نووسینی/شاهۆ عەبدوڵڵا
ئەو چەند ڕۆژەی تێپەڕ بوون قۆناغێكی سەخت و دژوار بوو لەڕووی سیاسییەوە بۆ هەرێمی كوردستان و ناوچەكەش، لەپاڵ ئەو سەخت و دژوارییەش بابەتێكی دیكە ئامادەبوو كە هەندێك جا زیاتر لەسەر مەسەلە سیاسییەكان جێگەی بایەخ بوون، ئەویش مەسەلە ئابوری و هەرشتێك پەیوەندی هەبووایە بە ئابورییەوە.
جیۆسیاسی و جیوئیكۆنۆمیكی كوردستان لەئاستێك دایە هەم وڵاتانی ناوچەكە و هەم دنیای دەرەوەی ڕۆژهەڵاتی ناوین ناتوانێت تەنانەت ئەستەمە نادیدەی بگرێت. ئەمەش خاكە دەوڵەنەندەكەی و ئاسایشی ناوچەكەی ئەو هێزەی داوەتێ. بۆیە هەر بابەتێکی ئابوری لەم ناوچەكەدا بەبێ هەرێمی كوردستان ناتەواوی تێدا دەبێت.
گەر وردبینەوە لەتەك وروژاندن و بڕیاردان لەسەر ڕیفراندۆمی هەرێمی كوردستان یەكەمین شت باسی بابەتی ئابوری بوو چ لەتوركیا و چ لەئێران، داخستنی دەروازەكان یەكەمین بژاردەیان بوو، لەتەك نزیك بوونەوەی وادەی ڕیفراندۆم خاڵی دیكەیان زیاتر كرد بۆ وازهێنانی هەرێمی كوردستان لە پرۆسەكە، هەموو ئەوانەی دەیانخستەڕوو بابەتی ئابوری هەر لە ( داخستنی سنور و بۆری نەوت و هاوردە كردنی خواردن و ئاڵوگۆڕی بازرگانی)، لێرەوە ئەوە ڕوون دەبێتەوە بابەتە ئابورییەكان جوڵێنەری بابەتە سیاسییەكانن، قسەكانی ئەردوگان زۆر ڕوون بوو كە وتی " نەوتتان هەیە، پارەتان هەیە" واز لەدەوڵەت بێنن، پەیامێكی ڕوونە وەك ئەوەی بێژێت بازرگانییەكە دەكەین باناوچەكەش نەشەڵەقێت. لێرەدا ترسە گەورەكە لەدەست دانی بازاڕی بازرگانی هەرێمی كوردستان لەتەك بوون بەدوڵەتی ڕەنگە بەیاسای نوێ و سیاسەتی نوێ پەیوەندییە بازرگانییەكان ڕێكبخرێنەوە ئەمەش بۆ هەردوو وڵاتی وەك ( ئێران و توركیا ) ناڕوونە و جێگەی دڵخۆشی نیە.
لێرەدا وڵاتی ئێران بۆ هەرێمی كوردستان گرنگە و بەپێچەوانەوە، ئەمە جگە لەپەیوەندی كەلتوری و مێژووی دراوسێ و هاوسنوورە، هەر گۆڕانكارییەك لەناوچەكە چ بەڕاستەوخۆ بێت یان ناڕاستەوخۆ کاریگەری لەسەر ئێران دەبێت، شادی و هاتنە سەرشەقامی ڕۆژهەڵاتی كوردستان بەهۆی ئەنجامدانی ڕیفراندۆمەوە نموونەیەكی هەر سادەی ئەو كاریگەریانەن.
وڵاتی ئێران لەتەك عێراق و هەرێمی كوردستان نزیكەی ( 84 ) دەرگا و دەروازەی نێودەوڵەتی و لاوەكی هەیە، دەروازەی نێودەوڵەتی ( پەروێزخان ) یەكێكە لەكاریگەرترین و پڕ داهات و جمووڵی ئەو دەروازانەیە كە دەكەوێتە سنووری هەرێمی كوردستان بەئەندازەیەك پڕجموجوڵە لەكۆی ( 4.500 ملیار ) دۆلار كاڵای هاوردە بۆ عێراق بڕی ( 3.500 ) دۆلاری لەدەروازەی پەروێزخانەوە بووە، كۆی هەموو ئەو داهاتەی لەو دەروازەكانەوە بەهۆی هەناردەكانی وڵاتی ئێرانەوە دەنردرێنە هەرێمی كوردستان مانگانە ( 600 ) ملیۆن دۆلارە لەمانگێك دا، تەنیا شەش مانگی ئەمساڵ دا ئێران بای ( 3 ملیار و 277 ملیۆن ) دۆلار شمەكی هەناردەی هەرێمی كوردستان كردووە، واتا لەساڵێك دا نزیكەی ( 6 - 7 ) ملیار دۆلار داهاتی دەست دەكەوێت لە هەناردەكانی بۆ هەرێمی كوردستان، لەهەوڵیش دایە بۆ زیادکردنی ئەو ڕێژەیە بۆ نزیکەی ( ۱۰ ) دەملیار دۆلار.
