەرمیان، دەڵێت: هەرچەندە پۆلیس و ئاسایش هاوکارمانن، بەڵام شوێنەوار پێویستی بە پۆلیسی تایبەتە، کە رۆژانە و هەفتانە سەردانی شوێنەوارەکان بکەن. 

دەشڵێت: لەساڵی 2012-2013 فەرمانێک دەرچو بۆ دامەزراندنی (1300) پۆلیس بۆ شوێنەوار و گەشتوگوزار، ئەمە دڵخۆشکەر بو بۆ ئەوەی کە ببێتە بنکەیەکی پۆلیس و ساڵانە زیادبکات، بەڵام بەداخەوە جێبەجێ نەکرا.

باسی لەوەشکرد: هەریەکە لە مۆزەخانەی شارستانی و مۆزەخانەی کەلەپوریی، پۆلیس و پاسه‌وانى دیكه‌یان پێویسته‌، قەڵای شێروانە لە دەرەوەی شارە و نزیکی فرۆشگای مەی فرۆشتنە، پێویستی بە پۆلیسی زیاترە بۆ پاراستن.

هاوکات محەمەد عەلی، لێپرسراوی مۆزەخانەی کەلەپوری گەرمیان، دەڵێت: لە روی ئەمنییەوە مۆزەخانە بەو شێوەیە ناپارێزرێت، ژماره‌ى پۆلیس و پاسه‌وانمان ده‌بێت زیاد بكرێت.

دەشڵێت: دەیانجار نوسراومان کردوە بۆ بەڕێوبەرایەتی پۆلیس و تەنانەت راستەوخۆ نوسراومان بۆ نوسینگەی وەزارەتی ناوخۆ کردوە بۆ زیادکردنی پۆلیس، هەندێکجار قەڵای شێروانە بۆ هۆی ئەوەی میوانی زۆر بۆ دێت، گیروگرفتی ئەمنیمان بۆ دروست دەبێت.

"نەبونی پۆلیسی پاسەوان گرفتی بۆ دروستکردوین، کاتێک لەلایەن خەڵکەوە زیادەڕۆیی دەکرێتە سەر شوێنەوارەکان، لەم حاڵەتانەدا هەبونی پۆلیس یارمەتیدەره‌ لە چارەسەرکردنی ئەو گرفتانە، لە رێگەیەوە ئەتوانین کاری پێویست ئەنجام بدەین". عوبێد محەمەد، بەرێوبەری به‌ڕێوبه‌رایه‌تى شوێنەوار و کەلەپوری کفری، وای وت.

مامۆستایەکی زانکۆ باس لە پێویستی هه‌بونی پۆلیسی شوێنەوار دەکا.

مه‌به‌ست عه‌لی، دەڵێت: کاتێک پۆلیسی شوێنەوار هەبێت، راهێنانیان پێدەکرێت و رۆشنبیریی و شارەزاییان سەبارەت بەشوێنەوار زیاتر ده‌بێت و دەزانن چۆن مامەڵە بکەن لە پارێزگاریکردنی شوێنەواردا، بۆیە پۆلیسی شوێنەواریمان پێویستە.

 

6. زیادەڕۆییكردنه‌ سه‌ر ناوچه‌ شوێنەوارییه‌كان

زیادەڕۆییکردنە سەر شوێنەوارەکان لەلایەن هاوڵاتیانەوە، یەکێکە لەو دیاردانەی روبەروی شوێنە شوێنەوارییەکان دەبێتەوە، به‌ڕێوبه‌رایه‌تى شوێنەواری گەرمیانیش دەڵێت: ئیجرائاتی یاسایی دەکرێت بەرامبەر هەر هاوڵاتییەک دەستدرێژیی بکاتە سەر شوێنەوارەکان.

ساڵح محەمەد سەمین، وتیشی: تەپە شوێنەوارییەکان لە لایەن هاوڵاتیانەوە بەمەبەستی کشتوکاڵی دەکێڵدرێن بە پاساوى ئەوەی نەیانزانیوە، بەڵام 90%ـى خه‌ڵكه‌كه‌ ده‌زانن کە ئەمە تەپەیەکی شوێنەوارییە و سەدان ساڵە پارێزراوە.

دەشڵێت: حاڵەتمان هەیە لە لایەن ئاسایش و هاوڵاتییانەوە ئاگەدار دەکرێینەوە لەو دەستدرێژیانەی دەکرێتە سەر شوێنەوار، لە گوندی بانئاسیاو حاڵەتی وامان هەیە لە رێکاری یاساییدایە.

ئاماژەی بەوەشکرد: بەهۆی دەستکاریکردنی شوێنەوارەکان و بەکارهێنانی ئامێر بۆ گەڕان بەدوای شوێنەواردا، هاوڵاتی هەبوە سزای ساڵ و دو ساڵ زیندانیكردن دراوه‌.

"حکومەت شوێنەوار و کەلەپوری ئەم وڵاتەی فەرامۆشکردوە، لە روی پارێزگاریکردنیان لەرێگای جێبەجێکردنی یاسا و رێنماییەکانەوە تاڕادەیەک لاوازە". مەبەست عەلی، پسپۆڕی شوێنەوار و مامۆستا لە زانکۆی گەرمیان، وای وت.

ده‌شڵێت: رۆژانە دەبینرێت لە چوارچێوەی پلانسازی و فراوانكردنی شار یاخود کشتوکاڵ و تاڵانی، شوێنەوارەکان ئەشێوێندرێن، ئەمەش گومان لە چاودێرکردنی شوێنەوارەکان دروست دەکات.

 

7. بە ئەلیکترۆنیکردنی زانیاری شوێنەوارەکان و تۆمارکردنی

سنوری گەرمیان ناوچەیەکی دەوڵەمەندە بە شوێنەوار، نەبونی زانیاری و سه‌كۆیه‌كى ئەلیکترۆنی لەبارەی شوینەوارەکان، گرفتێکی دیکەی پرسی شوێنەوارە لە گەرمیان.

ئارام محەمەد، لێپرسراوی بەشی ئەندازیاریی لە بەڕێوبەرایەتی شوێنەوار و کەلەپوری گەرمیان، دەڵێت: شوێنەوارەکان لە روی زانیارییەوە زۆر دەوڵەمەندن، بەڵام بەشێوەی نوسین و و تۆمارکردن هیچی لەسەر نییە، ئەوەی کە هەیە زانیارییەکی زۆرکەمە، بەشێک لە شوێنەوارەکان بۆچونێکی سادە هەیە دەربارەیان. 

