رادیۆی دهنگ ـ یهكهی وزه
ئامادهكردنی: هونهر شیخ لهنگهری
کۆمپانیای دانه گاز یهکێکه له کۆمپانیا گهورهکانی کهرتی تایبهت که لهبواری گازی سروشتی کار دهکات له رۆژههڵاتی ناوهڕاست، له ساڵی 2005 لهسهر دهستی 300 کهسایهتی شارهزاو پسپۆڕ له چوارچێوهی دهوڵهتانی هاوپهیمانێتی خهلیجی دامهزراوه، بنکهی سهرهکی و خاوهندارێتی له شارقهی وڵاتی ئیماراته، له ههمان کاتیشدا لقی ههیه لهههریهک له وڵاتانی سعودیه و بهحرهین و ميسر و کوردستان، ئهم کۆمپانیایه جیاواز له زۆرێک له کۆمپانیاکانی جیهان بهوه ناسراوه که پارێزهر و ڕاوێژکاری زیاتره له فهرمانبهرهکانی، ههر لهبهر ئهوهش ساڵانه تهنها له ڕێگهی پارێزهرهکانیهوه دهیان کهیس دهباتهوه و ملوێنهها دۆلاریش قازانج دهکات.
* كێشهى كۆمپانیای دانا گاز و ههرێمى كوردستان
بۆ ساڵی ٢٠٠٧ دەگەڕێتەوە، کە ئەو کاتە بە هاوبەشی لەگەڵ کۆمپانیای نەفت هیلالی ئیماراتی، بۆ پێشخستن و ئەنجامدانی وەبەرهێنان لە کێڵگەی گازی کۆرمۆر و چەمچەماڵ، گرێبەستێکی ٢٥ ساڵەیان واژو کرد لهگهڵ حکومهتی ههرێمی کوردستان، به ئامادهبونی بهرپرسانی کۆمپانیاکهو ئاشتی ههورامی وهزیری سامانه سروشتیهکان.
پوختهی گرێبهستهکه ئهوهیه که بهنیاز بوه پرۆژهیهکی گهوره له چهمچهماڵ جێبهجێ بکات به ناوی شاری گازی چهمچهماڵ به بڕی 10 ملیار دۆلار، که بریتی بوه له زانکۆیهکی تهکنهلۆجی، پهیمانگایهکی نهوت، کارگهیهکی پهترۆکیمیایی، لهگهڵ شارێکی مۆدێرن که بریتی بێت له 5000 ههزار یهکهی نیشتهجێبون، که بازاڕ و دوکان و سینهماو قوتابخانه و نهخۆشخانه له خۆبگرێت، ئهگهر ئهم پرۆژهیه وهک خۆی جێبهجێ بکرایه ئهوا دهیان ههزار ههلی کار دروست دهبون .
* سكاڵاكانی دانا گاز لهسهر حكومهتی ههرێمی كوردستان
به بیانوی ڕێگری كردن له كارهكانی داناگاز تاوهكو ئێستا ئهم بڕه پارهیه بردۆتهوه:
1. له 27 تشرینی دوهمی 2015 ,دادگا بڕیاریدا حكومهتی ههرێمی كوردستان بڕی یهك ملیار و 980 ملیۆن دۆلار بدات به كۆمپانیاكه.
2. له 13شوباتی 2017 دوباره دادگا بریاریدا حكومهتی ههرێمی كوردستان 121.095 ملیۆن دۆلار بداته كۆمپانیاكه.
ئهوهی زانراوه كۆمپانیای داناگاز دۆسیهكی ئامادهكردوه كه سكاڵای لهسهر حكومهتی ههرێمی كوردستانه زۆر مهترسیداره و داوای نزیكهی 25 ملیار دۆلار دهكات, بههۆی ئهوهی حكومهتی ههرێمی كوردستان ڕێگیری كردوه له وهبهرهێنان له كهرتی نهوت وغازی سروشتی له كوردستان.
