رادیۆی دەنگ ـ یەکەی وزە
ئامادەکرنی ـ هونەر شێخ لەنگەری
لە هەرێمی کوردستان دا رۆژ بە رۆژ ژینگە بەرەو خراپی و تێکچون دەچێت، به‌وته‌ى چالاكوانانى ژینگه ئه‌مه‌ش هۆكاره‌كه‌ى ده‌ستپێده‌كات له‌دەرهێانی نەوتەوە تا بڕینی دار و دارستانەکان و کەمبونی سەوزای و کەم بونەوەی ئاوی سەر زەوی و ژێر زەوی.
ئێستا گەورەترین کێشەی ژینگە لە کوردستان دەرهێنانی نەوت و پاڵاوتنیەتی لەلایەن کومپانیاکای بواری سوتەمەنی، کە هیچ فلتەرێکی ژینگەیان بۆ دانەنراوه و بە ئارەزوی خۆیان دوکەڵ به‌ناو ئاسمان و ژینگەی ناوچەکە دا ده‌كه‌ن و پیسی دەکەن.
بەهۆی بەکارهێنانی زۆرو بێ ئەندازەی وزە فۆسێڵیەکان (نەوت، خەڵوزی بەردین و گاز)، هاوشان لەگەڵ پێشکەوتنی پیشەسازی، کاریگەری زۆرخراپی لەسەر ژینگەى ناوچه‌كه به ئاو و هەوا و خاک وروەکه‌وه دروستکردوه و مەترسی و هەڕهشەیەکی گەورەشی لەسەر ژیان و تەندروستی مرۆڤه‌كان داناوه.
ئه‌م هه‌ڕه‌شه و ئاله‌نگاریانه له‌كاتێكدان كه بوارى ژینگه له كوردستان، بوارێكى بێ یاسا و په‌رپوت نییه، به‌ڵكو ژینگەی هەرێمی کوردستان 3 یاسا و به‌ڵگه‌نامه‌ى فه‌رمیی هه‌یه كه پاڵپشتیی ده‌كات، ئه‌وانیش:
1. یاسای پاراستن و چاککردنی ژینگە.
2. یاسای نەوت و غاز.
3. گرێبەستەکانی بەرهەمهێنانی هاوبەش.
ئەم بەڵگەنامانە کۆمپانیاکان پاپەند دەکەن بەوەی کە پێش دەستکردن بە هەر چالاکیەکی بازرگانی یان پیشەسازی، هەڵسەنگاندنی کاریگەریی لەسەر ژینگە ئەنجام بدەن لەپێناو قەرەبوکردنەوەی هەر زەرەر و زیانێک کە بە کشتوکاڵی خاوەن زەویەکان و زەوی و زاری دەوربەریان دەگات.
بە پێی گرێبەستەکانی بەرهەمهێنانی هاوبەش، کۆمپانیاکان دەبێت پابەند بن بەوەی هەمو ساڵێک بەشداربن لە بەخشینی پارە بە سندوقی ژینگە. پێویستە لەسەریان کە پێوەرە نێودەوڵەتیەکانی کارپێکردنی پیشەسازی نەوت بهێننە دی و پەیڕەوی لە یاساکانی هەرێمی کوردستان بکەن لە پێناو بەرگرتن لە پیسبون و پاراستنی ژینگەدا. ئەمەش پاراستنی روەک و ئاژەڵ و موڵک و ماڵ و ناوچەکانی کشتوکاڵ و ماسی بەخێوکردن دەگرێتەوە.
لەنێو پابەندیەکانی تر کە لە گرێبەستەکاندا دانراوە قەدەغەکردنی زەرەر گەیاندن بە ژینگە دەگرێتەوە لە کاتی دروستکردنی هێڵی بۆری و هەڵوەشاندنەوە یان تەسلیمکردنەوەی ناوچەی گرێبەستدا بەپێی پێوەرە نێودەوڵەتیەکانی کارپێکردنی پیشەسازی نەوت.
بەم دواییانە وەزارەتى سامانه سروشتیه‌کانى هەرێمى کوردستان بەشی تەندروستی و سەلامەتی و ژینگەی دامەزراند بۆ لە ئەستۆگرتنی بەرپرسیارێتی سەرەکی دەرکردنی رێنماییەکانی وەزارەت لەم ناوچانەدا.
ئەرکی بەشی تەندروستی و سەلامەتی و ژینگە بریتیە لە‌هە‌وڵدان بۆ پەرەپێدانی سەرچاوە هێدرۆکاربۆناتەکانی هەرێمی کوردستان بە‌شێوە‌یە‌کی بەرپرسیارانە لە روی کۆمەڵایەتی و ژینگەییەوە بە‌مە‌بەستی بەتەنگەوەچونی داواکارییە‌کانی خەڵکی ناوچەکان. ئامانجی چالاکیەکانی ئەم بەشە بریتین لە پاراستنی ژینگەی هەرێمی کوردستان (لەوانەش فرەچەشنی بایەلۆژی و نشینگەی کێوی و سە‌رچاوەکانی ئاو) و برەودان بەو چالاکیانەی کە لە روی ژینگەییەوە سەلامەتن لەو پیشەسازیانەدا .