دەشڵێت: نازانرێت شوێنێكى شوێنه‌واریی بۆنمونه‌ ئه‌گه‌ر بینابێت، بیناکە چۆن دروستکراوە و روبەرەکەی چەندە و کێ دروستی كردوه‌ و دەستی دەرەکی یاخود ناوخۆیی کردویەتی؟ یاخود کەرەستەکانی دروستکردنی چۆن هێنراون؟

جه‌ختیشده‌كاته‌وه‌: لە ئینتەرنێت گەڕانێک بکەیت بۆ ناوی شوێنەوارێکی گەرمیان، هیچ زانیارییەکت بۆ ناهێنێت.

هاوکات مەبەست عەلی، پسپۆڕی شوێنەوار و مامۆستای لە زانکۆی گەرمیان، دەڵێت: دەبێت گرنگی بە دیجیتاڵکردنی شوێنەوارەکان بدرێت، بتوانین وایلێبکەین لەسەر ئینتەرنێت بەئاسانی بدۆزرێنەوە، سەرنجی خەڵکی بۆ رابکێشرێت و ئاشنای شوێنە شوێنەوارییەکانیان بکەین لە هەرکوێیەکی ئەم دنیایە بێت بیانهێنینە ناو وڵاتی خۆمانەوە. 

"بۆ کارەکانی تۆمارکردنی شوێنەوارەکان و کۆکردنەوەی زانیاریی، پێویستمان بەکارمەندە، بۆ ئەوەی یەک یەک تۆماری بکات بەدوای سەرچاوەدا بگەڕێت و سەرچاوەی لەسەر کۆبکرێتەوە". ئارام محەمەد، لێپرسراوی بەشی ئەندازیاریی لە بەڕێوبەرایەتی شوێنەوار و کەلەپوری گەرمیان، وای وت.

ده‌شڵێت: لەسەر ئەرکی خۆمان چەند کارمەندێکین گەڕاوین زانیاریمان کۆکردوەتەوە و سەرچاوەمان هێناوە، بەڵام ئەمە تێری بابەتەکە ناکات، بۆ کەسانێک کە بۆ کارێکی توێژینەوەیان بێت کافی نییە و بە دەرئەنجامێکت ناگەیەنێت.

 

8. گرفتی خانوە کەلەپورییەکان

شاری کفری بە خانوی کەلەپوریی بەناوبانگە، قەرەبونەکردنەوەی ئەم خانوە کەلەپوریانە لە لایەن حکومەتەوە بوەتە مەترسی لەسه‌ر له‌ناوچونی بەشێکی زۆری خانوەکان.

ساڵح محەمەد سەمین، بەرێوبەری به‌ڕێوبه‌رایه‌تى شوێنەوار و کەلەپوری گەرمیان، دەڵێت: خاوەنی خانوە کەلەپورییەکان بەرۆکمان دەگرن کە خەریکە خانوەکانیان دەڕوخێت، نە دەتوانن نۆژەنی بکەنەوە و نە بیفرۆشن، چونکە ئێمە رێگری ئەمەین.

دەشڵێت: بەپێی یاسا دەبێت ئەم خاوەن خانوانە بە پارچە زەوییەک قەرەبو بکرێنەوە.

هاوکات عوبێد محەمەد، بەرێوبەری به‌ڕێوبه‌رایه‌تى شوێنەوار و کەلەپوری کفری، دەڵێت: خاوەنی ئەم خانوە کەلەپوریانە ئامادەن لەبەرامبەر بە پێدانی پارچە زەوییەک خانوەکانیان بە ئێمە بدەن.

كه‌واتا بۆچى حكومه‌ت زه‌ویان پێنادات و قه‌ره‌بویان بكاته‌وه‌؟

عەلی خورشید سەرۆکی شارەوانی کفری، له‌وه‌ڵامدا دەڵێت: ئێمە گرفتمان نییە بە زەوی قەرەبویان دەکەینەوە، بۆ ئەو مەبەستە داوامان لە بەڕێوبەرایەتی شوێنەوار و کەلەپوری کفری کردوە کە نوسراو بکەن بۆ وەزارەتی شارەوانی و داوا بکه‌ن لە رێگەی شارەوانییه‌وه‌ قەرەبوی ئەو خانوە کەلەپوریانە بکرێتەوە.

لە بەرامبەردا عوبێد محەمەد، بەرێوبەری به‌ڕێوبه‌رایه‌تى شوێنەوار و کەلەپوری کفری، دەڵێت: نوسرامان کردوە بۆ سەروی خۆمان لە رێگەی شارەوانییەوە بۆ وەزارەتی شارەوانی، بەڵام وەڵام نەدراوینەتەوە.

له‌م نێوه‌نده‌شدا، ئه‌وه‌ى كه‌ خه‌ریكه‌ ده‌فه‌وتێت و له‌ناوده‌چێت، شوێنه‌ كه‌له‌پورییه‌كانه‌.

قادر ئیسماعیل، مامۆستا له‌ كفری، ده‌ڵێت: شوێنە شوێنەواری و کەلەپورییەکانی شاری کفری بەگشتی لە دۆخێکی خراپدایە، زۆربەی خانوە کەلەپورییەکان روخاون.

 

9. زانکۆ بیانییه‌كان جێگه‌ى حكومه‌تیان گرتوه‌ته‌وه‌

ئەنجامدانی کاری کنەوپشکنین لە شوێنەوارەکاندا بەهۆی ئەوەی کە تێچویەکی زۆری دەوێت و حکومەتی هەرێم ئه‌نجامى نادات، تیمەکانی زانکۆ بیانییەکان بەو ئەرکە هەڵدەستن.

ساڵح محه‌مه‌د سه‌مین، بەرێوبەری به‌ڕێوبه‌رایه‌تى شوێنەوار و کەلەپوری گەرمیان، دەڵێت: کاری کنەوپشکنینی شوێنەوارەکان پارەیەکی زۆری پێویستە، لەروی داراییەوە حکومەتی هەرێم ئەو پارەیەی نییە بتوانین کاره‌كه‌ بكه‌ین، چونكه‌ سەدان ناوچەی شوێنەواریمان هەیە و توانیومانە تەنها یەک شوێنەوار کاری کنەوپشکنینی بۆ بکەین.

دەشڵێت: تیمی زانکۆ بیانییەکان پاش ئەنجامدانی کاری کنەوپشکنینی سەرەتایی  لەو شوێنەوارەی پیشانیان دەدەین ئەگەر شوێنەکەیان بەدڵ بێت گرێبەست لەگەڵ ئێمه‌ و وەزارەتی شارەوانی و گەشتوگوزار و بەرێوبەرایەتی گشتی شوێنەوار ده‌كه‌ن بۆ ئەنجامدانی کاری روپێوی و هەڵکۆڵین.

