رادیۆی ده‌نگ له‌چوارچێوه‌ى پرۆژه‌یه‌كى دا به پاڵپشتى سندوقی نیشتمانى بۆ دیموكراسی NED، له رێگه‌ى یه‌كه‌ى چاودێریی حكومه‌تى خۆجێی گه‌رمیانه‌وه، مانگانه راپۆرتێك له‌سه‌ر كه‌رتێكى په‌یوه‌ست به كاروباری حكومه‌ت و هاوڵاتیان بڵاوده‌كاته‌وه.
له‌م مانگه‌دا تیشكیخستوه‌ته سه‌ر كه‌رتى باخداریی له گه‌رمیان، تیایدا باسی قه‌باره‌ى ئه‌م كه‌رته‌ى كردوه، هه‌روه‌ك كێشه و گرفت و ئاسته‌نگییه‌كانى خستوه‌ته‌ڕو، ئاماژه‌ى به رۆڵی حكومه‌ت له‌م نێوه‌نده‌دا داوه.
له كۆتاییش دا چه‌ند خاڵێكی وه‌كو ده‌ره‌نجام و راسپارده بۆ بره‌ودان به‌م كه‌رته و چاره‌سه‌ركردنى گرفته‌كانى، خستوه‌ته‌ڕو.
ده‌قی راپۆرته‌كه له خواره‌وه ده‌خوێننه‌وه.
باخداریی له گه‌رمیان، كێشه و ئاسته‌نگییه‌كانى
پێشه‌كى:
باخداری یه‌كێكه له لقه‌كانى پرۆژه كشتوكاڵییه‌كان له سنورى گه‌رمیان، كه له مێژه له سنوره‌كه‌دا بونى هه‌یه و له‌م چه‌ند ساڵه‌ى رابردوشدا گه‌شه‌سه‌ندنی زیاتری به‌خۆیه‌وه بینیوه.
له‌م راپۆرته‌دا له‌سه‌ر قه‌باره‌ى ئه‌م كه‌رته ده‌وه‌ستین، هه‌روه‌ها دیارترین ئه‌و كێشه و ئاسته‌نگییانه ده‌خه‌دنه‌ڕو كه روبه‌ڕوى ده‌بێته‌وه.
به‌شى یه‌كه‌م: قه‌باره‌ى باخداری له گه‌رمیان و جۆر و لێكه‌وته‌كانى
1. روبه‌ر و رێژه‌ى باخ له سنورى گه‌رمیان
ئیدریس مه‌دحه‌ت، لێپرسراوی به‌شى باخدارى له به‌ڕێوبه‌رایه‌تى گشتى كشتوكاڵی گه‌رمیان، دەڵێت: ئه‌و میوانه‌ى كه زۆر گرنگى پێده‌درێت له ناوچه‌كه‌دا و به‌رهه‌میان هه‌یه، مزره‌مه‌نیه‌كانى وه‌ك: پرته‌قاڵ، لیمۆ، سندى، لاله‌نگى و نارجن، له‌گه‌ڵ خورما و هه‌نجیر و هه‌نار و قه‌یسى و ترێ و زه‌یتون، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا كۆمه‌ڵێك میوه‌ى دیكه هه‌ن وه‌ك: هه‌رمێ، هه‌ڵوژه، هه‌نگى دونیا، گێلاس، توى فه‌ره‌نگى و كۆمه‌ڵێك میوه‌ى دیكه کە ئه‌گه‌ر هه‌شبێت یان به‌رناگرێت یان كه‌م و سنوردارن.
به‌پێى ئامارێكى به‌رێوبه‌رایه‌تى كشتوكاڵى گه‌رمیان، له سنوره‌كه‌دا ژماره‌ى باخه‌كان نزیكه‌ى (800) باخ ده‌بن، به‌مشێوه‌یه‌ن:
هاوكات به‌پێی ئاماری به‌ڕێوبه‌رایه‌تى گشتى كشتوكاڵی گه‌رمیان، روبه‌رى ئه‌و باخانه‌ى كه له سنوره‌كه‌دا هه‌یه به‌مشێوه‌یه‌ن:
كامه‌ران غه‌فار غه‌فور، لێپرسراوى به‌شى كشتوكاڵى ناحیه‌ى كۆكس باس له‌وه ده‌كات: زۆرێك له باخه‌كان روبه‌ریان كه‌مه "1 دۆنم و 2 دۆنمن"، ئه‌مه‌ش به‌رهه‌مه‌كه‌ى ئه‌وه ناكات كه بیبات له بازاڕدا ساخى بكاته‌وه، له كاتێكدا باخێكى دیكه‌مان هه‌یه 50 دۆنمه و تایبه‌ته به خورما ئه‌مانه جیاوازن.
سه‌رباری بونى ئه‌م روبه‌ره زۆره‌ى باخ، به‌ڵام نازانرێت ساڵانه به‌رهه‌مى میوه‌ى سنوره‌كه چه‌نده.
سامان ئه‌حمه‌د، به‌ڕێوبه‌رى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى كشتوكاڵی كه‌لار، له‌وباره‌وه وتى: ئامارى وامان نیه ساڵانه چه‌ند به‌رهه‌ممان هه‌یه، هۆكاره‌كه‌شى ئه‌وه‌یه به‌شێكى زۆرى باخه‌كانمان بۆ به‌رهه‌م به‌رهه‌م هاتوه كه‌چى به‌رهه‌میان نیه، له‌كاتێكدا كه‌شى ناوچه‌كه زۆر له‌باره بۆ باخ.
2. نازانرێت له سنورى گه‌رمیان چه‌ند باخى بێ مۆڵه‌ت بونى هه‌یه
سه‌رباری ئه‌و باخانه‌ى كه به فه‌رمی تۆماركراون له‌لای به‌ڕێوبه‌رایه‌تییه‌كانى كشتوكاڵی، به‌ڵام چه‌ندین باخی دیكه‌ش هه‌ن كه تۆمار نه‌كراون و مۆڵه‌تیان نییه و بە مەزەندەیی دەوترێت 400 تا 420 باخن.
سامان ئه‌حمه‌د، به‌ڕێوبه‌ربه‌ڕێوبه‌رایه‌تى كشتوكاڵى كه‌لار، له‌مباره‌یه‌وه ده‌ڵێت: كێشه باخه بێمۆڵه‌ته‌كان نیه له راستیدا، چونكه ئه‌وه‌ى باخه باخه، ئه‌وه‌ى به‌رده‌ست بێت باخه مۆڵه‌تداره‌كان له به‌ڕێوبه‌رایه‌تى ئه‌گه‌رنا شتێكى وا به‌رده‌ست نیه.
وتیشى: رێژه‌كه زۆر زۆریشه و پێویست ناكات ئێمه چاودێرییان بكه‌ین، ئامارێكى فه‌رمیش له‌وباره‌یه‌وه نیه، هیچ یاسایه‌كیش نیه ئیجبارى بكات مۆڵه‌ت ده‌ربهێنێت و بڵێت ئه‌وه‌ى دارێكى ناشتبێت ده‌بێت مۆڵه‌تى هه‌بێت.
جه‌ختى له‌وه‌شكرده‌وه: ئه‌وه‌ى هه‌یه زیاده‌ڕه‌وى نیه، به‌ڵكو ئه‌وه‌ى هه‌یه پێچه‌وانه‌ى رێنماییه‌كان كارى كردوه و رێكاره‌كانى بۆ نه‌كردوه ئه‌گه‌رنا وه‌ك داگیركارى نیه.
به‌شێك له‌و باخه‌وانانه‌ى كه باخه‌كانیان تۆمار نه‌كراون و مۆڵه‌تیان نییه، حكومه‌ت به كه‌مته‌رخه‌م ده‌زانن.
محه‌مه‌د عه‌لى، باخه‌وان له قه‌زاى كه‌لار باس له‌وه ده‌كات: تاوه‌كو ئێستا باخه‌كه‌م مۆڵه‌تى نیه، له كاتێكدا له ساڵى 2017ـه‌وه مامه‌ڵه‌م پێشكه‌ش كردوه، كه‌چى مۆڵه‌ته‌كه‌م بۆ نه‌هاتوه‌ته‌وه، هه‌موشى په‌یوه‌ندى به بێ ده‌سه‌ڵاتى خۆیانه‌وه هه‌یه كه رۆتینیات دروست ده‌كه‌ن.
كامه‌ران غه‌فار غه‌فور، لێپرسراوى به‌شى كشتوكاڵى ناحیه‌ى كۆكس باس له‌وه ده‌كات: له سنورى ئێمه كه‌م باخ هه‌یه مۆڵه‌تداره، زۆربه‌ى باخه‌كان كه‌مترن له 5 دۆنم وه‌ك له رێنمایى وه‌زاره‌تدا هاتوه كه نابێت كه‌متر بێت له‌و روبه‌ره‌ى كه دیارى كراوه، ته‌نانه‌ت ئه‌وه‌شى مۆڵه‌تى هه‌یه له ماوه‌ى 4 ساڵدا 2 جوتیار نه‌هاتوه مۆڵه‌ت نوێ بكاته‌وه، هۆكاره‌كه‌شى ئه‌وه‌یه خه‌ڵك پابه‌ندبونى به حكومهتهوه نه‌ماوه، وه‌كخۆیان ده‌ڵێن حكومه‌ت هیچى بۆ ئێمه نه‌بوه و نایه‌ن به ده‌میه‌وه.
له به‌رامبه‌ردا، ئیسماعیل محه‌مه‌د، به‌ڕێوبه‌رى به‌شى خزمه‌تگوزارى له كشتوكاڵى گه‌رمیان، ده‌ڵێت: له سنورى گه‌رمیان ئامارێكى فه‌رمى نیه بۆ بونى باخى بێ مۆڵه‌ت له سنوره‌كه‌دا ئه‌وه‌ى هه‌یه به روبه‌ر به گشتى به باخى به مۆڵه‌ت و بێ مۆڵه‌ته‌وه نزیکەی 800 باخن کە روبەریان 5 هه‌زار و 525 دۆنم باخمان هه‌یه ئه‌م داتایه‌ش زۆر ورد نیه "تەقریبییە"، به‌ڵام ده‌توانین پشتى پێ ببه‌ستین.
3. باخه‌وانه‌كانى چى له باره‌ى باخه‌كانیانه‌وه ده‌ڵێن؟
"4 دۆنم زه‌وى باخى خۆمم هه‌یه و باخه‌كه‌شم له‌مانه پێكهاتوه: (هه‌نار، پرته‌قاڵ، هه‌نجیر، قه‌یسى، لیمۆ و هه‌رمێ)". یه‌حیا محه‌مه‌د، باخه‌وان له شارۆچكه‌ى گرده‌گۆزینه‌ى سه‌ر به قه‌زاى كه‌لار واى وت.
وتیشی: ئه‌م باخه‌ى من پێشتر به ده‌ست باوكمه‌وه بوه له ساڵى شه‌سته‌كانیشه‌وه تاوه‌كو ئێستا باخه، ئه‌مه له كاتێكدا چه‌ندین كه‌سى دیكه‌ش هه‌ن له ته‌نیشتمه‌وه كه 30 دۆنم و 10 دۆنم و 20 دۆنمه، به‌جۆرێك له سنورى گرده‌گۆزینه 130 باخه‌وانین.
ده‌شڵێت: به‌رهه‌مى باخه‌كه‌م به‌مشێوه‌یه، ساڵانه 12 بۆ 13 ته‌ن به‌رهه‌مى هه‌نارم هه‌یه، زیاد له 15 ته‌ن پرته‌قاڵم هه‌یه، قه‌یسیش زیاتر له 5 ته‌ن به‌رهه‌مم هه‌یه، هاوكات هه‌رمێش زیاتر له 5 ته‌ن به‌رهه‌مم هه‌یه، لیمۆش نزیكه‌ى 4 ته‌ن به‌رهه‌مم هه‌یه ئه‌مه جگه له هه‌نجیر كه یه‌ك ته‌ن و نیوم هه‌یه.
هێماى بۆ ئه‌وه‌شكرد: خورماكه‌م ئه‌مساڵ پێگه‌یشتوه و به‌رهه‌مى ده‌بێت، تاوه‌كو ئێستا نه‌مخستوه‌ته بازاڕه‌وه له ئه‌مساڵه‌وه ده‌توانم بیخه‌مه بازاڕه‌وه.
كامه‌ران محه‌مه‌د، باخه‌وان له كه‌لار باس له‌وه ده‌كات: 40 دۆنم زه‌ویمان هه‌یه 15 دۆنمى باخه و له‌سه‌ر رێگه‌ى كه‌لار رزگارین، باخه‌كه‌شم داره به‌رییه‌كانى پرته‌قاڵ، هه‌نار، زه‌یتون، لیمۆ و خورماى تیایه.
ده‌شڵێت: ئه‌مساڵ نزیكه‌ى 12 ته‌ن به‌رهه‌مى هه‌نارم هه‌بوه، 7 ته‌ن لیمۆ و پرته‌قاڵم هه‌بوه، زه‌یتونه‌كه‌شمان ته‌نێكمان لێكردوه‌ته‌وه چونكه لێكردنه‌وه‌ى قورسه، ئه‌مه جگه له‌وه‌ى 3 جۆر خورمام هه‌یه، به‌جۆرێك نزیكه‌ى 5 ته‌ن خورمام لێكردوه‌ته‌وه.