هەروەها عێراق یەكێكە لەو وڵاتانەی كەزۆرترین كاڵای ئێرانی هاوردە دەكات، و ( 1/ 3 ) ئەو كاڵایانە هەناردەی هەرێمی كوردستان دەكات و لە ( 80 % ) ئەو كاڵایانە لەسنووری دەروازەكانی هەرێمی كوردستانەوەیە. ئەمە جگە لەو ( 470 ) كۆمپانیا ئێران و هاوبەشانەی لەهەرێمی كوردستان دان.
بۆیە ئەوە دروستە ئەگەر بێژین بەناچاریش بێت ئێران و هەرێمی كوردستان ئاسان نیە پەیوەندییە بازرگانییەكانیان ڕابگرن. چونكە هەڵكەوتەی جوگرافی و پێویستی ئابوری ئەوە ناخوازێت پەیوەندییەكان ڕابگیرێن و لەسوودی هیچ لایەك نیە. ڕەنگە وت و كۆبوونەوە داخراوەكانی بازرگان و بەرپرسانی ژووی بارزگانی ئێران و عێراق باشترین بەڵگە بێت لەسەر ئەوەی لەم مەسەلەیەدا هەرێمی كوردستان بەتانیا زیان ناكات، هەر بەپێی وتەی حەمید حسنی بەڕێوەبەری گشتی ژووری بازرگانی ئێران و عێراق لەتەك ئەنجامدانی ڕیفراندۆمەكەی ئێرانەوە نزیكە ( 500 ) تانكەری سووتەمەنی لەخاڵە سنوورییەكان سەرگەردان بوون و هێشتنەوەی پەیوەندییەكانی بەگرنگ ناوبردووە، لەدوای ڕاگرتنی دەروازەكانەوە خاوەن سەرمایە و كۆمپانییەكان داوای قەرەبوویان كردووە لەو زیانەی لێیان كەتووە، ئەمە جگە لەوەی داوایان ئاڕاستەی ئەنجوومەنی ئاسایشی وڵاتەكەیان كردووە ئەو دەروازانە بكرێنەوە. چونكە لەسوودی هیچ لەیەك نیە.
لێرەوە ئەوەمان بۆ ڕوون دەبێتەوە ڕاستە ڕاگرتنی دەروازەكان زیان بەهەرێمی كوردستان دەگەیەنێت، بەڵام وڵاتانی هەرنادەی كاڵا وەك ئێران بەچەند پلە زیان دەكاتەوە، لەبەر ئەوەی ئەو وڵاتە ژێرخانێكی ئابوری بەهێزتری هەیە و لەپەیوەندییە بازرگانییەكان قازانجی باشتر دەكات، هەرێمی كوردستانیش بەهۆی لاوازی ژێرخانی ئابورییەوە هەرێمێكی بەكاربەرە و تەنیا وەك كڕیار لێی دڕوانرێت.
هەرچی لەباری توركیاوە هەیە شوێنی جوگرافی ناچاری كردووین نەوتی لێوە هەناردە بكەین و كاڵای لێوە هاوردە بكەین، توركیا بە سەدان كۆمپانیای لەهرێمی كوردستان هەیە و لە پەیوەندییە بازرگانییەكانی دا نزیكەی ( 10 ) ملیار دۆلار ساڵانە داهاتی بۆ توریكا دەبێت، ئەمە جگە لەوەی لە هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان لەهەر بەرمیلێك نەوت بۆبەندەری جەیهان ( 1 ) دۆلار وەردەگرێت. لەماوەی ڕابردووش دا گرێبەستێكی ئابوری ( 50 ) ساڵە و ( 25 ) ساڵەی گازی سروشتی ناڕوونی هەیە.