محه‌مه‌د عه‌لی، لێپرسراوی مۆزەخانەی کەلەپوری گەرمیان، دەڵێت: له‌لایه‌ك په‌یوه‌ندیه‌كانمان و له‌لایه‌كى دیكه‌شه‌وه‌ کۆنفرانسە نێودەوڵەتییەکان و ئەنجامدانی توێژینەوەکانمان، کاریگەری گرنگیان هەبو لە هاتنی زانکۆ بیانییەکان بۆ ئەنجامدانی کاری کنەوپشکنین لە شوێنەوارەکانی گەرمیان.

"هەریەکە لە زانکۆکانی (گلاسکۆی بەریتانی، دارسمۆسی ئەمریکی، ساپێنزای ئیتاڵی و بۆڵۆنیای ئیتاڵی)، لە (کانی ماسی، شاخی کورە، شوێنەواری پەیکوڵی، قەڵاکۆن، تەپەی گاور) کاری کنەوپشکنینیان کردوە. زانکۆكانی (گلاسکۆ و ساپێنزا)کاری روپێوی شوێنەواریشیان ئەنجامداوە، زانکۆی گلاسکۆ بەردەوامن لە کنەوپشکنین لە (شاخی کورە، قەڵاکۆن و تەپەگاور)". محه‌مه‌د عه‌لی، وای وت.

به‌وته‌ى ساڵح محه‌مه‌د سه‌مین، بەرێوبەری به‌ڕێوبه‌رایه‌تى شوێنەوار و کەلەپوری گەرمیان، دەرئەنجامی کارەکانی گەڕان و کنەوپشکنینی زانکۆ بیانییه‌کان "زۆر گرنگ و دڵخۆشکەربون بۆ گەرمیان".

له‌وباره‌وه‌ وتى: توێژینەوە له‌سه‌ر ئه‌و شوێنانه‌ كراوه‌ و لە گۆڤارە نێودەوڵەتییەکان بڵاوکراونەتەوە، ئه‌مه‌ش هاندەری تیم و زانکۆ بیانییەکان بوە بێنە گەرمیان کە بزانن گەرمیان ناوچەیەکی دەوڵەمەندە لەروی شوێنەوارییەوە. 

 

10.  په‌رژین نەکردنی شوێنەوارەکان 

به‌شێكى شوێنەوارەکان روبه‌ڕوى تێكدان بونه‌ته‌وه‌ بەهۆی ئەوەی په‌رژین "سیاج" ناكرێن.

ساڵح محه‌مه‌د سه‌مین، بەرێوبەری به‌ڕێوبه‌رایه‌تى شوێنەوار و کەلەپوری گەرمیان، دەڵێت: ئەو شوێنەوارانەی نۆژەنی دەکەینەوە په‌رژینی بۆ ناکەین، چونكه‌ ته‌نها تێچونه‌ و سودی نییه‌، بۆنمونه‌ قەڵای شێروانە کە دەرگای هەیە و پۆلیس و پاسەوانی هەیە، خه‌ڵكى دێن و دەرگاکەی دەشکێنن.

زیاتر وتى: لەسەر قەڵا شوێنەوارمان هەیە کامێرامان بۆ داناوە خەڵکی لە مانگێدا دوجار کلیلەکانی دەشکێنن.

له‌هه‌ندێك شوێنه‌وارى دیكه‌ش ئه‌گه‌رچی په‌رژین و ده‌رگا و دیواری بۆ كراوه‌، به‌ڵام به‌وهۆیه‌ى داخراون و فه‌رمانبه‌ری تێدا نییه‌، هاوڵاتیان بۆ سه‌یركردنیان ده‌رگاكانیان ده‌شكێنن، له‌نمونه‌ى "ئاسیاوی قازی".

 

به‌شى سێیه‌م: کێشەکانی بەڕێوبەرایەتیه‌كانى شوێنەوار له‌ گەرمیان

 

1. کەمی کارمەند

هەر یەکە لە بەڕێوبەرایەتی شوێنەوار و کەلەپوری گەرمیان و بەڕێوبەرایەتی شوێنەوار و کەلەپوری کفری و هەردو مۆزەخانەی شارستانی گەرمیان و مۆزەخانەی کەلەپوریی، کەمی کارمەند گرفتی بۆ کارەکانیان دروستکردوە.

ساڵح محەمەد سەمین، بەرێوبەری به‌ڕێوبه‌رایه‌تى شوێنەوار و کەلەپوری گەرمیان، دەڵێت: به‌ كۆی ژمارەی فەرمانبەرانی بەڕێوبەرایەتی شوێنەوار و مۆزەخانەی کەلەپوریی و مۆزەخانەی شارستانی، (18) فەرمانبەرین، بۆ باشتر بەرێوەچونی کارەکانمان ئەو ژمارەیە زۆرکەمە.

دەشڵێت: فەرمانبەرمان پێویستە لە بوارەکانی: کۆمپیوتەر، ئەندازیاریی، شوێنەوارناسیی، ژمێریاریی و پاسەوان، بەهۆی نەبونی فەرمانبەری کۆمپیتەر 95%ـى کارەکانی کۆمپیوتەر خۆم ئەنجامی دەدەم، لە روی میلاکەوە پێویستییەکی زۆرمان بە 40 بۆ 50 فەرمانبەرە.

ئاماژەی بەوەشکرد: مۆزەخانەی کەلەپوریی قەڵای شێروانە پێویستی بەوەیە بەیانیان و ئێواران کۆمەڵێک فەرمانبەری شارەزا و بەتوانای هەبێت، ئێواران بەتەنها فەرمانبەرێکەوە ناتوانرێت خەڵکی بەڕێبکرێت، لەبەر ئەوەی قەڵای شێروانە شوێنێکی شوێنەواری و گەشتیارییە لەبەر زۆری ژماره‌ى سه‌ردانكه‌ران فشارمان لە خۆمان کردوە و ئێواران دەیکەینەوە.

هاوکات عوبێد محەمەد، بەرێوبەری به‌ڕێوبه‌رایه‌تى شوێنەوار و کەلەپوری کفری، دەڵێت: بەڕێوبەرایەتیمان پێویستی بە کارمەندە بۆ پێکهێنانی یەکەیەکی ژمێریاریی و کارگێریی، کۆی گشتی میلاکمان (11) فەرمانبەرە، دوای ئەوەی بە فەرمانی وەارەتی شارەوانی و گەشتوگوزار بنکەی شوێنەوار و کەلەپوری کفری کرا بە بەڕێوبەرایەتی، ئێستە کە بوین بە بەڕێوبەرایەتی پێویستمان بە (28) فەرمانبەرە بۆ ئەوەی بتوانین هۆبەکان دابنێین.