هاوكات، ره‌حیم كه‌ریم حسێن، باخه‌وان له قۆره‌تو ده‌ڵێت: 8 دۆنم زه‌ویم هه‌یه كه كردومه‌ته باخ، هه‌مو داره‌كانى ناوى به‌رییه كه له: هه‌نار، پرته‌قاڵ، خورما، هه‌نجیر، لیمۆ و نارنج پێكهاتوه، كه نزیكه‌ى 20 ساڵه باخه، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا 5 دۆنم زه‌یتونمان هه‌یه.
هێماى بۆ ئه‌وه‌شكرد: به‌رهه‌میشى به ساڵ كه‌وتوه، بۆ نمونه پار ساڵ نزیكه‌ى 9 ته‌ن هه‌نارم هه‌بوه، لیمۆ و نارنجه‌كه‌م 1 ته‌ن و 400 كیلۆ بوه، پرته‌قاڵه‌كه‌م نزیكه‌ى 2 ته‌ن بوه، زه‌یتونه‌كه‌شمان كه بۆ رۆنه نزیكه‌ى 3 ته‌ن به‌رهه‌میمان چنیوه، جگه له هه‌نجیره‌كه‌مان كه 2 رۆژ جارێك نزیكه‌ى 60 كیلۆمان لێچنیوه‌ته‌وه.
4. كوالێتى به‌رهه‌مى باخه‌كانى گه‌رمیان
"5 دۆنم زه‌ویم هه‌یه كردومه به باخى ترێ و یه‌ك سه‌قفه، به‌ڵام به‌رهه‌مه‌كه‌ى باش نیه و هۆكاره‌كه‌شى بۆ ئاوه‌كه‌ى ئه‌گه‌ڕێته‌وه، چونكه ئاوى بیرى ئیرتیوازییه و كۆمه‌ڵێك ماده‌ى كانزاى هه‌یه تێیدا نیه، به‌ڵام به‌دواداچونم كردوه و ده‌ركه‌وتوه ئه‌و باخانه‌ى كه پشت به ئاوى سیروان ئه‌به‌ستن بێ كێشه‌ن". محه‌مه‌د عه‌لى، باخه‌وان له قه‌زاى كه‌لار واى وت.
وتیشی: له ساڵى 2013ـه‌وه تاوه‌كو ئێستا باخم هه‌یه و خزمه‌تى زۆرى ئه‌كه‌م له په‌ینی كیمیاویی و له ده‌رمان، به‌جۆرێك ئه‌مساڵ چوار جار ده‌رمانم كردوه ، 2 جۆر كیمیایم كردوه جۆرێكیان 25 كیلۆ به 64 هه‌زار، جۆرێكى ترم كردوه ته‌نى به 1 ملیۆن دینار، كه‌چى هێشتا هه‌ر خراپه، هه‌موشى په‌یوه‌ندى به ئاوه‌كه‌یه‌وه هه‌یه نه‌ك خاكه‌كه‌ى.
هێماى بۆ ئه‌وه‌شكرد: سه‌ردانى باخم كردوه له گرده گۆزینه به‌و شێوه‌یه نیه، چونكه پشت به سیروان ده‌به‌ستێت، بۆنمونه ئه‌گه‌ر دارێكى من 4 بۆڵ ترێى پێوه‌بوبێت ئه‌وان هه‌ر دارێكى 50 بۆڵى پێوه‌بوه.
به‌گشتى باخه‌وانه‌كانى گه‌رمیان جه‌خت له‌وه‌ده‌كه‌نه‌وه كه به‌رهه‌مه‌كانیان كوالێتى باشى هه‌یه، حكومه‌تیش پشتڕاستى ئه‌و بابه‌ته ده‌كاته‌وه.
ئه‌حمه‌د ئیسماعیل، باخه‌وان له قه‌زاى كفرى ده‌ڵێت: كولێتى به‌رهه‌مه‌كه‌مان زۆر باشه به‌تایبه‌ت زه‌یتونه‌كه‌مان كه ده‌یكه‌ین به زه‌یت، ئه‌گه‌رچى هه‌ندێك مواسه‌فات هه‌یه له‌لایه‌ن كشتوكاڵى گه‌رمیانه‌وه كه له باخه‌ى زه‌یتونه‌كه‌م وه‌كپێویست نیه، بۆ نمونه به رێژه‌ى %15 زه‌یتى هه‌بێت ئه‌وه ده‌بێت به نمره یه‌ك، به‌ڵام ئه‌وه‌ى ئێمه %10 بۆ 13.5% زه‌یتى تیایه.
وتیشى: تاوه‌كو ئێستا هۆكاره‌كه‌ى نازانین ئایه جۆرى داره‌كه‌یه یاخود كه‌شوهه‌وا و خاكه‌كه‌یه‌تى.
له‌باره‌ى كوالێتى به‌رهه‌مى خورماكه‌شیه‌وه، ئه‌و باخه‌وانه وتى: به‌رهه‌مى خورماكه‌شمان باشه، به‌ڵام وه‌ك زه‌یتونه‌كه نیه.
به‌هه‌مان شێوه، عه‌بدولسلام ئه‌نوەر، باخه‌وان له ناحیه‌ى كۆكس هێما بۆ ئه‌وه ده‌كات: به‌رهه‌مه‌كانم كوالێتى زۆر باشى هه‌یه به‌تایبه‌ت هه‌ناره‌كه‌م ناوبانگى تایبه‌تى خۆى هه‌یه، كشتوكاڵى گه‌رمیانیش ئه‌وه ده‌زانێت.
له به‌رامبه‌ردا، ئیسماعیل محه‌مه‌د، لێپرسراوی به‌شى خزمه‌تگوزارى له به‌ڕێوبه‌رایه‌تى گشتى كشتوكاڵى گه‌رمیان ده‌ڵێت: به‌رهه‌مى باخدارى له گه‌رمیان هیچیان كوالێتیان خراپ نیه، بگره به تامتریشن له چاو به‌رهه‌مى ده‌ره‌كى، بۆیه ئێمه به‌راوردمان كردوه له نێوان به‌رهه‌مى خۆمان و به‌رهه‌مى ده‌ره‌وه، بۆ نمونه ئه‌گه‌ر دارێكى خۆمان 15 بۆ 25 كیلۆ به‌رهه‌مى هه‌بێت ئه‌وانه‌ى ده‌ره‌وه 125 بۆ 150 كیلۆ به‌رهه‌مى هه‌یه، ئه‌مه‌ش ده‌رخه‌رى ئه‌وه‌یه به‌رهه‌مى خۆمان سروشتیه و هى ده‌ره‌وه به مه‌واد و كیمیایی كه ده‌یكه‌نه بن داره‌كه به‌وشێوه‌یه به‌رهه‌م زیاد ده‌كه‌ن.
هێماى بۆ ئه‌وه‌شكرد: به‌رهه‌مى خۆماڵى خۆمان ئه‌و خۆراكه له ناو خاكه‌كه‌وه بۆى ده‌ڕوات بۆیه به‌تامتر و به كوالێتى تره.
هاوكات، ئارام سابر حسێن، لێپرسراوى به‌شى كشتوكاڵى له ناحیه‌ى سه‌رقه‌ڵا ده‌ڵێت: به‌رهه‌مه‌كانى باخه‌كان له روى كوالێتیه‌وه زۆر باشن به‌تایبه‌ت كه له روى جیناته‌وه نه‌گۆڕدراون، هاوكات مه‌وادى كیمیایی زۆر به‌كارناهێنرێت، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا به‌رهه‌م كه‌مه له سنوره‌كه، به‌شێكى زۆرى خه‌ڵكه‌كه‌ى وه‌ك حه‌زێك كردویانه و به‌تایبه‌ت خزمه‌تى ده‌كه‌ن.
لایخۆشیه‌وه، ئیدریس مه‌دحه‌ت، لێپرسراوی به‌شى باخدارى له به‌ڕێوبه‌رایه‌تى گشتى كشتوكاڵى گه‌رمیان وتى: كوالێتى به‌رهه‌مه‌كانى ناوخۆى خۆمان به‌گوێره‌ى میوه‌كان ئه‌گۆڕێت، بۆنمونه به‌رهه‌مه مزره‌مه‌نیه‌كانى وه‌ك پرته‌قاڵ و لیمۆ و سندى و لاله‌نگى و نارج زۆرباشن، به‌ڵام هه‌نار و هه‌نجیرمان خراپن.
ده‌شڵێت: هۆكارى خراپى به‌رهه‌مى هه‌نار و هه‌نجیر ئه‌وه‌یه كاتى پێگه‌یشتنیان ئه‌كه‌وێته وه‌رزى هاوینه‌وه كه ماوه‌كه‌ى درێژه و گه‌رما و تۆز و خۆڵ و نه‌وبنى شێ و وشكى توش ئه‌بێت، ئه‌مه واى لێده‌كات كوالێتى باش نه‌بێت، به‌ڵام باخیشمان هه‌یه به‌رهه‌مى باشه.
له‌باره‌ى ئه‌وه‌ى چ به‌رهه‌مێك باشترینه له گه‌رمیان و چ به‌رهه‌مێك خراپترینه و تاچه‌ند پله‌به‌ندى بۆكراوه له‌لایه‌ن به‌شى باخدارییه‌وه، لێپرسراوی ئه‌و به‌شه هێماى بۆ ئه‌وه‌شكرد: پله‌به‌ندى كراوه، باشترینه‌كان مزره‌مه‌نیه‌كانن وه‌ك پرته‌قاڵ كه سنفى عێراقییه له‌گه‌ڵ لیمۆ و سندى و لاله‌نگى و نارج، دواى ئه‌وه به‌رهه‌مى قه‌یسیمان دێت كه له سنوره‌كه‌دا زۆر باشه، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا به‌رهه‌مى ترێمان دێت كه ئه‌مه‌ش چه‌ندین باخى نمونه‌ییمان هه‌یه، ئه‌گه‌رچى زۆرجار ئه‌و ترێیانه‌ى كه له مانگى 4 پێ ئه‌گه‌ن توشى زیان ئه‌بن به‌هۆى بارانبارینى له ناكاو و به‌رزبونه‌وه‌ى پله‌ى گه‌رما ئه‌مه وا ئه‌كات كوالێتى باش نه‌بێت، هاوكات خراپترینه‌كان هه‌نجیر و هه‌نارن.
5. خواست له‌سه‌ر به‌رهه‌مه‌كان
"خواستێكى زۆر له‌سه‌ر به‌رهه‌مه‌كانمانه له‌لایه‌ن هاوڵاتیانه‌وه به‌تایبه‌ت زه‌یتونه‌كه‌مان و ئه‌و زه‌یته‌ى كه به‌رهه‌مى ده‌هێنین". ئه‌حمه‌د ئیسماعیل، باخه‌وان له قه‌زاى كفرى وا ده‌ڵێت.
هیدایه‌ت ئه‌حمه‌د، باخه‌وان له ساڵح ئاغا سه‌ر به ناحیه‌ى قۆره‌تو وتى: خواست له‌سه‌ر به‌رهه‌مه‌كانم به گشتى هه‌یه له‌لایه‌ن هاوڵاتیانه‌وه به‌تایبه‌ت ترێكه‌م كه زۆر باشه و ده‌یبه‌ینه عه‌لوه به‌رناكه‌وێ و راسته‌وخۆ ده‌برێت.
بەهەمان شێوه، عه‌بدولسلام ئەنوەر، باخه‌وان له ناحیه‌ى كۆكس هێما بۆ ئه‌وه ده‌كات: "ته‌ڵه‌بێكى زۆر له‌سه‌ر به‌رهه‌مه‌كانمه به‌تایبه‌ت هه‌ناره‌كه‌م له عه‌لوه به‌رناكه‌وێت، به‌جۆرێك كه ده‌ڵێن هه‌نارى كێ باشه ده‌ڵێن هه‌ناره‌كه‌ى من".
ده‌شڵێت: باخه‌كه‌شم له‌سه‌ر روبه‌رى 16 دۆنمه هه‌ر به‌رهه‌مێكم ساڵانه به لاى كه‌مه‌وه 40 بۆ 50 ته‌ن به‌رهه‌مى هه‌یه به‌تایبه‌ت هه‌ناره‌كه‌م كه ناوبانگى هه‌یه.
بونى ئه‌م خواسته، هاوڵاتیانیش جه‌ختى لێده‌كه‌نه‌وه. به‌پێی راپرسیه‌ك كه یه‌كه‌كه‌مان له رێگه‌ى ئۆنلاینه‌وه له‌نێو 24 هاوڵاتى كه وه‌كو نمونه‌ى هه‌ڕه‌مه‌كى وه‌رگیرابون، له‌باره‌ى گرنگیدانیان به به‌رهه‌می میوه‌ى ناوخۆیی گه‌رمیان، وه‌ڵامه‌كانیان به‌مشێوه‌یه‌ى لایخواره‌وه بو:
6. سه‌رچاوه‌ى ئاوى باخه‌كان
باخه‌كانى گه‌رمیان پشت به دو سه‌رچاوه‌ى ئاو ده‌به‌ستن، یه‌كێكیان سەرزەویی وەکو روبار و چەم و بەتایبەتیش روبارى سیروان، ئەوەکەی تریان ئاوى ژێرزه‌وییه كه له رێگه‌ى بیرى ئیرتیوازیه‌وه دابین ده‌كرێت.