بە دیاریکراوی، بەشی تەندروستی، سەلامەتی و ژینگە هەڵدەستێت بە:
1. چاودێریکردن و رێنمایی دەرکردن بۆ پیشەسازی هێدرۆکاربۆناتەکان و هەڵدەستێت بە کەمکردنەوەی هەڵوسوکەتی زیانبەخش لەسەر ژینگە لە هەمو قۆناغەکانی بەدواداگەڕان و گەشەپێدان و بەرهەمهێنان و دوبارەبوژاندنەوەدا.
2. سەرپەرشتیکردنی پیشەسازیەکە بۆ دڵنیابون لە پەیڕەویکردنی ئەحکامەکانی یاسا کارپێکراوەکان و ستاندەرە پەسەندکراوەکان و رێنماییەکان لەپێناو پاراستنی ژینگە و تەندروستی و سەلامەتیدا.
3. گەشەپێدان و بڵاوکردنەوەی رێنمایی و پەیڕەوە گونجاوەکان لەسەر مەسەلەکانی ژینگە و تەندروستی و سەلامەتی پەیوەست بە قۆستنەوەی سەرچاوە سروشتیەکانەوە لە هەرێمدا.
4. یاریدەدان بۆ زامنکردنی پەرەپێدانی بەرپرسیارانەی سەرچاوە هێدرۆکاربۆنیەکان لەپێناو بەدیهێنانی خۆشگوزەرانی درێژخایەن لە هەرێمی کوردستاندا.
به‌گه‌ڕانه‌وه بۆ پێشوتریش، ئه‌وا لە ٢ی نیسانی ٢٠١٥دا، رێنمایەکانی وەزارەت ژمارە (١) سەبارەت بە هەڵسەنگاندنی کاریگەری ژینگەیی بۆ چالاکیەکانی پێترۆل لە وەقایعی کوردستاندا بڵاوکرانەوە.
رێنماییەکان لە لاپەڕە ١٨ی ژمارە ١٨٤ی وەقایع دا دەردەکەون. بەم پێیە، ئەم رێنماییانە ئێستا هێزی یاسایی تەواوی خۆیان هەیە و لە ٢ی نیسانی ٢٠١٥ ەوە کەوتونەتە بواری جێبەجێکردنەوە.
به‌ڵام وادیاره بونى ئه‌م هه‌مو یاسا و رێنمایی و به‌ڵگه‌نامه‌یه، نه‌بوه‌ته هۆی ئه‌وه‌ى ژینگه‌ى ناوچه‌كه روبه‌ڕوى پیسكردن نه‌بێته‌وه به‌هۆی ده‌رهێنانى نه‌وته‌وه. پرسیار ئه‌وه‌یه بۆ؟
چەند هۆکارێکی ناوخۆی هەیە ئەو کۆمپانیانە بە ئارەزوی خۆیان ژینگە پیس دەکەن، له‌وانه:
1. کۆمپانیا نەوتیەکان لەلایەن بەپەرسانی هەرێمی کوردستانەوە پاڵپشتی دەکرێن.
2. لاوازی حکومەتی هەرێمی کوردستان بەرامبەر کۆمپانیا نەوتیەکان.
3. لاوازی و چاودێری نەکردنی كه‌رتى نه‌وت له‌لایه‌ن پەرلەمانی کوردستانه‌وه.
4. لاوازی کەمتەرخەمی دەستەی ژینگەی كوردستان له چاودێرییكردنى ئه‌و كه‌رته.
5. لاوازی ئیدارەی ناوچە نەوتیەکان.
ئه‌وه‌ى په‌یوه‌ندیی هه‌بێت به ناوچه‌ى گەرمیانه‌وه، ئه‌وا تا دێت ژینگەی ناوچەکە پیس و خراپ تر دەبێت، بەهۆی زیادکردنی دەرهێنانی و نەوت و کەمی رێژەی سەوزایی لە ناوچەکە.
ناوچەی گەرمیان خاوەنی 15 بلۆک نەوتیه بە هەرسێ شارەکانی (کەلار، کفری و چەمچەماڵ). ئەم سێ شارە زۆرترین یەدەگی نەوت و غازی سروشتی تێدایە، بەڵام لە روی سەوزاییەوە له ئاستێكى خراپ و دواكه‌وتو دایه.
لە گەرمیان بە دیاریکراوایی لە نێوان کەلار کفری لە بلۆکی گەرمیان ناسراو بە کێڵگەی نەوتی (حەسیرە) رۆژانە نزیکە 25 هەزار بەرمیل نەوت دەردەهێنرێت و رەوانەی دەره‌وەی ناوچەکە دەکرێت.
بە زیادکردنی ده‌رهێنانى رێژەی نەوت لەو کێڵگەیە، دوکەڵێکی زۆر دەڕواتە سەر ئاسمانی ناوچه‌كه و بە دوری دەیان کیلۆمەتر لەو کێڵگەیە دەبینرێت و ژینگەی ناوچەکە پیس دەکات.
* بۆ ئاماده‌كردنى ئه‌م راپۆرته سود له سایتی وەزارەتی سامانە سروشتیەکان و زانیاریی و لێدوانى ژماره‌یه‌ك چالاكوانى ژینگه و په‌ڕه‌ى ئیلیكترۆنى به‌ستراوه.