دەشڵێت: پێویستمان بە فەرمانبەری (ژمێریاریی، وردبینی، شوێنەوارناسیی و یاسایی) هه‌یه‌، ته‌نانه‌ت بەشی یاساییمان نییە كه‌ زۆرێك لە مۆڵکەکانمان لەلایەن هاوڵاتیانەوە زیادەڕۆییان دەکرێتەسەر پێویستمان بە فه‌رمانبه‌رە  له‌و به‌شه‌ کاروبارە یاساییەکان بەرێوە ببات.

"جگە لە کارەکانی فەرمانگە، رۆژانە کەشفمان بۆ دێت و بۆ کەشفکردن دەردەچین، بەهۆی کەمی کارمەندەوە ئەو رۆژانەی کەشفی زۆرمان بۆ بێت ناچارێن کارەکانی کەشف ئەنجام بدەین، لەم حاڵەتەدا کارەکانی فەرمانگەمان دوادەکەوێت". حەلیمە وەهاب، لێپرسراوی بەشی پشکنین لە بەڕێوبەرایەتی شوێنەوار و کەلەپوری گەرمیان وای وت.

هاوکات سەروەت حه‌مدان، لێپرسراوی مۆزەخانەی شارستانی گەرمیان، دەڵێت: مۆزەخانە پێوستی بە چەند ستافێکە، وەک ستافی پێشوازیی، بەرێوبردن و چاككردنه‌وه‌ "سیانە"، ئەم بەشانە بەهۆی نەبونی کارمەنده‌وه‌ هیچیان لە مۆزەخانەكه‌دا  بونیان نییە، جگە لەوەی دەبێت ستافی بەرێوبردن کە ئەویش لە (4) کەس پێک دێت، بەڵام ئێمە ئه‌و چوارکەسەشمان نییە.

دەشڵێت: نەبونی ستافی تەواو لە مۆزەخانە، گیروگرفتی زۆر دروست دەکات، وادەکات کە نەتوانرێت بە باشی هەمو بە شەکان بەرێوە ببرێت.

 

2.  گرفتی پێشینە و نەمانی بودجه‌

پێشینەی مانگانەی بەڕێوبەرایەتی شوێنەوار و کەلەپوری گەرمیان بە هەردو مۆزەخانەی شارستانی و کەلەپوریی هەروەها بەڕێوبەرایەتی شوێنەوار و کەلەپوری کفری، بری ملیۆنێک و 500 هەزار دینارە، ئەمەش بە بڕە پارەیەکی کەم دادەنرێت بۆ پرکردنەوەی پێداویستیەکانیان.

ساڵح محەمەد سەمین، بەرێوبەری به‌ڕێوبه‌رایه‌تى شوێنەوار و کەلەپوری گەرمیان، دەڵێت: لە ساڵی 2013ـه‌وه‌ بودجه‌ "میزانیه‌" نەماوە، مانگانە بڕی ملیۆنێک و 500 هەزار پێشینەی مانگانەمان هه‌یه‌، بەم بڕە پارەیە ئەتوانرێت چ خزمەتێک بە شوێنەوار بکرێت؟

هاوکات عوبێد محەمەد، بەرێوبەری شوێنەوار و کەلەپوری کفری، دەڵێت: بەڕێوبەرایەتی شوێنەواری گەرمیان پێشینەی مانگانەیان بەشی خۆیان ناکات نەک ئێمە.

دەشڵێت: نەبونی پێشینەی مانگانە گرفتی زۆر گەورەی بۆ دروستکردوین، ته‌نانه‌ت په‌ڕاوگه‌ و پێداویستیەکانی ناو فەرمانگە، به‌ڕێوبه‌رایه‌تى شوێنەواری گەرمیان بۆمان دابین دەکات.

"پێشوتر 8 ملیۆن دینار پێشینەی مانگانەمان هه‌بو، بەڵام ئێستا ملیۆنێك و 500 هه‌زار دیناره‌، بەو بڕە پارەیەی پێشو دەمانتوانی چارەسەری خێرا بۆ كێشه‌ى ئەو شوێنەوارانە بکەین کە پێویستیان بو، بەڵام ئێستا بە هۆی نەبونی پارەوە شوێنەوارەکان بە بەرچاومانەوە دەڕوخێن و لە بەها شوێنه‌واریی و کەلەپورییەکەیان کەم دەبێتەوە". ساڵح محەمەد سەمین، بەرێوبەری به‌ڕێوبه‌رایه‌تى شوێنەوار و کەلەپوری گەرمیان، وای وت.

نەمانی بودجه‌ وایكردوه‌ پرۆسه‌ى به‌هاناوه‌چونى ئه‌و شوێنه‌وارانه‌ى پێویستیان به‌ چاككردنه‌وه‌ و نۆژه‌نكردنه‌وه‌یه‌، په‌كی بكه‌وێت.

ساڵح محەمەد سەمین، بەرێوبەری به‌ڕێوبه‌رایه‌تى شوێنەوار و کەلەپوری گەرمیان دەڵێت: بەهۆی بودجه‌كه‌وه‌ شوێندەستمان دیار بو، ساڵانە 700 بۆ 800 ملیۆن دینارمان بۆ دادەنرا، توانیمان لە رێگەیەوە چەند قولەیەکی شوێنەواریی نۆژەن بکەینەوە، هەروەها لە کفری چەند شوێنەوارێکی مێژوییمان نۆژەن کردەوە، بەڵام لەساڵی 2014ـه‌وه‌ بودجه‌ نه‌ماوه‌ و ئه‌و كارانه‌ش په‌كیان كه‌وتوه‌.

دەشڵێت: داواکارین وا قەیرانەکان بەرەو رەوینەوە دەچێت، لەمەودوا گرنگی زیاتر بەشوێنەوارەکان بدرێت و ساڵانه‌ بودجه‌ى خۆمان هەبێت بۆ راییکردنی کارەکانمان.

 

3. گرفتی ئۆتۆمبێل

بەشێکی زۆر لەکارەکانی بەڕێوبەرایەتی شوێنەوار مەیدانییە و پێویستی بە ئۆتۆمبێلە، بەڕێوبەرایەتیەکانی شوێنەواری گەرمیان و کفری هیچ ئۆتۆمبێلێکی تایبەت بە خۆیان نییە.