ئه‌حمه‌د ئیسماعیل، باخه‌وان له قه‌زاى كفرى ده‌ڵێت: 2 باخمان هه‌یه یه‌كێكیان له‌سه‌ر روبه‌رى 10 دۆنم زه‌وییه كه 700 دارى تیایه، ئه‌وى دیكه‌شمان له‌سه‌ر روبه‌رى 5 دۆنم زه‌وییه 350 دارى تیایه، سه‌رچاوه‌ى ئاوى ئه‌م باخه‌ش ئاوى ژێرزه‌وییه و له رێگه‌ى بیره‌وه دابینى ده‌كه‌ین، ئه‌گه‌رچى به‌نداوێكمان هه‌یه له قه‌زاكه و سودى لێ نابینین.
هاوكات، عومه‌ر حسین، باخه‌وان له ناحیه‌ى مه‌یدان باسى له‌وه‌كرد: باخه‌كه‌م له سه‌ر روبه‌رى 5 دۆنم زه‌وییه و باخه‌كه‌شم تازه‌یه له ئێستادا به‌رهه‌مى نیه، بۆ سه‌رچاوه‌ى ئاوه‌كه‌شى پشت به ئاوى ژێر زه‌ویى ئه‌به‌ستم له رێگه‌ى بیره‌وه.
ده‌شڵێت: ناتوانم پشت به ئاوى روبارى سیروان ببه‌ستم، چونكه نزیكه‌ى 4 كیلۆمه‌تر لێمه‌وه دوره.
هیدایه‌ت ئه‌حمه‌د، باخه‌وان له ساڵح ئاغای سه‌ر به ناحیه‌ى قۆره‌تو وتى: باخه‌كه‌م له‌سه‌ر روبه‌رى 6 دۆنم و 500 مه‌تره، ئه‌و به‌رهه‌مانه‌شى كه هه‌مه پرته‌قاڵ و لیمۆ و نارنج و ترێى ره‌ش و سپى و هه‌نجیره، به‌تایبه‌ت ترێكه‌م باشه ساڵانه نزیكه‌ى 2 ته‌ن به‌رهه‌مى هه‌یه له‌گه‌ڵ پرته‌قاڵه‌كه‌م كه مامناوه‌نده، بۆ سه‌رچاوه‌ى ئاوه‌كه‌شى پشت به پرۆژه‌ى ئاودێرى باڵه‌جۆ ده‌به‌ستین كه له روبارى سیروانه‌وه سه‌رچاوه‌ى گرتوه.
"پشت به ئاوى جۆگه ئه‌به‌ستین كه له روبارى سیروانه‌وه بۆمان دێت". عه‌بدولسلام ئەنوەر، باخه‌وان له ناحیه‌ى كۆكس واى وت.
له به‌رامبه‌ردا، ئیدریس مه‌دحه‌ت، لێپرسراوی به‌شى باخدارى له به‌ڕێوبه‌رایه‌تى گشتى كشتوكاڵى گه‌رمیان وتى: له گه‌رمیان بۆ باخدارى پشت به هه‌ردو سه‌رچاوه‌ى ئاوى سه‌رزه‌وى و ژێر زه‌وى ده‌به‌سترێت، به‌ڵام ئه‌وه‌ى زیاتر بێت ئاوى سه‌رزه‌وییه، چونكه به‌شێكى زۆرى باخه‌كانى گه‌رمیان نزیكن له روبارى سیروانه‌وه.
وتیشى: به‌رهه‌مه‌كانیشیان زۆر جیاوازى ئه‌وتۆى نیه له روى كوالێتى و تامه‌وه، ئه‌وه‌ى هه‌یه هه‌ندێكى شوێنى گه‌رمیان نه‌بێت به‌تایبه‌ت قه‌زاى كفرى كه چه‌ند بیرێكى كه‌من كه خوێیان زۆره له‌گه‌ڵ كبریت كه ئه‌مه گرفت دروست ئه‌كات.
جه‌ختى له‌وه‌شكرده‌وه: تاوه‌كو ئاوى سه‌رزه‌وى هه‌بێت نابێت په‌نا ببه‌یته به‌ر ئاوى ژێرزه‌وى.
ئیسماعیل محه‌مه‌د، لێپرسراوی به‌شى خزمه‌تگوزارى له به‌ڕێوبه‌رایه‌تى كشتوكاڵى گه‌رمیان ده‌ڵێت: له روى زانستیه‌وه هیچ سه‌رچاوه‌یه‌كى ئاو كاریگه‌رى خراپ ناكات چ له سه‌ر به‌رهه‌م بێت یان باخ بێت، چونكه باخ كه ئاوى ده‌ده‌یت داره‌كه ئاوه‌كه هه‌ڵده‌مژێت و دواى 6 بۆ 7 مانگ ئینجا گوڵ ئه‌كات و به‌رهه‌مێك دروست ده‌كات له قه‌د داره‌كه ده‌مێنێته‌وه.
جه‌ختى له‌وه‌كرده‌وه: بۆیه سه‌رچاوه‌ى ئاوه‌كه سه‌ر زه‌وى بێت یان ژێرزه‌وى هیچ كاریگه‌رى ناكاته سه‌ر به‌رهه‌م و باخه‌كه‌ش.
به‌پێى وته‌ى شاره‌زایان یه‌كێك له‌و پرۆژانه‌ى كه گرنگن بۆ پرۆژه‌ى باخدارى پرۆژه‌ى ئاودێرییه، لێپرسراوی به‌شى باخدارى له كشتوكاڵى گه‌رمیان جه‌خت له‌سه‌ر ئه‌و رایه ده‌كاته‌وه و ده‌ڵێت: بونى پرۆژه‌ى ئاودێرى زۆرگرنگى بۆ باخدارى و یه‌كێكه له پرۆژه ستراتیژییه‌كان، به‌جۆرێك بڕبڕه‌ى پشتى كه‌رتى كشتوكاڵه، بۆیه پێویسته حكومه‌ت گرنگى زیاتر به دروستكردنى پۆند و به‌نداو بدات بۆ ئه‌و مه‌به‌سته، هاوكات پرۆژه‌ى زیاترى ئاودێرى ئه‌نجام بدات.
بەپێێ ئامارێکی بەڕێوبەرایەتی ئاوی ژێرزەوی گەرمیان، زۆرترین بەکاربردنی ئاوی ژێر زەوی لەگەرمیان، بە رێگای کشتوکاڵەوه‌یە کە 1222 بیرى كشتوكاڵی له سنوره‌كه‌دا تۆماركراون، سه‌رباری سه‌دان بیری نایاسایی تۆمارنه‌كراو.
7. باخه‌كان به‌رهه‌مى میوه‌ى سنوره‌كه دابین ناكه‌ن
سه‌رباری بونى ئه‌و ژماره باخه، به‌ڵام ناتوانن به‌رهه‌مى میوه‌ى سنوره‌كه دابین بكه‌ن.
"بەرهەمى ناوخۆى خۆمان هێنده زۆر نیه كه پێداویستى ناوخۆ پڕبكاته‌وه و رێگرى له به‌رهه‌مى دیكه‌ى وڵاتان بكرێت و بێته سنوره‌كه، ئه‌گه‌رچى ساڵانه وه‌زاره‌ت و به‌ڕێوبه‌رایه‌تیمان كۆمه‌ڵێك رێنمایى هه‌یه بۆ زیادكردنى باج و رسومات له‌سه‌ر به‌رهه‌مى ده‌ره‌كى تاوه‌كو به‌رهه‌مى ناوخۆ ته‌واو ده‌بێت". ئیدریس مه‌دحه‌ت، لێپرسراوی به‌شى باخدارى له به‌ڕێوبه‌رایه‌تى كشتوكاڵى گه‌رمیان واى وت.
هاوكات، شادییە حسێن، به‌ڕێوبه‌رى گشتى كشتوكاڵى گه‌رمیان وتى: دەتوانم بڵێم لەنێو کۆى سێکتەرە کشتوکاڵییه‌كاندا به‌شى باخدارى لاوازترینیانه.
باسى له‌وه‌شكرد: تاوه‌كو ئێستا ئێمه نه‌گه‌شتوینه‌ته ئه‌و ئاسته‌ى كه به‌رهه‌مى ناوخۆى خۆمان پێویستى سنوره‌كه پڕبكاته‌وه و ره‌وانه‌ى ده‌ره‌وه‌ش بكرێت.
"باخەکانى کەلار بەرهەمیان زۆر نیە و کەمیان هەیە بەرهەمیان هەیە و تموحى هەبێت، زیاتر بۆ گه‌شتیارى به‌كاردێت ئه‌مه‌ش كێشه‌یه بۆ ئێمه". سامان ئه‌حمه‌د، به‌ڕێوبه‌ربه‌ڕێوبه‌رایه‌تى كشتوكاڵى كه‌لار وا ده‌ڵێت.
8. سوده ژینگه‌ییه‌كانى باخه‌كانى گه‌رمیان
فه‌رمانگه‌ى ژینگه‌ى گه‌رمیان ده‌ڵێت: بونى ئه‌م باخانه‌ى كه له سنورى گه‌رمیان هه‌ن به مۆڵه‌تدار و بێ مۆڵه‌ته‌وه له‌گه‌ڵ بونى هه‌ر رێژه‌یه‌كى ترى سه‌وزایى، گرنگى و رۆڵى خۆى هه‌یه له پاكردنه‌وه‌ى ژینگه‌ى ناوچه‌كه.
د. دوره‌ید سه‌لیم، به‌ڕێوبه‌رى فه‌رمانگه‌ى ژینگه‌ى گه‌رمیان ده‌ڵێت: ئه‌م باخانه رۆڵى گرنگیان هه‌یه له پاككردنه‌وه‌ى ژینگه، به جۆرێك دوانه ئۆكسیدى كاربۆن وه‌رده‌گرن و ئۆكسجین ده‌ده‌نه‌وه، له‌گه‌ڵ وه‌رگرتنى خۆڵ و ته‌پوتۆز، هاوكات رێگرى له دروستبونى لافاو ده‌كەن، ئه‌مه جگه له چه‌ندین سودى ترى ژینگه‌یی.
هێماى بۆ ئه‌وه‌شكرد: بۆیه به‌شێوه‌یه‌كى گشتى له روى ژینگه‌ییه‌وه پێویستیه‌كى گرنگن بۆ ناوچه‌كه و پێویستیشه گرنگى زیاتریان پێبدرێت.
9. سودى ئابورى باخه‌كانى گه‌رمیان بۆ ناوچه‌كه
پسپۆڕێكى ئابورى پێوایه كه‌رتى كشتوكاڵ به‌تایبه‌ت به‌شى باخدارى، یه‌كێكه له بڕبڕه بەهێزەکانی بوارى ئابوری.
بیابان نورى، پسپۆرى ئابورى و مامۆستا له زانكۆى گه‌رمیان، ده‌ڵێت: ئه‌و باخانه‌ى كه هه‌ن له گه‌رمیان و به‌رهه‌میان هه‌یه، گرنگى خۆیان هه‌یه بۆ ناوچه‌كه له روى ئابورییه‌وه، به‌تایبه‌ت له ئێستادا كه هه‌رێمى خۆمان روى كردوه‌ته به‌رهه‌مى وڵاتانى ده‌ره‌وه، بونى ئه‌م باخه به‌رییانه‌ش بۆشاییه‌كى زۆر گه‌وره پڕده‌كه‌نه‌وه و سودێكى زۆرى ئابوریشى هه‌یه.
ده‌شڵێت: ئه‌م باخانه دو جۆر كاریگه‌رییان هه‌یه، یه‌كێكیان دابینكردنى به‌رهه‌مێكى پاك و ته‌ندروستى ناوخۆیه به نرخێكى گونجاو، ئه‌وى تریان ره‌خساندنى هه‌لى كاره بۆ به‌شێكى زۆرى خێزانه‌كان، ئه‌مه جگه له‌وه‌ى ده‌ستى ده‌ره‌وه‌ش ده‌هێنێته سنوره‌كه بۆ كڕین و فرۆشتن به‌تایبه‌ت له به‌رهه‌مى خورما.
هێماى بۆ ئه‌وه‌شكرد: پێویسته حكومه‌ت هاوكارێكى باشى ئه‌م بواره بێت، ئه‌گه‌رچى به‌پێى به‌دواداچونه‌كانمان به‌تایبه‌ت له‌م چه‌ند ساڵه‌ى دوایدا حكومه‌ت ئاسانكارى كردوه و تموحى له‌و كه‌رته‌دا گه‌وره‌تر بوه، به‌ڵام وه‌كپێویست نیه و پێویسته گرنگى زیاترى پێبدات و بوارى زیاتر بڕه‌خسێنێت بۆ ئه‌م بواره، چونكه كه‌رتى كشتوكاڵ یه‌كێكه له بڕبڕه بەهێزەکانی ئابورى و ئاسایشى خۆراك.
جه‌ختى له‌وه‌شكرده‌وه: ئه‌گه‌ر حكومه‌ت هاوكارى هه‌بێت بۆ ئه‌م بواره كاریگه‌رى زۆر گه‌وره‌ى ده‌بێت له‌سه‌ر جوتیاران كه گرنگى زیاتر به باخه‌كانیان بده‌ن و بیبوژێننه‌وه.
10. كشتوكاڵى گه‌رمیان: پلانمان هه‌یه بۆ بره‌ودان به كه‌رتى باخدارى
شادییە حسێن، به‌ڕێوبه‌رى گشتى كشتوكاڵى گه‌رمیان وتى: وه‌كو كشتوكاڵى گه‌رمیان پلانى خۆمان هه‌یه بۆ بره‌ودان به به‌شى باخدارى، بۆ نمونه له فراوانكردنى شارى كه‌لاردا كه خۆى له 8 هه‌زار و 500 دۆنم ده‌بینێته‌وه، 1 هه‌زار و 500 دۆنمیمان داناوه بۆ پرۆژه‌ى كشتوكاڵى و دۆستى ژینگه.