دانه گاز لهبهر ئهوهی گرێبهستهکهی تا ساڵی 2032 ههر لهبهر ئهوهش دهتوانێت ساڵانه شکات بکات له حکومهتی ههرێم و داوای قهرهبوی نوێ بکات تا ئهو گرێبهسته کۆتای دێت، ئهمهش بۆ کۆمپانیاکه ئافاقهیه و بهردهوام شکات دهکات و بهردهوامیش کهیسهکان دهباتهوه، چونکه نهیان هێشتوه کار بکات لهبهرامبهردا حکومهتی ههرێم دهبێ زیانی کۆمپانیاکه بدات، لهبهر ئهوهشی یاساکانی کاری کۆمپانیاکه به شێوهی نێودهوڵهتی رێکخراون ههر پێشێلکاری و نایاساییهک بکرێت ئهوا دهتوانێت له رێی نهتهوه یهکگرتوهکانهوه ههرچی پارهی فرۆشتنی نهوت ههیه له بانکهکانی دهرهوه بلۆک بکات یاخود لهئهگهری ئهوهی حکومهتی ههرێم پابهند نهبێ بهوهی ئهو پارانه بداتهوه که له داوا یاساییهکانی دادگاکانی دهرهوهی بهرامبهر به کۆمپانیا دانه غاز دهدۆڕێنێت.
بهڵام پێش هاتنی مانگی 9 ی2017 ههرێمی كوردستان كۆمپانیاكانی هیلال نهفت و داناگاز ریكهوتنێكی تر بۆ رێكهوتنامهكهی ساڵی 2007 ئیمزا كرد.
بەپێی رێککەوتنەکە حکومەتی هەرێمی کوردستان لەو قەرزانەی کە لەلایەتی بڕێکی دەستبەجێ دەدات به پێرڵ,بەپێی رێککەوتنەکە، پێرڵ بەرهەمی گاز لە کۆرمۆر بە رێژەی 160% لەوەی ئێستای زیاتر دەکات.
سەبارەت بە قەرزەکانی داناگاز لەلای حکومەتی هەرێمی کوردستان، بەپێی رێککەوتنەکە، ئەو بڕەی کە لەلایەن دادگاوە دیارییکراوە چیدیکە وەک قەرز لە سەر حکومەتی هەرێم نامێنێتەوە بەڵکو وەک خەرجیی زیادە دەبێت لەو بەرهەمەی کە لەلایەن پێرڵەوە لە داهاتودا لە سەرچاوەکان بە دەستدێت.
لە داهاتی زیادەی سەرچاوەکان پارەکە بۆ پێرڵ تەرخان دەکرێت کە دوای وەرگرتنەوەی خەرجییەکان لەلایەن گروپی کۆمپانیاکانیپێرڵەوە، 78%ـی سەرچاوەکان کە لە کۆرمۆر و چەمچەماڵەوە بە دەست هاتون بۆ حکومەت دەبن و 22%ـیش بۆ پێرڵ.
حکومەتی هەرێمی کوردستان بڕی 50%ی گازە زیادەکە دەکڕێت، ئەوەش بۆ مەبەستی زیادکردنی وەبەرهێنانی گاز بۆ وێستگەکانی تایبەت بە بەرهەمهێنانی کارەبا لە هەرێمی کوردستان. بڕی 50%ەکەی دیکە لە گازەکەش لە لایەن "پێرڵ"ەوە دەفرۆشێت، ئیدی ئەگەر بە کڕیارانی ناو عێراق بن یان بۆ دەرەوە یان بە حکومەتی هەرێمی کوردستان بۆ زیاترکردنی بەرهەمهێنانی کارەبا.
پیرڵ راهێنانە ناوخۆییەکان و پرۆگرامەکانی تایبەت بە دامەزراندنی زیاتر دەکات بۆ ئەوەی کار و ستافەکەی زیاتر رەنگدانەوەی هەرێم بێت و لە هەمانکاتیشدا پاڵپشتی کۆمەڵگا لۆکاڵییەکان دەکات، ئەوەش لە رێگەی پرۆگرامەکانی "بەرپرسیارێتی هاوکاری کۆمەڵایەتی"ەوە.
* دهقی راگهیانراوهكه
30 ئابى2017
بڵاوكراوهى ڕۆژنامهوانیى هاوبهشى حكومهتى ههرێمى كوردستان و كۆنسۆرتیۆمى پێڕل سهبارهت به گهیشتنیان به یهكلاكردنهوهى كۆتاییى سهرجهم ناكۆكییهكانی نێوانیان.
ڕێككهوتنامهى یهكلاكردنهوهى ناكۆكییهكانى نێوان حكومهتى ههرێمى كوردستانى عیراق و كۆمپانیاكانى (دانا گاز، هیلال پترۆلیۆمى نێودهوڵهتى، پێڕل پترۆلیۆم) كه به یهكهوه به (كۆنسۆرتیۆم) ناویان دێت.