ساڵح محەمەد سەمین، بەرێوبەری شوێنەوار و کەلەپوری گەرمیان، دەڵێت: بونی ئۆتۆمبێلی تایبەت بە خزمەتگوزاری بۆ بەشی پشکنین و ئەندازیاریی کارئاسانی ترە بۆ فەرمانبەران و راییکردنی کارەکانیان لەدەرەوەی فەرمانگە و شاره‌كان، بەڵام تائێستا ئۆتۆمبێلی تایبەت بەخۆمان نییە.

دەشڵێت: تەنها یەک ئۆتۆمبێلمان هەیە کە لەلایەن ئیدارەی گەرمیانەوە بە ئەمانەت پێمان دراوە.

هاوکات عوبێد محەمەد، بەرێوبەری به‌ڕێوبه‌رایه‌تى شوێنەوار و کەلەپوری کفری، دەڵێت: نەبونی ئۆتۆمبێل یەکێکە لەو گرفتانەی وایکردوە نەتوانین بەشێوەیەکی رێکوپێک کارەکانمان ئەنجام بدەین.

دەشڵێت: لە گەرمیان دو بەڕێوبەرایەتی شوێنەوار هەیە، ئۆتۆمبێلی تایبەت بەخۆمان نییە، هەریەکەمان بە ئۆتۆمبێلی تایبەتی خۆمان و لەسەر تێچوی خۆمان کارەکانی فەرمانگە جێبەجێ دەکەین بەبێ بونی هیچ ئیفادێک.

ئاماژەی بەوەشکرد: چەندینجار نوسراومان کردوە بۆ کڕین یان بەکرێگرتنی ئۆتۆمبێل بۆ ئەوەی کارەکانی رۆژانەی بەڕێوبەرایەتی پێ راپەڕێنین، بەڵام وەڵام نەدراوینەتەوە.

"بۆ کارەکانی پشکنینی هاوڵاتی بە ئۆتۆمبێلی خۆیان دەرۆین، بەڵام کاری فەرمانگە بێت و دەرچون بۆ سەر شوێنەوارەکان بێت، بەو ئۆتۆمبێلەی هەیە دەردەچین". حەلیمە وەهاب، لێپرسراوی بەشی پشکنین لە بەڕێوبەرایەتی شوێنەوار و کەلەپوری گەرمیان وای وت.

ده‌شڵێت: هەندێکجار بەهۆی کارەکانی دیکەی فەرمانگەوە ئۆتۆمبێل بەردەست نییە، دەبێت چاوەڕێ بکەین هه‌تا بەردەست دەبێت، ئەمەش کاریگەری دەبێت لەسەر دواخستنی کارەکانمان.

هەروەک نەوزاد لەتیف، شوێنەوارناس لە بەشی پشکنینی بەڕێوبەرایەتی شوێنەوار و کەلەپوری گەرمیان، دەڵێت: بۆ ئاگاداربون لە بارودۆخی شوێنەوارەکان و هەر دەستدرێژیی و تیکدانێک بۆ سەریان، پێویستە رۆژانە و هەفتانە سەردانی ناوچه‌ شوێنەوارەکان بکەین، پێویستە بەشەکەمان ئۆتۆمبێلی تایبەت بە خۆی هەبێت.

 

4. گرفتی نەبونی تاقیگە و ئامێر

ئەو پارچە شوێنەواریانەی لەلایەن شوێنەوارناسانەوە دەدۆزرێنەوە، کاری نۆژەنکردنەوەیان لە تاقیگەدا پێویستە، بەڕێوبەرایەتی شوێنەواری گەرمیان تاقیگەیەکیان نییە بۆ ئەو مەبەستە.

نەوزاد له‌تیف، شوێنەوارناس لە بەشی پشکنین لە بەڕێوبەرایەتی شوێنەوار و کەلەپوری گەرمیان، دەڵێت: ئەو پارچە شوێنەواریانەی دەدۆزرێتەوە کە هه‌زاران  ساڵە لەژێر زەویدان، کاریگەرییە ژینگەییەکان بوەتە هۆی تێکچون و خراپبونیان، سیانەکردن و چاککردنەوە و نۆژەنکردنەوەیان پێویستە لە تاقیگەدا بكرێت، نەبونی تاقیگە گرفتی بۆ دروستکردوین.

دەشڵێت: کۆمەڵێک پارچەی شوێنەواریمان هەیە بە هۆی نەبونی تاقیگە و کەرەستەی پێویست،  نۆژەنکردوە و چاککردنەوەیان بۆ نەکراوە، ئەمە جگە لەوەی کە هەندێک پارچەی شوێنەوارمان هەیە بەتایبەتی کانزاکان، بەهۆی ژەنگهێنانەوە بە تێپەربونی کات بەرەو خراپبون دەچن.

هاوکات حەلیمە وەهاب، لێپرسراوی بەشی پشکنین لە بەڕێوبەرایەتی شوێنەوار و کەلەپوری گەرمیان، دەڵێت: ئەو پارچە شوێنەواریانەی دەیاندۆزینەوە چاککردنی سەرەتایی بۆ دەکەین، ئەگەر تاقیگە هەبێت پاراستن و سیانەکردن و چاککردنی باشتری بۆ دەکرێت، بەڵام بەهۆی نەبونیەوە ئەو رێگایانە بۆ پارچە شوێنەواریەکان ناگیرێته‌به‌ر.

سەرەڕای نەبونی تاقیگەیەکی ناوەندیی لە بەڕێوبەرایەتی شوێنەوار و کەلەپوری گەرمیان، نەبونی ئامێر یەکێکی دیکەیە لە گرفتەکانیان.

نەوزاد له‌تیف، شوێنەوارناس لە بەشی پشکنین لە بەڕێوبەرایەتی شوێنەوار و کەلەپوری گەرمیان، دەڵێت: ئامێری (جیۆفیزیک) یەکێکە لەو ئامێرە پێویستانەی لە هەڵکۆڵینی شوێنەواردا بەکاردێت، ئەم ئامێرەمان نییە، کە یارمەتیدەرە لە دۆزینەوەی شوێنەوارە گرنگەکان لە ژێر زەویدا، لە رێگەی ئەو ئامێرەوە بڕیار دەدەین ئەو شوێنەوارە گرنگە کاری تیادا بکرێت، یان ئەگەری مەترسی روخان و لەناوچونی شوێنێک له‌ ئارادایه‌.