هێماى بۆ ئه‌وه‌شكرد: هاوكات وه‌به‌رهێنه‌رمان راكێشاوه بۆ ناو پرۆژه‌كانمان یه‌كێك له‌وانه دروستكردنى باخى خورما و باخى مزره‌مه‌نیه، كه ئێستا باخى خورماكه‌مان له قۆناغى جێبه‌جێكردندایه و سه‌ركه‌وتوبوه كه له‌سه‌ر روبه‌رى 49 دۆنم زه‌وییه، بۆیه به‌پێى ئه‌و پلانه‌ى كه ئێمه دامانناوه له 10 ساڵى داهاتودا خورما له سنوره‌كه به‌ته‌واوى دابین ده‌كرێت.
جه‌ختى له‌وه‌شكرده‌وه: له هه‌نگاوى داهاتوماندا له‌و 1 هه‌زار و 500 دۆنم زه‌وییه ئه‌توانین زۆربه‌ى بكه‌ینه ئه‌و به‌روبومانه‌ى كه ئێستا ئێمه گرفتمان هه‌یه له كه‌مییاندا، ده‌شتوانین گه‌شه‌ى زیاتریان پێبده‌ین، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا هه‌وڵى پاراستنى ئه‌و باخانه‌ش ده‌ده‌ین كه به‌ر پرۆژه‌ی وەبەرهێنان ده‌كه‌ون.
به‌شى دوه‌م: كێشه‌كانى په‌یوه‌ست به باخداریی له گه‌رمیان
1. گرفتى ساخ نه‌كردنه‌وه‌ى به‌رهه‌مه‌كانیان
باخه‌وانه‌كان كۆكن له‌سه‌ر ئه‌وه‌ى كه به‌رهه‌مه‌كانیان پێده‌گات قورس له بازاڕدا ساخ ده‌بێته‌وه، وه‌ك خۆیان ده‌ڵێن حكومه‌ت هاوكارمان نیه له‌و روه‌وه.
یه‌حیا محه‌مه‌د، باخه‌وان له شاره‌دێی گرده‌گۆزینه‌ى سه‌ر به قه‌زاى كه‌لار، باس له‌وه ده‌كات: یه‌كێك له‌و كێشانه‌ى كه ساڵانه روبه‌ڕومان ده‌بێته‌وه ساخكردنه‌وه‌ى به‌رهه‌مه‌كانمانه، نه‌ك له گه‌رمیان، به‌ڵكو له ته‌واوى هه‌رێمى كوردستان ئه‌م كێشه‌یه هه‌یه، بۆنمونه كه وه‌رزى پرته‌قاڵ دێت رێگرى ناكرێت پرته‌قاڵى ده‌ره‌وه نه‌یه‌ته سنوره‌كه تاوه‌كو به‌رهه‌مى ئێمه ته‌واو ده‌بێت، بۆیه ساخكردنه‌وه‌ى به‌رهه‌مه‌كانمان زۆر زۆر قورسه.
هاوكات، ره‌حیم كه‌ریم حسێن، باخه‌وان له قۆره‌تو ده‌ڵێت: له ساخكردنه‌وه‌ى به‌رهه‌مه‌كانمان كێشه‌مان بۆ دروست ده‌بێت، بۆنمونه كاتێك هه‌نارمان پێ ده‌گات هیچ ناكات و له ده‌ره‌وه هه‌نار دێته سنوره‌كه، پرته‌قاڵیش به هه‌مانشێوه، ئه‌مه‌ش كێشه‌ى بۆ دروست كردوین.
به پێچه‌وانه‌وه، كامه‌ران محه‌مه‌د، باخه‌وان له كه‌لار باس له‌وه ده‌كات: به‌رهه‌مه‌كانمان خۆمان ئه‌یچنین و ئه‌یبه‌ینه عه‌لوه ساخى ئه‌كه‌ینه‌وه، خورماكه‌شمان موشته‌رى خۆى دێت و له باخه‌كه‌مان ئه‌یفرۆشینه‌وه، كێشه دروست نابێت له ساخكردنه‌وه‌كه‌ى، چونكه خۆمان ئه‌یبه‌ین.
له‌به‌رامبه‌ردا، ئیدریس مه‌دحه‌ت، لێپرسراوی به‌شى باخدارى له به‌ڕێوبه‌رایه‌تى كشتوكاڵى گه‌رمیان ده‌ڵێت: به‌رهه‌مێك خۆى كوالێتى باش بێت ئه‌وه خۆى خۆى ئه‌فرۆشێته‌وه و پێویست به هه‌ندێك رێكار ناكات، به‌ڵام ئه‌گه‌ر ته‌قلیدى بێت وه‌ك وڵاتانى تر، ئه‌وه ئه‌وكات ئه‌وانیش كێبڕكێ ده‌كه‌ن.
جه‌لال ئه‌حمه‌د، سه‌رۆكى لقى گه‌رمیانى یه‌كێتى جوتیاران، باس له‌وه ده‌كات: پێشتر له وه‌رزی پێگه‌شتنى به‌رهه‌م، حكومه‌ت %50ـى كۆى پاره‌كه‌ى بۆ دابین ده‌كرد و ئه‌و رێژه‌یه‌ى ترى له جوتیار خۆى وه‌ریده‌گرت، ئێستا ئه‌وه نه‌ماوه.
وتیشى: ئه‌وه‌ى هه‌یه ته‌نها قه‌ده‌غه‌كردنى به‌رهه‌مى ده‌ره‌كیه سه‌ربارى ئه‌وه‌ش به قاچاخ هه‌ر دێته سنوره‌كه و بازاڕى ئێمه‌ى شكاندوه.
جه‌ختى له‌وه‌شكرده‌وه: به‌هه‌مو پێوه‌رێك جوتیار زه‌ره‌رمه‌نده.
ئارام سابر حسێن، لێپرسراوى به‌شى كشتوكاڵى له ناحیه‌ى سه‌رقه‌ڵا ده‌ڵێت: یه‌كێك له‌و كێشانه‌ى روبه‌ڕوى باخه‌وانه‌كان ده‌بێته‌وه ساخ نه‌بونه‌وه‌ى به‌رهه‌مه‌كانیانه به‌تایبه‌ت له سنورى ئێمه، ئه‌مه‌ش وایكردوه كه‌متر گرنگى به كارى باخداریی بدرێت.
هاوكات، شادییە حسێن، به‌ڕێوبه‌رى گشتى كشتوكاڵى گه‌رمیان وتى: هه‌ر بڕیارێك كه ده‌رده‌چێت له وه‌زاره‌ت بۆ قه‌ده‌غه‌كردنى هه‌ر به‌رهه‌مێك یان باجى زۆرى له‌سه‌ر دابنرێت، وه‌ك پاڵپشتیه بۆ به‌رهه‌مى ناوخۆ، بۆ نمونه له وه‌رزى هه‌نار كه زۆره له هه‌ڵه‌بجه له گه‌رمیانیش ئه‌چێته بوارى جێبه‌جێكردنه‌وه.
وتیشى: له به‌رهه‌مى باخداریدا نه‌گه‌شتوینه‌ته ئه‌و ئاسته‌ى كه به‌شى ناوخۆ پڕبكاته‌وه و ره‌وانه‌ى ده‌ره‌وه‌ش بكرێت.
2. نه‌خۆشیى
باخه‌وانه‌كان جه‌خت له‌وه‌ده‌كه‌نه‌وه زۆرجار باخه‌كانیان روبه‌ڕوى نه‌خۆشى ده‌بنه‌وه، به‌تایبه‌ت نه‌خۆشى كه‌ڕو "فتریات" و بونى مێروی زۆر له باخه‌كاندا، وه‌كخۆیان ده‌ڵێن توشى زیانی كردون و حكومه‌تیش هیچ هاوكارییه‌كیان ناكات.
هیدایه‌ت ئه‌حمه‌د، باخه‌وان له ناحیه‌ى قۆره‌تو وتى: ساڵانه روبه‌ڕوى نه‌خۆشى ده‌بینه‌وه كه توشى باخه‌كانمان ده‌بێت به‌تایبه‌ت فتریات و عه‌نكه‌بوت له‌گه‌ڵ حه‌شه‌رات كه زۆر توشمان ئه‌بێت.
ده‌شڵێت: به‌به‌رده‌وامى ده‌رمانى ده‌كه‌ین، به‌ڵام چارى ناكات، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا حكومه‌ت هیچمان بۆ دابین ناكات، ئه‌وه‌ى هه‌یه ئه‌ركه له‌سه‌ر خۆمان.
هاوكات، عه‌بدولسلام ئەنوەر، باخه‌وان له ناحیه‌ى كۆكس هێما بۆ ئه‌وه ده‌كات: ساڵانه نه‌خۆشییه‌كى زۆر ئه‌دات له باخه‌كه‌م به‌تایبه‌ت فتریات و حه‌شه‌رات، به به‌رده‌وامیش ده‌رمانى ئه‌كه‌م، به‌ڵام سودى نیه و هه‌مو گوڵه‌كه‌ى ئه‌وه‌رێنێت و نایه‌ڵێت ببێت به به‌رهه‌م.
وتیشى: حكومه‌ت هیچ هاوكارییه‌كمان ناكات و ده‌رمانى باشمان بۆ دابین ناكه‌ن.
له‌به‌رامبه‌ردا، نه‌به‌ز جه‌هانگیر، لێپرسراوى هۆبه‌ى پاراستنى روه‌ك له به‌ڕێوبه‌رایه‌تى گشتى كشتوكاڵى گه‌رمیان ده‌ڵێت: له روى جۆرى نه‌خۆشیه‌كانه‌وه له دارێكه‌وه بۆ دارێكى تر ده‌گۆڕێت، به‌جۆرێك هه‌نجیر نه‌خۆشى عه‌نكه‌بوت زۆر لێى ئه‌دات، ترێ فتریات لێى ئه‌دات، مزره‌مه‌نیه‌كان وه‌ك پرته‌قاڵ و لیمۆ و نارنج جۆرێك كرم لێى ئه‌دات، میوه ناوك به‌ردینه‌كانى وه‌ك قۆخ جه‌وى ده‌ردان لێى ئه‌دات وه‌ك دۆشاو لێى دێته خواره‌وه.
ده‌شڵێت: هۆكارى نه‌خۆشیه‌كانیش خزمه‌ت نه‌كردنه وه‌كپێویست یان كه‌م ئاو ده‌درێت یاخود زۆر ئاو ده‌درێت، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا باخه‌وانه‌كان ده‌رمانى گشتى به‌كار ئه‌هێنن سودى ئه‌وتۆى نابێت، بۆیه پێویسته بۆ هه‌ر نه‌خۆشیه‌ك ده‌رمانى تایبه‌ت به خۆى به‌كاربهێنرێت، بۆنمونه مێشه سپیمان هه‌یه هیچ ده‌رمانێكى حه‌شه‌رى گشتى چارى ناكات ته‌نها ده‌توانێت %50ـى نه‌هیڵێت.
هێماى بۆ ئه‌وه‌شكرد: به‌پێى ئه‌و به‌دواداچونانه‌ى كه كردومانه، جۆرى نه‌خۆشیه‌كان ئه‌مساڵ له نێو باخه‌كان له پارساڵ باشتره، چونكه كه‌شوهه‌واكه‌ى باش بو، به‌ڵام پارساڵ دۆخه‌كه زۆر خراپ بو.
3. هاوكاریى نه‌كردنى باخه‌وانه‌كان له‌لایه‌ن حكومهتهوه
پێش قه‌یرانى دارایی، حكومه‌ت هاوكارى تایبه‌تى هه‌بوه بۆ خاوه‌ن باخه‌كان وه‌ك پاڵپشتیه‌ك، به‌ڵام له‌گه‌ڵ سه‌رهه‌ڵدانى قه‌یرانى دارایی و له دواى ساڵى 2014ـه‌وه ئه‌و هاوكارییه نه‌ماوه.
یه‌حیا محه‌مه‌د، باخه‌وان له شاره‌دێی گرده‌گۆزینه‌ى سه‌ر به قه‌زاى كه‌لار، باس له‌وه ده‌كات: له ساڵانى پێش قه‌یرانى دارایی حكومه‌ت پێداویستى ده‌رمان و په‌ینی كیمیایی بۆ دابین ده‌كردین، به‌ڵام له‌گه‌ڵ سه‌رهه‌ڵدانى قه‌یرانى دارایی هیچ شتێك نه‌ماوه‌ته‌وه، ته‌نها ئه‌مساڵ نه‌بێت هه‌ندێك ده‌رمانیان دابین كرد ئه‌ویشى به‌شى هه‌موى نه‌كرد ئێمه به‌رمان نه‌كه‌وت.
وتیشى: ئه‌مه‌ش بارگرانیه بۆ سه‌ر ئێمه، به‌جۆرێك یه‌ك ته‌ن په‌ین ده‌كڕین به 1 ملیۆن و 150 هه‌زار دینار، هه‌ندێكجار نرخه‌كه زیاتریش ئه‌بێت، ئه‌مه جگه له‌وه‌ى هه‌ر وه‌جبه‌یه‌ك ده‌رمانى قڕكه‌ر ئه‌كڕین به 60 بۆ 100 هه‌زار دینار.