ڕۆژى 4 ى نیسانى ساڵى 2007 (حكومهتى ههرێمى كوردستان) و كۆنسۆرتیۆمى كۆمپانیاكان بهیهكهوه ڕێككهوتنێكى بهراییان ئیمزا كرد لهسهر وهبهرهێنان له ههردو كێڵگهى (كۆڕمۆڕ و چهمچهماڵ)، بهڵام دواتر لهسهر چهند بابهتێكى دیاریكراوى ئهو ڕێككهوتنامهیه ناكۆكى سهری ههڵدا و ڕۆژى 21 ى تشرینى یهكهمى ساڵى 2013 ئهو ناكۆكیانه ئاڕاستهى ناوبژیوانیى نێودهوڵهتى كرا له چوارچێوهى ڕێساكانى (دادگاى لهندهن بۆ ناوبژیوانیى نێودهوڵهتى) و به كهیسى ژماره 132527 تۆمار كرا بۆ بڕیاردان لهسهر ئهو ناكۆكیانه له لایهن چهند داوهرێكى ناوبژیوانییهوه له لهندهن.
لایهنهكان ئهمڕۆ به هاوبهشى ڕێككهوتن لهسهر یهكلاكردنهوهى كۆتاییى سهرجهم ناكۆكییهكانى نێوانیان به شێوهیهكى دۆستانه له ڕێگاى كۆتایهێنان به ناوبژیوانیى نێوانیان و ههر پرۆسهیهكى ترى پهیوهندیدار به دادگاوه، ههرهوها كۆتاییهێنان به ههمو داوا ههڵپهسێراوهكانی نێوانیشیان، لهوانهش داواى قهرهبوكردنهوهى ئهو زیانانهى له لایهن كۆنسۆرتیۆمهوه كراوه له بهرامبهر حكومهتى ههرێمى كوردستان، ههروهها لایهنهكان ڕێككهوتن لهسهر دانانى میكانیزمێك بۆ دانهوهى بڕى ( 2 دو ملیار و 239 دو سهد و سى و نۆ ملیۆن دۆلار) كه تا ئێستا له لایهن دادوهرانى ناوبژیوانییهوه بڕیارى لهسهر دراوه، سهرهڕاى ئهمهش لایهنهكان ڕێككهوتن لهسهر دهستكردنى خێرا به گهشهپێدانى زیاترى دهرفهتهكانى هاتو له ڕێككهوتنى ساڵى 2007 له بهرژهوهندیى هاوبهشى لایهنهكان، سهرهڕاى بهرژهوهندیى ههرێمى كوردستان و تهواوى عێراق.
خاڵه دیارهكانى ڕێككهوتنى یهكلاكردنهوهى ناكۆكییهكان بریتین لهمانهى خوارهوه:
• حكومهتى ههرێمى كوردستان بڕى 600 شهش سهد ملیۆن دۆلار به (پێڕڵ) دهدات.
• حكومهتى ههرێمى كوردستان بڕى 400 چوار سهد ملیۆن دۆلارى تر به (پێڕڵ) دهدات كه پێویسته له حسابێكى تایبهت دابنرێت بۆ ئهوهى تهنها خهرج بكرێت بۆ مهبهستى وهبهرهێنان له بوارى گهشهپێدانى زیاتر به مهبهستى فراوانكردنى بهرههمهێنان.
• بهپێى ئهم ڕێككهوتنهى یهكلاكردنهوهیه (پێڕڵ) بهرههمهێنانى گاز زیاد دهكات له كێڵگهى (كۆڕمۆڕ) به تواناى (500 پێنج سهد مهقمهق له ڕۆژێكدا) وهك گازى زیاده به ڕێژهى 160% ى ئاستى ئێستاى بهرههمهێنانى گاز و چاوهڕوان دهكرێت له نزیكهى ماوهى دو ساڵدا بهرههمهێنان دهست پێبكات.