 

5.  گرفتی بینا

"یەکێک لە کێشەکانمان نەبونی بینایەکی شیاوە، ئەم بینایە خراپ نییە، بەڵام بۆ کارەکانی ئێمە گونجاو نییە، بە پلاستیک ژور و کۆگامان دروستکردوە، بینایەکی و مۆزەخانەیەکی شارستانی پێشکەوتو هاوشێوەی مۆزەخانەی وڵاتانی دەرەوەمان پێویستە". ساڵح محەمەد سەمین، بەرێوبەری به‌ڕێوبه‌رایه‌تى شوێنەوار و کەلەپوری گەرمیان، وای وت.

ده‌شڵێت: ئەو پارچە شوێنەوارییە گرنگانەی ئێمە هەمانه‌، لە مۆزەخانەی وڵاتانی دەرەوە نییە، بەڵام ئەو دیزاین و تەکنەلۆژیایەی ئەوان بەکاریانهێناوە وایکردوە بە هەزاران خەڵک لە ریزی سەرەگرتندابن بۆ چونە ناو مۆزەخانەکانیانەوە، بەبونی بینایەکی شیاو پێشکەوتو ناتوانیت خەڵکی دەرەوە بۆ ئێرە رابکێشیت.

هاوکات سەروەت حه‌مدان، لێپرسراوی بەشی مۆزەخانەی شارستانی لە بەڕێوبەرایەتی شوێنەوار و کەلەپوری گەرمیان، دەڵێت: بینای مۆزەخانە پێویستی بە گەورەکردن و فراونکردنی شوێنی نمایشکردنە، بۆئەوەی پارچە شوێنەوارییەکان جێگۆڕکێیان پێ بکرێت و ئەو گەشتیار و میوانانەی کە ساڵانە دێن هەمان دیمەن نەبینن، بەڵام لەو روه‌وە گرفتمان هەیە، لە ساڵی 2014ـه‌وه‌ كه‌ مۆزه‌خانه‌كه‌مان دامەزراوە تائێستا، هەمان شێوازە.

"گرێبەستمان لەگەڵ زانکۆکانی بەریتانیا و ئیتاڵیا هەیە، کاری کنەوپشکنین دەکەین و لەم کارانەشدا پارچە شوێنەواری گرنگ دەردەکەون، بەڵام شوێنی نمایشکردنمان نییە بۆیان". ساڵح محەمەد سەمین، بەرێوبەری به‌ڕێوبه‌رایه‌تى شوێنەوار و کەلەپوری گەرمیان، وای وت.

ده‌شڵێت: بەهۆی بچوکی مۆزەخانە و نەبونی جێگاوه‌، پارچە شوێنەوارمان هەیە لە ناو سندوق دامانناوە، حکومەت ساڵانە داوای پلانمان لێدەکات، داواکارین ساڵی پلانێکمان بۆ جێبەجێ بکات، بۆ ئەوەی بینایەکمان هەبێت شایەنی بەڕێوبەرایەتی و مۆزەخانەی شارستانی گەرمیان بێت.

هاوکات عوبێد محەمەد، بەرێوبەری به‌ڕێوبه‌رایه‌تى شوێنەوار و کەلەپوری کفری، دەڵێت: بەهۆی نەبونی بینا لە بینای سەرای کۆنی کفرین کە خۆی شوێنى مۆزەخانەیە، چەند ژورێکی بۆ فەرمانگە بەکاردەهێنین، هەم بۆ بەڕێوبەرایەتییەكه‌ و هەم بۆ گەشتیاریش.

دەشڵێت: پێویستمان بە تەرخانکردنی بودجەیە بۆ دروستکردنی چەند ژورێک لە تەنیشت سەرا بۆ بەڕێوبەرایەتی، هەروەها دروستکردنی مۆزەخانەیەک هاوشێوەی مۆزەخانەی شارستانی گەرمیان.

 

به‌شى چواره‌م: ده‌ره‌نجام و راسپارده‌كان

 

یه‌كه‌م: ده‌ره‌نجام

1. گه‌رمیان یه‌كێكه‌ له‌ ناوچه‌ شوێنه‌وارییه‌ ده‌وڵه‌مه‌نده‌كان، به‌شێوه‌یه‌ك ته‌نها له‌ئێستادا (19) ناوچه‌ى شوێنه‌واریی دۆزراوه‌ى تێدایه‌، سه‌رباری چه‌ندین ناوچه‌ى شوێنه‌واریی دیكه‌ كه‌ یان نه‌دۆزراوه‌ته‌وه‌، یاخود كارى كنه‌وپشكنینی بۆ ده‌كرێت و له‌و قۆناغه‌دایه‌.

2. ئاستى خستنه‌ڕوى داتا و زانیاریی و لێكۆڵینه‌وه‌ى جیاواز له‌باره‌ى ئه‌و ناوچه‌ شوێنه‌وارییانه‌ وه‌كو پێویست نییه‌، ئه‌مه‌ش به‌هۆی نه‌بونى ماڵپه‌ڕ و ئه‌پی دیجیتاڵی تایبه‌ت كه‌ زانیارییه‌ له‌باره‌یانه‌وه‌ به‌رده‌ست بخات.

3. سه‌رباری بونى ئه‌و ناوچه‌ زۆرانه‌، به‌ڵام گرنگیپێدانیان له‌ئاستى پێویست نییه‌، به‌شێوه‌یه‌ك زۆرینه‌ى ئه‌و شوێنه‌وارانه‌ مه‌ترسی روخان و له‌ناوچونیان هه‌یه‌. ئه‌مه‌ جگه‌ له‌وه‌ى رێگاوبانه‌كانى گه‌یشت به‌ شوێنه‌واره‌كانیش زۆر گونجاو نین و پێویستیان به‌ چاكسازییه‌.

4. ئه‌گه‌رچی ژماره‌ى ناوچه‌ شوێنه‌وارییه‌كان كه‌م نین، به‌ڵام نه‌توانراوه‌ له‌ روى به‌كارهێنانیان بۆ بوارى گه‌شتیاریی، سودیان لێببینرێت.

5. ئه‌و بودجه‌یه‌ی دانراوه‌ بۆ كه‌رت و بوارى شوێنه‌وار، كه‌م و سنورداره‌، به‌راده‌یه‌ك نه‌ك هه‌ر به‌شى كاركردنى جیدی له‌ شوێنه‌واره‌كاندا ناكات، به‌ڵكو ته‌نانه‌ت بۆ به‌ڕێوبردنى به‌ڕێوبه‌رایه‌تییه‌كانى ئه‌م بواره‌ش هه‌ر كه‌م و سنورداره‌.