"له ئێستادا حكومه‌ت هیچ هاوكاریمان ناكات هیچى بۆمان نه‌بوه له دابینكردنى ده‌رمانى قڕكه‌ر و په‌ینی كیمیایی". ره‌حیم كه‌ریم حسێن، باخه‌وان له قۆره‌تو وا ده‌ڵێت.
وتیشى: ئه‌مساڵ نه‌بێت ته‌نها 2 لیتر ده‌رمانیان پێداوین ئه‌وه‌ش وه‌كپێویست كارى خۆى نه‌كردوه، له كاتێكدا ساڵانه خه‌رجیه‌كى زۆرم له‌سه‌ره كه ره‌نگه 1 ملیۆن دینارم بۆ نه‌مێنێته‌وه ئه‌وه‌ى ده‌رئه‌كه‌ین ئه‌یخه‌ینه‌وه سه‌ر خۆى.
كامه‌ران محه‌مه‌د، باخه‌وان له كه‌لار باس له‌وه ده‌كات: حكومه‌ت له ئێستادا هیچ هاوكارییه‌كمان ناكات، بگره دژایه‌تیشمان ئه‌كات، به‌جۆرێك هیچ پێداویستیه‌كمان بۆ دابین ناكه‌ن كه پێویستمانه، له كاتێكدا ساڵانه به‌لاى كه‌مه‌وه 5 بۆ 6 ملیۆن دینار خه‌رجى له‌سه‌ر باخه‌كه‌م ده‌كه‌م.
ده‌شڵێت: ئه‌وه‌ى كه بۆمنى ده‌كات فیستیڤاڵێكه كه سودى بۆ ئێمه نیه له زه‌ره‌ر زیاتر، بگره هیلاكیشمان ده‌كه‌ن.
جه‌لال ئه‌حمه‌د، سه‌رۆكى لقى جوتیارانى گه‌رمیان باس له‌وه ده‌كات: حكومه‌ت له‌گه‌ڵ سه‌رهه‌ڵدانى قه‌یرانى دارایی هیچ هاوكارییه‌كى بۆ جوتیار و باخه‌وان نه‌ماوه، له كاتێكدا پێشتر په‌ینی كیمیایی و ده‌رمان و پێداویستى پێده‌داین، كه‌چى ئبَستا هیچ شتێك نه‌ماوه.
وتیشى: ئه‌وه‌ى هه‌یه ئه‌ركه له‌سه‌ر باخه‌وانه‌كه خۆى.
لە بەرامبەردا، شادییە حسێن، به‌ڕێوبه‌رى گشتى كشتوكاڵى گه‌رمیان وتى: تاوەکو ساڵى 2014 وەکو وەزارەتى کشتوکاڵ لە ناو پرۆژە کشتوکاڵیەکان وەک پاڵپشتى جوتیار مۆڵەتى باخى دروستکردوه بۆ جوتیار له‌سه‌ر روبه‌رى 10 دۆنم و 5 دۆنم چ وه‌ك باخى فستق و زه‌یتون و مزره‌مه‌نیه‌كان كه ئه‌مانه بۆ جوتیار كراوه به‌بێ به‌رامبه‌ر، هاوكات له سیسته‌مى ئاودێریش پاڵپشتى كراوه، له‌گه‌ڵ كودى كیمیایی، له بونى نه‌خۆشیش هاوكاریی كراوه وه‌ك دابینكردنى ده‌رمان قڕكه‌ر، به‌ڵام له دواى ساڵى 2014ـه‌وه ئه‌و هاوكارییانه نه‌ما.
وتیشى: كۆتا جاریش به‌هۆى قه‌یرانى داراییه‌وه تاوه‌كو ساڵى 2018 بو كه كودى كیمیاى دابه‌شكرد له دواى ئه‌وه‌وه هیچ پاڵپشتیه‌ك نه‌ما.
هێماى بۆ ئه‌وه‌شكرد: پێش قه‌یرانى دارایى بودجه و پاڵپشتى كشتوكاڵیمان بۆ ده‌هات كه خۆى له 3 ملیار و 4 ملیار دینار ده‌بینیه‌وه بۆ هه‌مو سێكته‌ره‌كانى كشتوكاڵ له نێویاندا باخدارى.
ئارام سابر، لێپرسراوى به‌شى كشتوكاڵى له ناحیه‌ى سه‌رقه‌ڵا ده‌ڵێت: حكومه‌ت هیچ پاڵپشتیه‌كى بۆ باخدارى نه‌ماوه، ئه‌مساڵ ئێمه ته‌نها 20 لیتر ده‌رمانى قڕكردنى حه‌شه‌ریمان بۆ هاتوه، داومانه به 20 حوتیار له كۆى سێكته‌ره‌كانى بوارى كشتوكاڵى، له كاتێكدا ئه‌مساڵ 585 جوتیار ناویان تۆمار كردوه له‌لاى ئێمه.
هاوكات، كامه‌ران غه‌فار، لێپرسراوى به‌شى كشتوكاڵى ناحیه‌ى كۆكس باس له‌وه ده‌كات: حكومه‌ت هیچ هاوكارییه‌كى بۆ باخه‌وان نه‌ماوه، ئه‌مه‌ش وایكردوه له كاتێكدا هه‌ندێك رێنمایى جێبه‌جێ ده‌كه‌ین به‌سه‌ر جوتیاراندا پێمان ده‌ڵێن هیچتان بۆ ئێمه نیه بۆ ئه‌بن به ئاسته‌نگ له به‌رده‌ماندا.
جه‌ختى له‌وه‌شكرده‌وه: بۆ سنورى كشتوكاڵى ئێمه ئه‌مساڵ 25 لیتر ده‌رمان هاتوه، له كاتێكدا 36 گوندم هه‌یه له كۆى بواره‌كانى كشتوكاڵیی، نازانین بیده‌ین به چه‌ند كه‌س.
هاوكات، نه‌به‌ز جه‌هانگیر، لێپرسراوى هۆبه‌ى پاراستنى روه‌ك له به‌ڕێوبه‌رایه‌تى گشتى كشتوكاڵى گه‌رمیان ده‌ڵێت: له ساڵانى پێش قه‌یرانى دارایی 15 جۆر ده‌رمانمان هه‌بوه و دابه‌شكراوه به‌سه‌ر جوتیاراندا، ده‌رمانه‌كانیش بۆ هه‌ندێك له نه‌خۆشیه‌كان و مێروه‌كان بو، به‌ڵام له‌گه‌ڵ سه‌رهه‌ڵدانى قه‌یرانى دارایی هیچ یه‌كێك له‌و ده‌رمانانه نه‌ماوه و بۆمان دابین نه‌كراوه، ته‌نها ئه‌مساڵ نه‌بێت 2 جۆر ده‌رمانى قه‌ڵاچۆكردنى مێرومان هه‌بو ئه‌ویش ئێستا ته‌واو بوه.
باسى له‌وه‌شكرد: پێش قه‌یرانى دارایی هه‌مو ساڵێك 512 ملیۆن دینارمان خه‌رج كردوه بۆ ئه‌م به‌شه، به‌ڵام له‌گه‌ڵ سه‌رهه‌ڵدانى قه‌یرانى دارایی هه‌مو ساڵێك به راپۆرت 300 بۆ 500 ملیۆن دینار به‌رز ده‌كه‌ینه‌وه و ده‌ڕواته وه‌زاره‌ت، هیچمان بۆ خه‌رج ناكرێت.
باسى له‌وه‌شكرد: ئه‌وه‌ى ئێمه ده‌توانین بۆیان بكه‌ین ته‌نها رێنماییان ده‌كه‌ین، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا له ساڵى 2022 تاوه‌كو ئێستا 350 ملیۆن ره‌زامه‌ندیمان هه‌یه كه 6 جار رۆشتوه‌ته وه‌زاره‌تى دارایی و له‌وێوه ئاراسته‌ى وه‌زاره‌تمان كراوه، به‌ڵام تاوه‌كو ئێستا بۆمان خه‌رج نه‌كراوه، ئه‌مه‌ش به‌هۆكارى ئه‌و مه‌رجانه‌ى كه هه‌یه له جۆرى ده‌رمانه‌كان و جیاوازى نرخه‌كانیان.
4. له‌ناوچونى باخه‌كان به‌هۆی پرۆژه‌ى نیشته‌جێبونه‌وه
له‌م ساڵانه‌ى دواى پرۆژه‌ى وه‌به‌رهێنان به‌تایبه‌ت یه‌كه‌ى نیشته‌جێبون له گه‌رمیان بره‌وى په‌یداكردوه، به‌ڵام بونى ئه‌و پرۆژانه له سنوره‌كه كێشه‌ى بۆ خاوه‌ن باخه‌كانى گه‌رمیان دروست كردوه، به جۆرێك وه‌كخۆیان ده‌ڵێن له مه‌ترسی ئه‌وه‌داین باخه‌كانمان له‌ناو ببرێن و بكرێن به پرۆژه.
یه‌حیا محه‌مه‌د، باخه‌وان له شاره‌دێی گرده‌گۆزینه‌ى سه‌ر به قه‌زاى كه‌لار باس له‌وه ده‌كات: یه‌كێك له‌و كێشانه‌ى كه روبه‌ڕومان ئه‌بێته‌وه ئه‌وه‌یه كه باخه‌كانى ئێمه به‌ر پرۆژه‌ى نیشته‌جێبون كه‌وتوه كه 130 باخ ده‌بێت، ئه‌گه‌رچى لایه‌نه‌كان هاتنه سه‌رخه‌ت و بابه‌ته‌كه‌یان راگرتوه كه باخه‌كان وه‌ك خۆى بمێنێته‌وه به‌ڵام تاوه‌كو ئێستاش ئێمه له راڕایی ماوینه‌ته‌وه، چونكه ترسى ئه‌وه‌مان هه‌یه رۆژێك هه‌ر لاى به‌رن.
وتیشى: ئه‌مه جگه له‌وه‌ى ئێستا گرفتى جۆگه‌ى ئاوه‌كه‌مان هه‌یه كه بۆمان دێت له سیروانه‌وه و كۆمپانیاى مارینا ده‌ڵێت لاى ئه‌به‌ین ئێمه‌ش به‌وه رازى نابین.
هاوكات، ره‌حیم كه‌ریم حسێن، باخه‌وان له قۆره‌تو ده‌ڵێت: حكومه‌ت وه‌كپێویست گرنگى به باخدارى نادات له سنورى گه‌رمیان ، به جۆرێك باخى زه‌یتونه‌كه‌مان كه له 5 دۆنم پێكهاتوه و مۆڵه‌تى فه‌رمى هه‌یه و تاوه‌كو 5 ساڵ به‌ڵێننامه‌م پڕكردوه‌ته‌وه وشكی نه‌كه‌ینه‌وه، كه‌چى بۆیان بكرێت ئه‌یبڕن و ئه‌یكه‌ن به پرۆژه‌ى نیشته‌جێبون.
لە بەرامبەردا، شادییە حسێن، به‌ڕێوبه‌رى گشتى كشتوكاڵى گه‌رمیان وتى: ئێمه ئه‌و بابه‌ته‌مان گه‌یاندوه‌ته وه‌زاره‌تى كشتوكاڵ و وه‌زاره‌تیش لیژنه‌یه‌كی پێكهێناوه و كۆبونه‌وه‌ى تایبه‌ت به خۆیان ئه‌نجامداوه و ره‌زامه‌ندیمان له‌سه‌ر ئه‌و پرۆژانه‌ى روبارى سیروان داوه كه ته‌نها ئه‌و روبه‌رانه نه‌بێت كه باخه و ده‌ربكرێت له هه‌ر پرۆژه‌یه‌ك كه زه‌ره و زیان به‌و باخانه بگه‌یه‌نێت كه له‌سه‌ر روباره‌كه‌ن.
هێماى بۆ ئه‌وه‌شكرد: دواى ئه‌وه‌ى فشارێكى زۆرمان كرد كه ده‌بێت ئه‌و باخانه وه‌كخۆیان بمێنێته‌وه كه له‌سه‌ر روبه‌رى 180 دۆنم زه‌وییه و كه‌وتوته ناو پرۆژه‌كه.
ده‌شڵێت: بۆ هه‌ر باخێكى ترمان كه به‌ر پرۆژه بكه‌وێت پلانى خۆمان ده‌بێت.
5. گرفتى كاره‌با
گرفتى كاره‌باى نیشتیمانى یه‌كێكه له‌و گرفتانه‌ى كه خاوه‌ن باخه‌كانیش وه‌ك هه‌ر سێكته‌رێكى دیكه‌ى سنوره‌كه بێبه‌رى نه‌بوه، وه‌ك خاوه‌ن باخه‌كان باسى لێوه‌ده‌كه‌ن مانگانه پاره‌یه‌كى زۆریان بۆ دێته‌وه و كاره‌باكه‌ش وه‌كپێویست نیه، ئه‌گه‌رچى كشتوكاڵى گه‌رمیان نوسراوى بۆ كاره‌باى گه‌رمیان كردوه كه هاوكارى بكرێن.
یه‌حیا محه‌مه‌د، باخه‌وان له شاره‌دێی گرده‌گۆزینه‌ى سه‌ر به قه‌زاى كه‌لار باس له‌وه ده‌كات: ئێمه وه‌ك خۆمان كاره‌بامان نیه ئه‌وه‌شى له نزیكى كاره‌بایه رایكێشاوه نزیكه‌ى 10 باخێك ده‌بێت، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا كاره‌باكه‌شى هى ئه‌وه نیه پشتى پێببه‌ستى و ساڵانه‌ش پاره‌یه‌كى زۆر دێته‌وه بۆ خاوه‌ن باخه‌كان.