عێراق دووەم پلەی هەیە لەهاوردەكردنی كاڵای توركی و هەرێمی كوردستانیش وەك بەشێك لەعێراق تاكو ئێستا پشكی شێری لەساغ كردنەوەی ئەو كاڵایانە هەیە، و هەرێمی كوردستان تاڕێڕەوی بازرگانی عێراق و توركیایە و دوای هەرێمی كوردستان عێراق ناتوانێت بەئاسانی ئەو كاڵا توركیانەی دەست بكەوێت لەتوركیاوە هاوردەی دەكات.
هەرچەند توركیا هەڕەشەی داخستنی دەروازە سنوورییەكان و ڕاگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستانی كرد بۆ بازاڕە جیهانییەكان. بەڵام ئەم بابەتە وەها ئاسان نیە بۆ توركیا لەبەر ئەوەی هەناردەی نەوت تەنیا تایبەت نیە بەخودی توركیاوە، بەڵكو پەیوەندی بەبازاڕی جیهانییەوە هەیە.
ڕۆژنامەی فەینانشاڵ تایمزی بەریتانی وەهای نووسیوە لەو بارەیەوە " هەرێمی كوردستان ڕۆژانە ( 700 ) هەزار بەرمیل نەوت هەناردە دەكات بەخاكی توركیادا بۆ بازاڕەكانی جیهان و توركیا قازانجێكی زۆر لەكرێی گواستنەوە دەكات.
هەروەها هەرێمی كوردستان گرێبەستی لەتەك كۆمپانیای ڕۆز نەفت كردووە بۆ ڕاكێشانی بۆری گواستنەوەی گازی سروشتی لە ساڵی ( 2019 ) تەواو دەبێت لە ساڵی ( 2020 ) دەست دەكات بەگواستنەوەی بۆ ئەوروپا و بەڕێژەی ( 6 % ) لەسالێكیش دا ( 30 ملیار ) مەتر چوارگۆشە پێویستی گازی سروشتی ئەوروپا پڕ دەكاتەوە".
بۆیە لەبارێكی وادا توركیا و ئێران بەئاسانی دەست لەو قازنجە ئابوری لەهەرێمی كوردستان دەیكەن هەڵناگرن، سەرەڕای كۆبوونەوەی دوو قۆڵی و سێقۆڵییەكانی نێوان ( ئێران و عێراق و توركیا ) بۆ داخستنی دەروازە سنوورییەكان بێ ئاكام بوو. ئەمینداری گشتی لەكۆبوونەوەی تایبەت بەداخستنی خاڵە سنوورییەكان ئێژێت " سەرەڕای فشارەكانمان بۆ هەرێمی كوردستان و ڕێككەوتنی سێ قۆڵی ( عێراق _ توركیا _ ئێران ) بێ ئاكام بوون. چونكە وڵاتەكەیان سیقەی بەتوركیان نیە ئەو سنورانە دابخات و ڕەنكە بیەوێت فیڵ لەئێران بكەن و بازاڕی هەرێمی كوردستان داگیربكەن، بۆیە حكومەتی عێراق دەبێت فشاری زیاتر بكات.
لەو مەترسیانەی دەسەڵاتداران و ڕاگەیاند كەهەندێكە بۆ ترساندنی خەڵك بوون بەمەبەست، ئەوە ڕوون دەبێتەوە هەرێمی كوردستان هەرێمێكی بەكار بەر و هەرێمێكی ساغ كردنەوەی كاڵای توركی و ئێرانییە و ژێرخانێكی لاوازی هەیە. ئەوەی كەهەیە بەدەستییەوە نەوت و وزەیە و گرێبەستەكانی ڕوون نین.
بۆیە تاكو ژێرخانی ئابوری بەتایبەت كشتوكاڵ و وزە و كارگەكان دروست نەكرێت، ساغ كردنەوەی كاڵا و شمەكی توركی و ئێران وەك خێرپێكردن دەبینن بۆ هەرێمی كوردستان. سەرەڕای هەڵەشەی ئەردوگان قسەكانی نموونەیەكی باشن بۆ تەواوكردنی بۆچوونەکەم لەباری ناردنی شمەكەوە بۆ هەرێمی كوردستان وەک خێرپێکردنێک.