6. به‌رپرسانى بوارى شوێنه‌وار له‌ گه‌رمیان پێیانوایه‌ جیاكارییان به‌رامبه‌ر ده‌كرێت، له‌وه‌ى په‌سنی شاری دیكه‌یان به‌سه‌ردا ده‌درێت له‌ ئه‌نجامدانى پرۆژه‌ى شوێنه‌واریی دا.

7. ناوچه‌ شوێنه‌وارییه‌كانى گه‌رمیان روبه‌ڕوى ده‌ستدرێژیی ده‌بنه‌وه‌ له‌لایه‌ن هاوڵاتیانه‌وه‌، جا بۆ كارى كشتوكاڵی بێت یاخود تێكدانى به‌ ئه‌نقه‌ست، جگه‌ له‌وه‌ش ناوچه‌ شوێنه‌وارییه‌كان كێشه‌ى نه‌بون و كه‌می كارمه‌ندى پاسه‌وان و پۆلیسیان هه‌یه‌، ئه‌مه‌ش هه‌م كێشه‌یه‌ بۆ پاراستنیان، هه‌م بۆ به‌كراوه‌یی هێشتنه‌وه‌یان.

8. دو به‌ڕێوبه‌رایه‌تى تایبه‌ت به‌ شوێنه‌وار له‌ گه‌رمیاندا هه‌یه‌ (گه‌رمیان و كفری)، ئه‌مانیش چه‌ندین به‌ش و هۆبه‌یان لێده‌بێته‌وه‌، به‌گشتی هه‌ردو به‌ڕێوبه‌رایه‌تییه‌كه‌ كێشه‌ى زۆری ئیداریی و تواناى مادیی و مرۆییان هه‌یه‌. هه‌رچی به‌ڕێوبه‌رایه‌تی كفرییه‌ به‌وپێیه‌ى تازه‌ دامه‌زراوه‌ و له‌ گه‌رمیان جیابوه‌ته‌وه‌، خاوه‌نى په‌یكه‌ری ئیداریی ته‌واو نییه‌ و تائێستاش هه‌ندێك له‌ كاروباره‌كانى له‌لایه‌ن به‌ڕێوبه‌رایه‌تى شوێنه‌واری گه‌رمیانه‌وه‌ بۆ رایی ده‌كرێت. هه‌رچی گه‌رمیانیشه‌ خۆیشی كێشه‌ و ئاسته‌نگی جۆراوجۆری هه‌یه‌.

9. هه‌ردو به‌ڕێوبه‌رایه‌تیه‌كه‌ كێشه‌ى جۆراوجۆریان هه‌یه‌، له‌وانه‌: كێشه‌ى كه‌می ژماره‌ى فه‌رمانبه‌ر. كێشه‌ى نه‌بونى پسپۆڕیی له‌ هه‌ندێك بوارى وه‌كو: ئه‌ندازیاریی و ئایتی و ژمێریاریی و یاسایی. كێشه‌ى نه‌بونى ئۆتۆمبیل به‌شێوه‌یه‌ك هه‌ردو به‌ڕێوبه‌رایه‌تییه‌كه‌ یه‌ك ئۆتۆمبیلیان هه‌یه‌ و ئه‌ویش هی ئیداره‌ى گه‌رمیانه‌ و له‌لایان دانراوه‌. كێشه‌ى نه‌بونى بودجه‌ و پێشینه‌ی گونجاو و پێویست. نه‌بونى بینای تایبه‌ت و گونجاو.

10. له‌سنوره‌كه‌دا هیچ تاقیگه‌یه‌ك نییه‌ بۆ ئه‌وه‌ى له‌و تاقیگانه‌دا پشكنین له‌و پارچه‌ شوێنه‌وارییانه‌ بكرێت كه‌ ده‌دۆزرێته‌وه‌، هاوكات هیچ ئامێرێكى پێشكه‌وتوى گه‌ڕان و كنه‌وپشكنین له‌ بواره‌كه‌دا بونى نییه‌.

11. له‌پاڵ ئه‌وه‌ى به‌هۆی قه‌یرانى دارایی و نه‌بونى بودجه‌ى پێویسته‌وه‌ حكومه‌ت خۆی ناتوانێت كارى كنه‌وپشكنین بۆ ناوچه‌ شوێنه‌وارییه‌كان بكات، هه‌ندێك زانكۆ و رێكخراوى جیهانى هاتونه‌ته‌ ناوچه‌كه‌ و به‌هاوكارى به‌ڕێوبه‌رایه‌تییه‌كانى شوێنه‌وار به‌دواداچون بۆ ئه‌و بواره‌ ده‌كه‌ن و له‌مڕوه‌شه‌وه‌ ده‌ستكه‌وت و پێشكه‌وتنى باشیان هه‌یه‌.

12. هه‌ریه‌كه‌ له‌ مۆزه‌خانه‌ى شارستانى و مۆزه‌خانه‌ى كه‌له‌پوریی گه‌رمیان، دو له‌ دیارترین روكاره‌كانى ناساندنى شوێنه‌وارن له‌ سنوره‌كه‌، به‌ڵام هه‌ردوكیان به‌ده‌ست چه‌ندین كێشه‌وه‌ ده‌ناڵێنن و ماوه‌ى زیاتر له‌ 10 ساڵیش ده‌بێت گۆڕانكاریی له‌ دیزاین و شێوه‌یاندا نه‌كراوه‌ و بون به‌ دو مۆزه‌خانه‌ى ته‌قلیدی.

 

دوه‌م: راسپارده‌كان

1. وه‌ك له‌ راپۆرته‌كه‌ماندا به‌دیاركه‌وت، شوێنه‌واره‌كانى گه‌رمیان مه‌ترسی له‌ناوچون و خراپبون و تێكدانیان هه‌یه‌، ئه‌مه‌ش حاڵه‌تێكى مه‌ترسیداره‌ و پێویسته‌ حكومه‌ت به‌ جیدی كاری له‌سه‌ر بكات، به‌شێوه‌یه‌ك پۆلینكاریی بۆ ناوچه‌ شوێنه‌وارییه‌كان بكات له‌سه‌ر ئاستى هه‌رێم و به‌پێی ئه‌وه‌ى كه‌میان زیاتر روبه‌ڕوى مه‌ترسی له‌ناوچون ده‌بنه‌وه‌، كاریان بۆ بكرێت.