هاوكات، كامه‌ران محه‌مه‌د، باخه‌وان له كه‌لار باس له‌وه ده‌كات: یه‌كێكى تر له كێشه‌كان كاره‌بایه و 3 مانگ جارێك 500 هه‌زار و 400 هه‌زارم بۆ دێته‌وه و كاره‌باش وه‌كپێویست نیه.
"باخێكى 30 دۆنمیمان هه‌یه بیرى ئیرتیوازى تیایه، پاره‌یه‌كى زۆرى كاره‌بامان بۆ دێته‌وه، به جۆرێك 3 مانگ جارێك 400 هه‌زار و 500 هه‌زارمان بۆ دێته‌وه". ره‌حیم كه‌ریم حسێن، باخه‌وان له قۆره‌تو وا ده‌ڵێت.
ده‌شڵێت: بۆ هه‌ر یه‌كه‌یه‌كى كاره‌با ئه‌وه‌ى ئاگاداربم 30 دینارمان لێ وه‌رئه‌گیرێت، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا كشتوكاڵى گه‌رمیان و كه‌لار نوسراویان بۆ كردوین تاوه‌كو پاره‌ى كاره‌با كه‌مترمان لێ وه‌ربگیرێت.
له به‌رامبه‌ریشدا، ئالان ئه‌ركان، وته‌بێژى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى گشتى كاره‌باى گه‌رمیان له‌وباره‌یه‌وه ده‌ڵێت: ئه‌و باخانه‌ى كه مۆڵه‌تى فه‌رمییان هه‌یه و له‌لایه‌ن كشتوكاڵى گه‌رمیانه‌وه پشگیرییان ده‌كات، هه‌ر یه‌كه‌یه‌كى كاره‌با به 36 دینار بۆیان حساب كراوه، به‌ڵام ئه‌و باخانه‌ى كه مۆڵه‌تیان نیه و كشتوكاڵ پشتگیریان ناكات هه‌ر یه‌كه‌یەکی به 156 دیناره و وه‌ك بازرگانیه.
ده‌شڵێت: خۆمان نوسراویان بۆ ده‌كه‌ین كه بزانین ئه‌م باخانه مۆڵه‌تیان هه‌یه، ئه‌گه‌ر هه‌یانبو و یاسایى بون، به‌و نرخه پاره‌ى لێ وه‌رده‌گیرێت.
هێمای بۆ ئه‌وه‌شكرد: له پۆلى كشتوكاڵیدا ئه‌و هاوڵاتیانه‌ى كه پاره‌ى كاره‌با قه‌رزارن 1 ملیار و 500 ملیۆن و 68 هه‌زار دیناره، هاوكات 2 هه‌زار و 71 هاوبه‌شى كاره‌باى پۆلی كشتوكاڵیمان هه‌یه.
6. گرفتى نوێ نه‌كردنه‌وه‌ى گرێبه‌ست
ساڵانێكه حكومه‌ت مۆڵه‌تى خاوه‌ن باخه‌كانى گه‌رمیانى نوێ نه‌كردوه‌ته‌وه، وه‌ك خاوه‌ن باخه‌كان ده‌ڵێن نازانن هۆكاره‌كه‌ى چیه؟
یه‌حیا محه‌مه‌د، باخه‌وان له شاره‌دێی گرده‌گۆزینه‌ى سه‌ر به قه‌زاى كه‌لار، باس له‌وه ده‌كات: یه‌كێك له كێشه‌كان كه روبه‌ڕمان بوه‌ته‌وه نوێنه‌كردنه‌وه‌ى گرێبه‌سته‌كانمانه له‌كاتێكدا مۆڵه‌تى فه‌رمیمان هه‌یه، كه بۆ ماوه‌ى زیاتر له 8 ساڵه نوێ نه‌كراوه‌ته‌وه، ناشزانم بۆچى نوێ ناكرێته‌وه.
وتیشى: له به‌رامبه‌ر نوێكردنه‌وه‌ى مۆڵه‌ته‌كه‌شماندا بۆ هه‌ر دۆنمێك 5 بۆ 10 هه‌زار دینار وه‌رده‌گیرێت و شتێكى ره‌مزییه.
هاوكات، كامه‌ران محه‌مه‌د، باخه‌وان له كه‌لار باس له‌وه ده‌كات: من له ساڵى 2005ـه‌وه تاوه‌كو ئێستا سه‌رقاڵى بنیاتنانى ئه‌م باخه‌م، ئه‌وه‌شى هه‌مبوه له روى مادیه‌وه خستومه‌ته سه‌ر ئه‌م باخه، له كاتێكدا حكومه‌ت خۆى مۆڵه‌تى پێداوم و ته‌نانه‌ت داریشى پێداوم و باخه‌كه‌ى من سه‌ركه‌وتو بوه.
ده‌شڵێت: كه‌چى ئه‌ڵێن مۆڵه‌ته‌كه‌ت نوێ ناكه‌ینه‌وه، چونكه له سنورى شاره‌وانیداى، له كاتێكدا ئه‌و كاته‌ى من ئه‌م باخه‌م بونیاد ناوه شاره‌وانى هه‌ر نه‌بوه، ده‌شزانین ئێستا شاره‌وانى بۆچى ده‌ستى تێخستوه، وا ساڵێك ده‌بێت مۆڵه‌ته‌كه‌م له كشتوكاڵه و نوێ ناكرێته‌وه.
وتیشى: له‌گه‌ڵ هه‌ر نوێكردنه‌وه‌یه‌كیش بڕى 75 هه‌زار دینار وه‌رده‌گیرێت.
"هه‌مو ئه‌و باخانه‌ى كه مۆڵه‌تیان پێ ئه‌درێت و مامه‌ڵه‌یان بۆ ئه‌كرێت هه‌مو رێكاره‌كانیان دێته‌وه لاى ئێمه و كۆنۆسیان بۆ ده‌كه‌ین و ئه‌ندامێكمان واژۆى ئه‌كات". جه‌لال ئه‌حمه‌د، سه‌رۆكى لقى گه‌رمیانی یه‌كێتى جوتیاران واى وت.
وتیشى: به‌ڵام له ئێستادا یه‌كێك له‌و كێشانه‌ى كه روبه‌ڕوى جوتیاران بوه‌ته‌وه نوێنه‌كردنه‌وه‌ى مۆڵه‌ته‌كانیانه.
لە بەرامبەردا، شادییە حسێن، به‌ڕێوبه‌رى گشتى كشتوكاڵى گه‌رمیان وتى: به‌پێى رێنماییه‌ك كه له وه‌زاره‌تمانه‌وه شۆڕبوه‌ته‌وه بۆ ئه‌وه‌ى جوتیاره‌كانمان ببنه خاوه‌نى باخى مۆڵه‌تدار و داتایه‌كیش هه‌بێت بۆ وه‌زاره‌ت، له ئێستادا گرفت بۆ نوێكردنه‌وه‌ى مۆڵه‌ته‌كان دروست بوه، چونكه هه‌ندێك باخ هه‌یه مۆڵه‌تى سه‌ره‌تایی وه‌رگرتوه و نه‌هاتوه‌ته‌وه داواى مۆڵه‌تى هه‌میشه‌یی بكات، ئه‌مه له‌لایه‌ك، له‌لایه‌كى دیكه ئه‌وانه‌شى كه مۆڵه‌تى هه‌میشه‌ییان هه‌یه ئه‌وانیش گرفتیان بۆ دروست بوه له نوێكردنه‌وه‌كه‌یاندا، چونكه ده‌بێت سه‌رپه‌رشتیارى كشتوكاڵیان هه‌بێت ئه‌مه‌ش به‌پێى یاسا.
هاوكات، سامان ئه‌حمه‌د، به‌ڕێوبه‌ربه‌ڕێوبه‌رایه‌تى كشتوكاڵى كه‌لار ده‌ڵێت: "نوێنه‌كردنه‌وه‌ى مۆڵه‌تى باخه‌كان هه‌ندێكیان خودى خۆیانن كه تاقه‌تى ئه‌وه‌یان نیه نوێى بكه‌نه‌وه، ئه‌گینا ئالیه‌ته‌كه قورس نیه، له كاتێكدا ده‌بێت ساڵانه ئه‌و مۆڵه‌ته نوێ بكه‌نه‌وه".
وتیشى: هه‌ر مۆڵه‌تێك كه ئه‌درێت تاوه‌كو 3 ساڵ ئه‌توانێت نوێى نه‌كاته‌وه دواى ئه‌و ماوه‌یه ده‌بێت ساڵانه نوێى بكاته‌وه.
جه‌ختى له‌وه‌شكرده‌وه: "به‌پێى رێنمایی ژماره 5ـى ساڵى 2021 هه‌ر خاوه‌ن باخێك كه مۆڵه‌تى هه‌بێت ده‌توانێت خانویه‌كى 200م دروست بكات، خاوه‌ن باخه‌كان به‌س به تموحى ئه‌و خانوه مۆڵه‌ت ده‌رئه‌كه‌ن، ئه‌گه‌رنا تاوه‌كو ئێستا ئیشى باخدارى وه‌ك پیشه سه‌یرنه‌كراوه له‌گه‌رمیان".
7. دانانى سه‌رپه‌رشتیارى كشتوكاڵى
حكومه‌ت وه‌ك هه‌نگاوێك بۆ ره‌خساندنى هه‌لى كار بۆ ده‌رچوانى كۆلێژى كشتوكاڵ بڕیاریداوە پرۆژه كشتوكاڵیه‌كان به‌تایبه‌ت باخدارییەکان سه‌رپه‌رشتیاریان هه‌بێت و به‌پێى یاسا و رێنماییه‌كان موچه‌یان بۆ دابنرێت، به‌ڵام خاوه‌ن باخه‌كان جه‌خت له‌وه‌ده‌كه‌نه‌وه پێوه‌ى پابه‌ند نابن.
كامه‌ران محه‌مه‌د، باخه‌وان له كه‌لار باس له‌وه ده‌كات: داوامان لێكراوه سه‌رپه‌رشتیارى كشتوكاڵى دابنێین و هۆكارى نوێ نه‌كردنه‌وه‌ى مۆڵه‌ته‌كانیشمان زیاتر بۆ ئه‌وه ده‌گه‌ڕێته‌وه، له كاتێكدا خۆم 2 كوڕم هه‌یه ده‌رچوى زانكۆن و له ماڵه‌وه‌ن و بێكارن.
وتیشى: پابه‌ند نابم به دانانى ئه‌و سه‌رپه‌رشتیاره، چونكه حكومه‌ت هیچى بۆ نه‌كردوم تاوه‌كو من بێم و كه‌سێك دابنێم و مانگانه 400 هه‌زار دینارى پێبده‌م.
"بیستومه باسى دانانى سه‌رپه‌رشتیارى كشتوكاڵى ده‌كه‌ن له باخه‌كان تاوه‌كو ئێستا نه‌هاتونه‌ت لاى من، به‌ڵام ئاماده نیم ئه‌و سه‌رپه‌رشتیاره دابنێم، چونكه حكومه‌ت چى بۆ من كردوه تاوه‌كو من كه‌سێك دابنێم و مانگانه‌ى بۆ ببڕمه‌وه؟". محه‌مه‌د عه‌لى، باخه‌وان له قه‌زاى كه‌لار واى وت.
به هه‌مان شێوه، جه‌لال ئه‌حمه‌د، سه‌رۆكى لقى گه‌رمیانى یه‌كێتى جوتیاران، باس له‌وه ده‌كات: به‌هیچ شێوه‌یه‌ك له‌گه‌ڵ دانانى ئه‌و سه‌رپه‌رشتیاره‌دا نین، چونكه حكومه‌ت له ئێستادا هیچ هاوكارییه‌كى نیه بۆ باخه‌وانه‌كان ئیتر چۆن خه‌ڵك ناچار به دانانى سه‌رپه‌رشتیار ده‌كات.
ده‌شڵێت: باخه‌كان خۆیان ناژێنن به‌روبومه‌كه‌شیان كه پێ ده‌گات پاره ناكات تاوه‌كو بیباته بازاڕ بیفرۆشێته‌وه، ئیتر بۆچی سه‌رپه‌رشتیارى بۆ دابنێن؟
"مۆڵه‌ته‌كانیان نوێ ناكرێته‌وه تاوه‌كو سه‌رپه‌رشتیارێكى كشتوكاڵى دانه‌نرێت كه ئه‌مه بوه به مه‌رج به‌پێى یاسا و رێنماییه‌كان، ئه‌مه‌یه هۆكارى نوێ نه‌كردنه‌وه‌ى مۆڵه‌تى باخه‌كان". ئیدریس مه‌دحه‌ت، لێپرسراوی به‌شى باخدارى له به‌ڕێوبه‌رایه‌تى گشتى كشتوكاڵى گه‌رمیان واى وت.
ئارام سابر حسێن، لێپرسراوى به‌شى كشتوكاڵى له ناحیه‌ى سه‌رقه‌ڵا ده‌ڵێت:
خاوه‌ن باخ ناتوانێت به‌رهه‌مه‌كه‌ى ساخ بكاته‌وه، كه‌واتا به‌چى موچه‌ى سه‌رپه‌رشتیار دابین بكات، بۆیه ئه‌مه‌ش قورساییه بۆسه‌ر جوتیار، راسته له روى رێنماییه‌وه سودى لێ ده‌بینێت.