• ئهو بڕه پارهیهى دهمێنێتهوه له بڕیارى ناوبژیوانییهكه كه دهكاته بڕى (1 یهك ملیار و 239 دو سهد و سى و نۆ ملیۆن دۆلار) ئیتر وهكو قهرز له ئهستۆى حكومهتى ههرێم نامێنێت، بهڵكو پۆڵێن دهكرێتهوه و تۆمار دهكرێت وهكو تێچوى خهرجكراو له لایهن كۆنسۆرتیۆمهوه به ههڵپهسێردراوى دهمێنێتهوه و شایانى وهرگرتنهوهیه له داهاتى بهدهستهاتو له وهبهرهێنان له ناوچهكانى ڕێككهوتنى ساڵى 2007 وهكو تێچو.
• تهرخانكردنى بهشه قازانجى (پێڕڵ) له داهاتى به دهستهاتو له پاشهڕۆژدا له ناوچهكانى دیاریكراو له ڕێككهوتنى ساڵى 2007 له سهر ههمان بنهماى كارپێكراو دهبێت كه دیاری كراوه بۆ ئاستى قازانجى گشتیى كۆمپانیا نێودهوڵهتییهكانى نهوت له چوارچێوهى (گرێبهستهكانى هاوبهشیكردن له بهرههمهێنان) له ههرێمى كوردستان، لهم خاڵهى ڕێككهوتنى یهكلاكردنهوهكه ڕهچاوى ههبونى مهترسیى زیاترى وهبهرهێنان و سهرمایه كراوه له بوارى گهشهپێدانى سهرچاوهكانى گازى سروشتى به بهراورد لهگهڵ گهشهپێدانى نهوت و له دواى بهدهستهێنانهوهى تێچوى ئهو وهبهرهێنانهى كه كۆنسیۆتێرمهكه ئهنجامى دهدهن، ئهوا داهاتى به دهستهاتو وهكو قازانج به ڕێژهى 78% له ناوچهكانى ڕێككهوتنهكه بۆ بهرژهوهندیى حكومهتى ههرێمى كوردستان دهبێت و ڕێژهى 22% بۆ بهرژهوهندیى (پێڕڵ) دهبێت.
• ڕێككهوتنى لایهنهكان لهسهر دیاریكردنى سنورى بلۆكى كۆڕمۆڕ و حكومهتى ههرێمى كوردستان دهرفهتى وهبهرهێنانى داوه به كۆنسۆرتیۆم له ههردو بلۆكى نزیكى 19 و 20 ، ئهم دو بلۆكهش زیادكراون بۆ سهر ناوچهكانى ڕێككهوتنى ساڵى 2007، لهگهڵ پابهندیى كۆنسۆرتیۆم بۆ وهبهرهێنانى سهرهتایى لهسهر ئهم بلۆكانه و گهشهپێدانی بلۆكهكان ئهگهر سهرچاوهى نهوت و گازى بازرگانى دۆزرانهوه.
• حكومهتى ههرێمى كوردستان ههڵدهستێت به كڕینهوهى ڕێژهى 50% ى ئهو بڕه زیاده گازهى كه له داهاتو بهرههم دههێنرێت بهپێى ئهو مهرجانهى لایهنهكان لهسهرى ڕێكدهكهون و بهكار دههێنرێت بۆ مهبهستى دابینكردنى گاز بۆ وێستگهكانى بهرههمهێنانى كارهبا له ههرێمى كوردستان، ئهو ڕێژهى 50%ى تریش كه دهمێنێتهوه له گازى زیادهى بهرههمهێنراو كه دهكاته 250 مهقمهق له لایهن (پێڕڵ)ـهوه به بازاڕ دهكرێت چ له ڕێگاى فرۆشتنى به كڕیارانى كهرتى تایبهت له ناو عێراق، یان له ڕێگاى ههناردهكردنهوه، یاخود دهكرێت به حكومهتى ههرێمى كوردستان بفرۆشرێت بۆ ههمان مهبهستى فراوانكردنى بهرههمهێنانى كارهبا له چوارچێوهى عێراقدا.
• ههروهها (پێڕڵ) ههڵدهستێت به فراوانكردنى بهرنامهكانى ڕاهێنانى ناوخۆیی و دهستهبهركردنى ههلى كار لهپێناو بهدهستهێنانى بهرزترین ئاست له بهكارهێنانى سهرچاوهى ناوخۆیی، ههروهها پشتیوانیكردنى كۆمهڵگهى خۆجێیهتى له ڕێگاى چالاكییهكانى تایبهت به بهرنامه و پڕۆژهكانى بهرپرسیارێتى هاوبهشیی كۆمهڵایهتییهوه.