2. هه‌ر په‌یوه‌ست به‌ پاراستن و رزگاركردنى ناوچه‌ شوێنه‌وارییه‌كان له‌ فه‌وتان، هانى ده‌زگا حكومییه‌ په‌یوه‌ندیداره‌كان ده‌ده‌ین كه‌ سندوقێكى تایبه‌ت رابگه‌یه‌نن به‌م بواره‌ و سه‌رمایه‌دار و خاوه‌نكاره‌كان به‌شداریی له‌ پاره‌داركردنیدا بكه‌ن، ئه‌مه‌ سه‌رباری ئه‌وه‌ى ده‌توانرێت له‌به‌رامبه‌ر ئه‌نجامدانى به‌شێك له‌و پرۆژه‌ وه‌به‌رهێنانه‌ى له‌ ناوچه‌كه‌دا هه‌ن، كۆمه‌ك بۆ پاڵپشتی بوارى شوێنه‌واریی كۆبكرێته‌وه‌.

3. په‌یوه‌ندیدار به‌ پاراستنى ناوچه‌ شوێنه‌وارییه‌كان، كێماسیه‌كى گه‌وره‌ى ئه‌و بواره‌ نه‌بونى پاسه‌وان و هێزی پۆلیسی پێویسته‌، بۆیه‌ گرنگه‌ حكومه‌ت چاره‌سه‌رى خێرا و به‌ په‌له‌ى ئه‌م بۆشاییه‌ بكات بۆ ئه‌وه‌ى مه‌ترسیی بۆسه‌ر ناوچه‌ شوێنه‌وارییه‌كان دروست نه‌بن.

4. له‌بوارى رێكخستنى زانیاریی له‌باره‌ى ناوچه‌ شوێنه‌وارییه‌كاندا، گرنگه‌ حكومه‌ت و به‌ڕێوبه‌رایه‌تیه‌كانى به‌رنامه‌یه‌ك ده‌ستپێبكات بۆ داتاكردنى هه‌مو ناوچه‌كان و كۆكردنه‌وه‌ى زانیاریی ته‌واو له‌باره‌یانه‌وه‌ به‌شێوه‌ى دیجیتاڵی و به‌ زمانه‌ زیندوه‌كانى جیهانى، ئه‌مه‌ش چ وه‌كو ماڵپه‌ڕ یان وه‌كو ئه‌پی مۆبایل به‌رده‌ست بخات، بۆ ئه‌وه‌ى ببێته‌ سه‌رچاوه‌یه‌ك بۆ ناساندنى زیاتری ئه‌و ناوچه‌ شوێنه‌وارییانه‌ و پێدانى زنیاریی زیاتر له‌باره‌یانه‌وه‌ و راكێشانى سه‌رنجی گه‌شتیاران. بۆ ئه‌مه‌ش ده‌توانرێت سود له‌ كه‌سانى خۆبه‌خش و پسپۆڕ له‌ بواره‌كه‌دا وه‌ربگیرێت.

5. له‌ناوچه‌كه‌دا دو زانكۆ هه‌یه‌، به‌ڵام ئه‌م زانكۆیانه‌ هیچ به‌شێكى تایبه‌ت به‌ شوێنه‌واریان نییه‌، له‌كاتێكدا ره‌نگه‌ زۆر گونجاو بێت به‌شى ئه‌كادیمی بۆ ئه‌م بواره‌ هه‌بێت. بۆیه‌ هانى زانكۆكان ده‌ده‌ین بۆ كردنه‌وه‌ى به‌شى تایبه‌ت به‌ شوێنه‌وار.

له‌لایه‌كى دیكه‌وه‌ هه‌ست به‌وه‌ناكه‌ین زانكۆكانى سنوره‌كه‌ و به‌ڕێوبه‌رایه‌تیه‌كانى شوێنه‌وار په‌یوه‌ندییه‌كى دروست و به‌ به‌رهه‌میان له‌نێواندا هه‌بێت، ئه‌مه‌ش له‌ نه‌بونى هیچ چالاكییه‌كى ئه‌كادیمی هاوبه‌شدا ده‌رده‌كه‌وێت.

بۆیه‌ هانى زانكۆی گه‌رمیان و زانكۆی پۆلیته‌كنیكی گه‌رمیان له‌لایه‌ك و به‌ڕێوبه‌رایه‌تى شوێنه‌وارى گه‌رمیان و به‌ڕێوبه‌رایه‌تى شوێنه‌واری كفری له‌لایه‌كى تره‌وه‌ ده‌ده‌ین، بۆ ئه‌وه‌ى په‌یوه‌ندییه‌كى دروست بونیاد بنێن و بتوانن پێكه‌وه‌ كارى هاوبه‌ش ئه‌نجام بده‌ن و هاوكاریی یه‌كتری بكه‌ن.

6. پێویسته‌ بیر له‌وه‌ بكرێته‌وه‌ ناوچه‌ شوێنه‌وارییه‌كانى سنوره‌كه‌ وه‌كو پرۆژه‌ى گه‌شتیاریی سودیان لێببینرێت، بۆ ئه‌مه‌ش گرنگه‌ كۆنفرانس و دیداری تایبه‌تمه‌ند ئه‌نجام بدرێت، بۆ ئه‌وه‌ى تیایدا ئه‌و كه‌سانه‌ى پسپۆڕن له‌ بوارى شوێنه‌واریی و گه‌شتیاریی و دارایی له‌گه‌ڵ لایه‌نه‌ حكومییه‌ په‌یوه‌ندیداره‌كان، هه‌وڵی دۆزینه‌وه‌ى ئالیه‌ت و میكانیزمی گونجاو بده‌ن كه‌ بتوانرێت له‌ رێگه‌یه‌وه‌ په‌ره‌ به‌م بواره‌ بدرێت.

7. هاتنى تیمی زانكۆی بیانی و رێكخراوى نێوده‌وڵه‌تى بۆ ناوچه‌كه‌ و ئه‌نجامدانى پرۆژه‌ى كنه‌وپشكنین كردن، زۆر گرنگه‌، پێویسته‌ حكومه‌ت به‌رده‌وام بێت له‌ ئه‌نجامدانى ئه‌م كارانه‌ و هانى تیمی زیاتری زانكۆ و رێكخراوه‌كان بدات بۆ ئه‌نجامدانى كارى هاوشێوه‌، به‌تایبه‌تى كه‌ حكومه‌ت له‌ئێستادا به‌ هۆكارى نه‌بونى تواناى دارایی خۆی ناتوانێت ئه‌و كارانه‌ ئه‌نجام بدات. سه‌رباری ئه‌وه‌ى ئه‌م كارانه‌ تیمی ناوخۆییش له‌گه‌ڵیاندا به‌شدار ده‌بن و ده‌بنه‌ مایه‌ى پێگه‌یشتنى زیاتریان و قاڵبونه‌وه‌یان له‌ پرۆسه‌ى مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ شوێنى گه‌شتیاریی دا.