شادییە حسێن، به‌ڕێوبه‌رى گشتى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى كشتوكاڵى گه‌رمیان هێماى بۆ ئه‌وه‌كرد: به‌پێى یاساى ژماره 20ـى ساڵى 2021 و رێنمایی ژماره 4ـى ساڵى 2022، ده‌بێت ئه‌و سه‌رپه‌رشتیاره‌ى كه داده‌نرێت موچه‌كه‌ى له 350 هه‌زار دینار كه‌متر نه‌بێت، هوكات ئه‌و كاره‌شى كه ده‌یكات وه‌ك خزمه‌ت بۆى هه‌ژمار بكرێت و له ده‌سته‌به‌رى كۆمه‌ڵایه‌تیش ناوى تۆمار بكرێت.
ده‌شڵێت: ئه‌مه‌ش یه‌كێكه له گرفته‌كان كه له ئێستادا روبه‌ڕوى پرۆژه كشتوكاڵیه‌كان بوه‌ته‌وه به‌تایبه‌ت باخدارى، چونكه خاوه‌ن باخه‌كان ده‌ڵێن ئه‌گه‌ر پاڵپشتى ترمان نه‌بێت ئێمه‌ش ئه‌و سه‌رپه‌رشتیاره دانانێین.
ئه‌و بۆ چاره‌سه‌رى ئه‌م كێشه‌یه، رێگایه‌كى پێنشیاز كرد بۆ جوتیاره‌كان "3 باخ به یه‌كه‌وه 5 دۆنمیان هه‌بێت ده‌توانن یه‌ك سه‌رپه‌رشتیار دابنێن، كه‌چى هه‌مو خاوه‌ن باخه‌كان گرفتیان هه‌یه له‌و بابه‌ته‌دا و ده‌ڵێن داهاتێكى وامان نیه بتوانین ئه‌و سه‌رپه‌رشتیاره دابنێین و موچه‌یه‌كى مانگانه‌ى بۆ ببڕینه‌وه".
8. سزادانى باخه‌وانه‌كان به‌هۆی نوێنه‌كردنه‌وه‌ى مۆڵه‌ته‌وه
بەپێى ئامارێكى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى گشتى كشتوكاڵى گه‌رمیان، له ساڵى 2005ـه‌وه تاكوه ئێستا (2024)، مۆڵه‌ت دراوه به دروستکردنی 380 باخ.
ئیدریس مه‌دحه‌ت، لێپرسراوی به‌شى باخدارى له به‌ڕێوبه‌رایه‌تى كشتوكاڵى گه‌رمیان وتى: هه‌ر خاوه‌ن باخێك كه مۆڵه‌ت وه‌رده‌گرێت تاوه‌كو 3 ساڵ بۆى هه‌یه مۆڵه‌ته‌كه‌ى نوێ نه‌كاته‌وه، به‌ڵام له دواى ئه‌و ماوه‌یه ده‌بێت نوێى بكاته‌وه ئه‌گه‌رنا روبه‌روى سزا ده‌بێته‌وه".
وتیشى: سزاكه‌شى خۆى له 50 هه‌زار دیناردا ده‌بینێته‌وه.
هێماى بۆ ئه‌وه‌شكرد: له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا مامه‌ڵه‌ى مۆڵه‌تى باخه‌كان دێته‌وه لاى ئێمه كه به‌پێى یاسا و رێنماییه‌كان مۆڵه‌تیان پێ ده‌ده‌ین، سه‌ره‌تا رێگه‌پێدانى بۆ ده‌كرێت بۆ ماوه‌ى ساڵێك دواى ئه‌و ماوه‌یه بۆى ده‌كرێت به مۆڵه‌تى هه‌میشه‌یی، هه‌ر مۆڵه‌تێك كه ده‌درێت نابێت له 5 دۆنم كه‌متر بێت، به‌ڵام ئه‌مه بۆ ناوچه‌كانى وه‌ك مه‌یدان و ناوچه شاخاوییه‌كان له 3 دۆنمیش كه‌متربێت ده‌بێت.
باسى له‌وه‌شكرد: بۆ ده‌رهێنانى هه‌ر مۆڵه‌تێك بڕى 100 هه‌زار دینار وه‌رده‌گیرێت بۆ نوێكردنه‌وه‌شى بڕى 75 هه‌زار دینار وه‌رده‌گیرێت.
هاوكات، سامان ئه‌حمه‌د، به‌ڕێوبه‌ربه‌ڕێوبه‌رایه‌تى كشتوكاڵى كه‌لار ده‌ڵێت: هه‌ر خاوه‌ن باخێك كه مۆڵه‌ته‌كه‌ى نوێ نه‌كاته‌وه ئه‌وا به‌پێى رێنماى ژماره 5ـى ساڵى 2021، ده‌بێت مۆڵه‌ته‌كه‌ى هه‌ڵبوه‌شێنرێته‌وه، به‌ڵام تاوه‌كو ئێستا ئه‌وه‌مان نه‌كردوه.
باسى له‌وه‌شكرد: تاوه‌كو ئێستا 1 مۆڵه‌تى باخ هه‌ڵوه‌شاوه‌ته‌وه به‌هۆى زیاده‌ڕه‌وییه‌وه كه‌چى باخه‌كه هه‌ر وه‌كخۆیه‌تى، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش 2 مۆڵه‌تى دیكه‌مان ناردوه بۆ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه تاوه‌كو ئێستا نه‌كراوه، ئه‌مه جگه له‌وه‌ى 50 هه‌زار دینار غه‌رامه‌ى مادی هه‌یه.
لایخۆشیه‌وه، ئیسماعیل محه‌مه‌د، به‌ڕێوبه‌رى به‌شى خزمه‌تگوزارى له به‌ڕێوبه‌رایه‌تى گشتى كشتوكاڵى گه‌رمیان ده‌ڵێت: وه‌كو یاسا یاسایه‌ك نیه هه‌ر خاوه‌ن باخێك مۆڵه‌ته‌كه‌ى نوێ نه‌كاته‌وه سزا بدرێت، هیچ ئیجرائاتێكى فه‌رمى نیه بۆ ئه‌و بابه‌ته.
9. شاره‌وانیه‌كان كێشه بۆ پرۆژه باخدارییه‌كان دروست ده‌كه‌ن
شادییە حسێن، به‌ڕێوبه‌رى گشتى كشتوكاڵى گه‌رمیان وتى: یه‌كێكى تر له‌و گرفتانه‌ى كه هه‌مانه بۆ هه‌مو مۆڵه‌تێكى باخ ئه‌گه‌ر له شاره‌وانیه‌وه نزیك بێت پێویست ده‌كات ره‌زامه‌ندى شاره‌وانیه‌كانى بۆ وه‌ربگرین و ئه‌و روبه‌ره باخه‌شى كه‌وتوه‌ته ناو سنورى شاره‌وانیه‌كانه‌وه پێویسته ئێمه نوسراویان بۆ بكه‌ین بۆ شاره‌وانیه‌كان و ئه‌وانیش به‌ڵێننامه‌یان پێ پڕبكه‌نه‌وه له هه‌ر ئه‌گه‌رێكدا ئه‌م پرۆژه‌یه به‌ر فراوانكردنى شار بكه‌وێت داواى هیچ قه‌ره‌بویه‌ك نه‌كه‌نه‌وه.
ده‌شڵێت: ئێمه‌ش وه‌كو كشتوكاڵ به داوایه‌كى ره‌واى نازانین و نوسراویشمان كردوه بۆ وه‌زاره‌تمان بۆ ئه‌وه‌ى ئاگاداربن له‌م پلانه‌ى شاره‌وانى.
10. نه‌بونى پرۆژه‌ى ئاودێریی
به‌شێكى به‌رچاو له باخه‌كان به‌تایبه‌تى ئه‌وانه‌ى دورن له‌سه‌رچاوه‌ى ئاوی ژێرزه‌وی وه‌كو چه‌م و روباره‌كانه‌وه، پشت به ئاوی ژێرزه‌وی ده‌به‌ستن، چ وه‌كو بیری ئیرتیوازیی یان ناعور و كارێز.
له رابردودا، هاوشێوه‌ى پرۆژه‌ى ئاودێریى باڵه‌جۆ كار له‌سه‌ر ئه‌وه كراوه پرۆژه‌یه‌كى دیكه‌ى هه‌مان شێوه بۆ ده‌شتى قه‌زاى كه‌لار و ناحیه‌ى رزگارى دروست بكرێت، به‌ڵام تاوه‌كو ئێستا نه‌كراوه بۆ ئه‌وه‌ى ئه‌و باخانه‌ى كه له‌و سنوره‌ن سودى لێببینن.
موئه‌یه‌د ئه‌حمه‌د، به‌ڕێوبه‌رى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى ئاودێرى گه‌رمیان ده‌ڵێت: زۆربه‌ى باخه‌كانى گه‌رمیان پشت به ئاوى پرۆژه‌ى باڵه‌جۆ ده‌به‌ستن كه پرۆژه‌یه‌كى ئاودێریی ستراتیژییه و له روبارى سیروانه‌وه سه‌رچاوه‌ى گرتوه، به باخه مۆڵه‌تدار و بێ مۆڵه‌ته‌كانیشه‌وه.
له‌باره‌ى باخه‌كانى ده‌شتى كه‌لار و ده‌شتى ناحیه‌ى رزگاری تاچه‌ند كار له‌سه‌ر ئه‌وه كراوه پرۆژه‌یه‌كى هاوشێوه‌ى باڵه‌جۆ بگه‌یه‌ندرێته ئه‌و سنورانه بۆ ئه‌وه‌ى ئه‌و باخانه‌ى كه هه‌ن سودى لێ ببینن و سه‌رچاوه‌ى ئاوه‌كه‌ى له روبارى سیروانه‌وه بێت، ئه‌و به‌ڕێوبه‌ره هێما بۆ ئه‌وەکرد: نزیكه‌ى 15 ساڵه له‌گه‌ڵ به‌نداوى باوه‌نور پرۆژه‌یه‌كى هاوشێوه‌ى باڵه‌جۆ دیزاینكراوه بۆ ئه‌وه‌ى له پشته‌وه بهێنرێت بۆ ده‌شتى كه‌لار و ده‌شتى ناحیه‌ى رزگارى كه سه‌رچاوه‌ى ئاوه‌كه‌ى له به‌نداوى باوه‌نوره‌وه بێت، به‌ڵام به‌هۆى قه‌یرانى داراییه‌وه تاوه‌كو ئێستا جێبه‌جێ نه‌كراوه.
وتیشى: ئه‌و پرۆژه‌یه نه‌ك باخه‌كان، ته‌واوى ده‌شته ده‌یمه‌كانیش سودى لێ ده‌بینن.
11. پێدانى قه‌رزى كشتوكاڵى راگیراوه
پێشتر قه‌رز به باخه‌وانه‌كان ده‌درا بۆ دروستكردن و په‌ره‌دان به باخه‌كانیان، به‌ڵام ئێستا ئه‌و قه‌رزه نه‌ماوه.
ئیدریس مه‌دحه‌ت، لێپرسراوی به‌شى باخدارى له به‌ڕێوبه‌رایه‌تى گشتى كشتوكاڵى گه‌رمیان، وتى: له ساڵانى 2012 تاوه‌كو 2014 كه ئه‌م كێشه‌ى قه‌یرانى داراییه نه‌بو، پاڵپشتى قه‌رزى كشتوكاڵى هه‌بو كه بۆ دروستكردنى باخ و سیاج له‌لایه‌ن حكومهتهوه، به‌ڵام له‌گه‌ڵ سه‌رهه‌ڵدانى قه‌یرانى دارایی ئه‌و قه‌رزه راگیراوه كه باخه‌وانه‌كان زۆر سودیان لێ بینى.
ده‌شڵێت: جگه له‌وه‌ش كه به‌رهه‌مه‌كانیان ده‌هاته بازاڕه‌وه حكومه‌ت هاوكارى ده‌كردن و له عه‌لوه‌دا ناویان ده‌نوسرا و حكومه‌ت نیوه‌ى پاره‌ى به بازاڕكردنه‌كه‌ی پێده‌دان، به‌ڵام ئێستا ئه‌مه نه‌ماوه‌ته‌وه، ئه‌وه‌ى هه‌یه رێكخستنى باخه‌كانه ئه‌گه‌ر كێشه‌یه‌كیان هه‌بێت یان نه‌خۆشیه‌ك هه‌بێت سه‌ردانیان ده‌كه‌ین و رێنماییان پێده‌ده‌ین.
ئیسماعیل محه‌مه‌د، لێپرسراوی به‌شى خزمه‌تگوزارى له به‌ڕێوبه‌رایه‌تى گشتى كشتوكاڵى گه‌رمیان ده‌ڵێت: به‌پێى ئه‌و داتایه‌ى كه به‌رده‌ستمانه تاوه‌كو كۆتایى ساڵى 2013 نزیكه‌ى 11 ملیار دینارمان وه‌ك قه‌رزى كشتوكاڵى داوه به جوتیاران، به‌شێك له‌وانه‌ى كه سودمه‌ندبون له‌و قه‌رزه، بۆ باخدارى بو.
هێماى بۆ ئه‌وه‌شكرد: به‌ڵام له دواى ساڵى 2014ـه‌وه تاوه‌كو ئێستا ئه‌و قه‌رزه راگیراوه به‌هۆكارى قه‌یرانى دارایی، ئه‌و قه‌رزه‌ش بۆ خاوه‌ن باخ نه‌ما، كه سودمه‌ندبون له مه‌كینه‌ى ناو باخ و كۆمه‌ڵێك پێداویستى دیكه.