• لایهنهكان پێكهوه دهستبهردار بون و تهنازولیان كرد له ههمو داوا یاساییهكانیان له ناوبژیوانى و ههر پرۆسهیهكى ترى پهیوهندیدار به دادگاكانهوه.
• لایهنهكان ههستان به ههمواركردن و ڕونكردنهوهى ههندێك له مهرج و داڕشتنهكانى ڕێككهوتنى ساڵى 2007 له ناویشیاندا درێژكردنهوهى ماوهى ڕێككهوتنامهكه تاوهكو ساڵى 2049.
لایهكان زۆر خۆشحاڵ بون به ڕێككهوتنى یهكلاكردنهوهى ناكۆكییهكانی نێوانیان و چاوهڕوانن پێكهوه كار بكهن بۆ گهیشتن به بهرزترین دهرفهتهكانى ناوچهكانى ناو ڕێككهوتنى نێوانیان، ئهویش بۆ بهرژهوهندیى هاوبهشى لایهنهكان و ههروهها بهرژهوهندیى خهڵكانى ههرێمى كوردستان و عێراق كه سودمهند دهبن له زیادكردنى داهاتى گشتى و دابینكردنى كارهباى باشتر و لایهنهكانى ئهم ڕێككهوتنه باوهڕییان وایه كه ڕێككهوتنهكه ئهوه دوپات دهكاتهوه بۆ وهبهرهێنهرانى نێودهوڵهتى كه ههرێمى كوردستانى عێراق ژینگهیهكى سهرنجڕاكێش و دڵنیایه بۆ وهبهرهێنان.
ههر له بارهى ئهم ڕێككهوتنهوه، بهڕێز دكتۆر ئاشتى ههورامى وهزیرى سامانه سروشتییهكان له حكومهتى ههرێمى كوردستان گوتى: (وهبهرهێنانى ئهو كۆمپانیایانه له بوارى بهرههمهێنانى گاز تا ئێستا بۆته بهدهستهێنانى سودى گهوره بۆ ههرێمى كوردستان له ڕێگاى پشتیوانیى بهرههمهێنانى كارهبا به تێچویهكى گونجاو. ئێمه خۆشحاڵین به دهرئهنجامى ئهم ڕێككهوتنه كه دهبێته هۆى ههڵدانهوهى لاپهڕهیهكى نوێ له پهیوهندیى نێوان لایهنهكان، سهرهڕاى ئهوهى كه گهشهپێدانى كهرتى بهرههمهێنانى گازى سروشتى له ههرێمى كوردستان دهخاته ئاستێكى نوێى بهرزهوه.)
ههروهها بهڕێز مهجید جهعفهر بهڕێوهبهرى جێبهجێكارى كۆمپانیاى هیلال پیترۆلۆم و بهڕێوهبهرى كارگێڕیى بۆردى(داناگاز) گوتى:(كۆمپانیاكان ههمیشه پابهندیى خۆیان دهربڕیوه بۆ چارهسهركردنى دۆستانهى بابهتهكان به ئاڕاستهى گهشهپێدانى گونجاوى كێڵگهكانى كۆڕمۆڕ و چهمچهماڵ، ئێمه خۆشحاڵین و له چوارچێوهى ئهو ڕێككهوتنامه گرنگهدا كه دوای دانوستان و گفتوگۆى بنیاتنهر هاتهدى لهگهڵ حكومهتى ههرێمى كوردستان، پابهند دهبین به بهدیهێنانى بههاى گرنگى ههمو ئهو بوارانهى جێگهى گرنگیى لایهنهكانن، ههروهها یهكلاكردنهوهى گشت قهرزهكان و دهستپێكردنهوهى ههماههنگیى تهواوى نێوان لایهنهكان كه ئاسۆیهكى ئهرێنى دهخاته ڕو بۆ وهبهرهێنانى زیاتر و به ئاگابونى تهواو بۆ ههبونى دهرفهتى سهرچاوهى گهوره لهو ناوچانهى كه ڕێكهوتنهكه دهیانگرێتهوه.)
* بۆ ئامادەکردنی ئەم راپۆرتە سودم لە وێبسایتی حکومەتی هەرێم و وەزارەتی سامانە سروشتیەکان و وتارێکی (کاروان عەلی شامار) وەرگرتوە