بەشی سێیەم: دەرەنجام و راسپاردەکان
یه‌كه‌م: ده‌ره‌نجام
1. له سنورى گه‌رمیاندا به نزیكه‌یی 800 باخ هه‌یه، كه 300 له‌و باخانه مۆڵه‌تدار و تۆماركراون و ئه‌وه‌كه‌ى دیكه كه ژماره‌یه‌كى به وردیی نازانرێت، بێمۆڵه‌تن. كۆی روبه‌رى ئه‌م باخانه‌ش پێكه‌وه، 5 هه‌زار و 525 دۆنم زه‌وی ده‌بن. ئه‌م ژماره‌یه‌ش ورد نیه، چونكه به‌پێی ئاماری به‌ڕێوبه‌رایه‌تى گشتى كاره‌بای گه‌رمیان 2 هه‌زار و 71 هاوبه‌شى كاره‌باى پۆلی كشتوكاڵی له سنوره‌كه‌دا هه‌یه، هه‌روه‌ك به‌پێی ئاماری به‌ڕێوبه‌رایه‌تى ئاوی ژێر زه‌وی گه‌رمیان 1222 بیرى كشتوكاڵی له سنوره‌كه‌دا تۆماركراون.
2. له باخه‌كانى سنوره‌كه‌وه چه‌ندین جۆری میوه به‌رهه‌مدێت، له‌وانه: مزره‌مه‌نییه‌كان (پرته‌قاڵ، لیمۆ، سندى، لاله‌نگى و نارج)، قه‌یسى، قۆخ، خورما، زه‌یتون، ترێ، هه‌نار، هه‌نجیر، هه‌رمێ، هه‌ڵوژه، هه‌نگى دونیا، گێلاس، توى فه‌ره‌نگى و كۆمه‌ڵێك میوه‌ى دیكه.
3. هێشتا به‌رهه‌مى باخه‌كانى گه‌رمیان سنوردارن و ناتوانن پێداویستی ناوچه‌كه له میوه پڕبكه‌نه‌وه.
4. سه‌رچاوه‌ى ئاوی باخه‌كان دو جۆرن: سه‌رزه‌وی كه روبار و چه‌مه‌كانن و به‌تایبه‌تیش روباری سیروان، ژێرزه‌وی كه به زۆری بیری ئیرتیوازییه.
5. له روى كوالێتییه‌وه، جیاوازی له‌نێو به‌رهه‌مه‌كاندا هه‌یه، له‌كاتێكدا مزره‌مه‌نى و خورما و قه‌یسی و زه‌یتونى باشه، به‌رهه‌مه‌كانى دیكه‌ى به‌وشێوه‌یه نییه. ئه‌مه‌ش به‌زۆری ده‌كه‌وێته سه‌ر وه‌رزه‌كان و ئه‌گه‌رى لێدانى نه‌خۆشیی، چونكه زۆر وه‌رز هه‌یه به‌رهه‌مى میوه‌ى ناوچه‌كه روبه‌ڕوى نه‌خۆشی جۆراوجۆر ده‌بێته‌وه.
6. سه‌رباریی سنورداریی باخه‌كان و پڕنه‌كردنه‌وه‌ى هه‌مو خواستى سنوره‌كه، به‌ڵام سود و لێكه‌وته‌ى ئابوریی و ژینگه‌یی باشیان هه‌یه، به‌ڵام به‌وته‌ى جوتیاران و باخداران، له روه ئابورییه‌كه‌وه سوده‌كه ئه‌وه‌نده نییه، هۆكاره‌كه‌یشی كێشه‌ى ساخبونه‌وه‌یه، كه زۆرجار به‌رهه‌مى ناوخۆیی ناتوانێت كێبڕكێی به‌رهه‌می ده‌ره‌كی بكات له روى نرخه‌وه، جگه له‌وه‌ش باخه‌كان بچوك و سنوردارن و به‌شێكی به‌رچاوی باخداره‌كانیش وه‌كو ئاره‌زویه‌ك باخداریی ده‌كه‌ن نه‌ك وه‌ك پیشه.
7. حكومه‌ت ماوه‌ى 10 ساڵه هه‌ر هاوكارییه‌كى بۆ ئه‌م كه‌رته راگرتوه به كاریگه‌ریی قه‌یرانى دارایی، ئه‌مه‌ش وایكردوه باخداره‌كان به ته‌نیا بمێننه‌وه، ره‌خنه‌ى ئه‌وه‌شیان هه‌یه حكومه‌ت بارگرانى دیكه‌شیان بۆ زیاد ده‌كات، له‌نمونه‌ى بڕی پاره‌ى كاره‌با و سه‌پاندنى مه‌رجی دانانى سه‌رپه‌رشیتاری كشتوكاڵی و ...هتد.
8. پێشتر بۆ بره‌ودان به‌م كه‌رته و بوارى كشتوكاڵ به‌گشتى، قه‌رز ده‌درا به جوتیاران، به‌ڵام ئه‌وه 10 ساڵه ئه‌و پرۆسه‌یه راگیراوه، هیچ به‌دیلێكیش نه‌دۆزراوه‌ته‌وه بۆ ئه‌م پرسه.
9. تێكه‌ڵبونى سنورى زه‌وییه كشتوكاڵییه‌كان و شاره‌وانییه‌كان، یه‌كێكه له كێشه‌كان، فراوانبون یان فراوانكردنى شاره‌كانیش مه‌ترسی كه‌مكردنه‌وه‌ى زه‌وی باخه‌كان دێنێته ئاراوه، هه‌روه‌ك به‌شێكى به‌رچاو له باخ و پرۆژه كشتوكاڵییه‌كان مه‌ترسی له‌ناوچونیان له‌سه‌ره له‌لایه‌ن پرۆژه‌كانى وه‌به‌رهێنانه‌وه له بوارى نیشته‌جێبوندا.
دوه‌م: راسپارده
1. پێش هه‌مو شتێك پێویسته لایه‌نه په‌یوه‌ندیداره‌كان روپێوییه‌كى ورد و دروست بكه‌ن بۆ زانینی رێژه‌ى فیعلی باخ و روبه‌ره باخییه‌كان، هه‌روه‌ك ئه‌وه‌ش بزانرێت چه‌ندیان به فیعلی باخی به‌رهه‌مدارن و چه‌ندیان بۆ مه‌به‌ستى دیكه‌ى وه‌كو پشودان و ئاره‌زوی كه‌سیی دروستكراون، له‌سه‌ر ئه‌و بنه‌مایه له‌یه‌كترى جیا بكرێنه‌وه، چونكه به‌بێ بونى ئامارى دروست، به‌رچاوڕونى دروست نابێت بۆ مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ ئه‌م كه‌رته‌دا.
2. به‌پێی وته‌ى شاره‌زایان، گه‌رمیان ناوچه‌یه‌كى له‌باره بۆ ئه‌نجامدانى پرۆژه‌ى باخداریی، هه‌م له روى بونى روبه‌رى زه‌وییه‌وه، هه‌میش له روى بونى سه‌رچاوه‌ى ئاوه‌وه، به‌ڵام كێشه‌كه له‌وه‌یه كه سه‌رمایه‌گوزاریی و وه‌به‌رهێنان له‌م بواره‌دا نه‌كراوه.
پێویسته حكومه‌ت گرنگیى زیاتر به‌م كه‌رته بدات، ئه‌ویش له‌رێگه‌ى وه‌به‌رهێنان كردن تیایدا، به دانانى پرۆژه‌ى باخداریی گه‌وره و كارگه‌ى پێویست بۆ مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ به‌رهه‌مه‌كانى. بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ش پێشنیاز ده‌كه‌ین كه حكومه‌تى هه‌رێم و وه‌زاره‌تى كشتوكاڵ، هه‌روه‌ها له ئاستى ناوخۆییشدا ئیداره‌ى گه‌رمیان و به‌ڕێوبه‌رایه‌تییه گشتیه‌كانى كشتوكاڵ و وه‌به‌رهێنان، كۆنفرانس و دیدارى تایبه‌ت بۆ ئه‌م مه‌به‌سته ساز بكه‌ن و هانى سه‌رمایه‌گوزاریی له‌م بواره‌دا بده‌ن.
3. له‌پاڵ گرنگییدان به وه‌به‌رهێنان له بوارى دروستكردنى باخی به‌رفراوان، پێویسته گرنگیی به پیشه‌سازیی كشتوكاڵیش بدرێت و بتوانرێت سود له‌و به‌رهه‌مانه وه‌ربگیرێت و بكرێن به كه‌ره‌سته‌ى پیشه‌سازیی كشتوكاڵیی (بۆنمونه له قوتونان یاخود به‌كارهێنانیان بۆ به‌رهه‌مى دیكه‌ى له‌قوتونراو).
4. پێویسته ئیداره‌ى گه‌رمیان و به‌ڕێوبه‌رایه‌تى گشتى كشتوكاڵی گه‌رمیان، كۆنفرانس و دیدار و كۆبونه‌وه‌ى تایبه‌ت ئه‌نجام بده‌ن له‌گه‌ڵ جوتیاره باخداره‌كاندا، بۆ ئه‌وه‌ى روبه‌ڕو قه‌باره‌ى كێشه و نیگه‌رانییه‌كانیان بزانن و پێكه‌وه هه‌وڵی دۆزینه‌وه‌ى چاره‌سه‌ر بده‌ن.
5. به‌وپێیه‌ى به‌رهه‌مى ناوچه‌كه روبه‌ڕوى چه‌ندین نه‌خۆشی ده‌بێته‌وه، بۆیه گرنگی به‌ڕێوبه‌رایه‌تى گشتى كشتوكاڵی گه‌رمیان، به به‌رده‌وامیی خول و وۆركشۆپ بۆ جوتیاران بكاته‌وه و به‌شێوه‌یه‌كى زانستی ئاگاداریان بكاته‌وه له جۆری نه‌خۆشییه‌كان و نیشانه و مه‌ترسییه‌كانیان. ئه‌نجامدانى ئه‌م كاره‌ش پێناچێت هێنده گران و به خه‌رجیی بێت.
6. هه‌ر په‌یوه‌ست به لایه‌نى هۆشیارییه‌وه، وه‌ك تێبینیمان كردوه زۆربه‌ى هۆشیاریی جوتیاران له‌باره‌ى پیشه‌كه‌یانه‌وه، له ئه‌زمونه‌وه‌یه نه‌ك له‌سه‌ر بنه‌ماى زانستیی، هه‌ربۆیه له‌مڕوه‌وه هانى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى گشتى كشتوكاڵی گه‌رمیان ده‌ده‌ین، كه رێبه‌رێك ئاماده بكات و تیایدا به زمانێكى ئاسان باسی پرۆسه‌ى باخداریی و بنه‌ماكانى بكات و هه‌روه‌ك هه‌مو بڕگه‌یه‌كى پرۆسه‌كه رون و شی بكاته‌وه و به‌شێكیشی ته‌رخان بكات بۆ چۆنیه‌تى مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ نه‌خۆشییه‌كان.
7. پشتبه‌ستن به ئاوی ژێرزه‌وی به‌و رێژه زۆره له‌كاتێكدا ناوچه‌كه ده‌وڵه‌مه‌نده به ئاوی سه‌رزه‌ویی، به‌هه‌ده‌ردانێكى زۆره له‌و سامانه‌ى كه مه‌ترسی ئه‌وه‌ى هه‌یه قه‌یرانى داهاتوى مرۆڤایه‌تى بێت.
بۆیه له‌م سۆنگه‌یه‌وه هانى حكومه‌ت ده‌ده‌ین كه هه‌وڵی دروستكردنى پرۆژه‌ى ئاودێریی بدات و رێژه‌ى به‌كارهێنانى ئاوی ژێرزه‌وی كه‌م و سنوردار بكاته‌وه، هه‌روه‌ها رێكارى پێویست بگرێته‌به‌ر به‌شێوه‌یه‌ك ئاوه‌كه به‌هه‌ده‌ر نه‌درێت.
8. گرنگه پارله‌مان و حكومه‌تى هه‌رێم و وه‌زاره‌تى كشتوكاڵ، له‌كاتى ده‌رچواندنى پرۆژه یاسا و بڕیار و رێنماییدا، ره‌چاوى دۆخی ناوچه‌كان بكه‌ن و مه‌ركه‌زییانه بڕیار نه‌ده‌ن، به‌ڵكو یاسا و رێنمایی و بڕیاره‌كانیان به‌شێوه‌یه‌كى نه‌رم بێت و ده‌سه‌ڵات به ناوچه‌كان بدرێت به‌پێی تایبه‌تمه‌ندیی خۆیان یاسا و بڕیاره‌كان بگونجێنن و به‌كاربێنن.
9. به‌وپێیه‌ى حكومه‌ت به‌هۆی قه‌یرانى داراییه‌وه پێشكه‌شكردنى هه‌مو هاوكاریی و قه‌رزێكى به جوتیاران راگرتوه، ده‌توانێت وه‌كو رێكارێكى به‌دیل، بانكی جیاوازى ئه‌هلی بهێنێته سنوره‌كه و به‌پێدانى قه‌رز به قازانجی سنوردار، بتوانن هاوكاریی جوتیاران بكه‌ن و قه‌رزیان پێبده‌ن بۆ بره‌ودان به پرۆژه‌كانیان.