رادیۆى ده‌نگ
یه‌كه‌ى چاودێری حكومه‌تى خۆجێی گه‌رمیان، نوێترین راپۆرتى مانگانه‌ى خۆی تایبه‌ت كردوه به باسكردنى پرۆژه بازرگانییه‌كانى گه‌رمیان و گرفته‌كانى به‌رده‌میان.
كلیك لەم فایلەی خواره‌وه بكه بۆ خوێندنه‌وه‌ى راپۆرته‌کە به شێوازى (PDF).
رادیۆی ده‌نگ له‌چوارچێوه‌ى پرۆژه‌یه‌كى دا به پاڵپشتى سندوقی نیشتمانى بۆ دیموكراسی NED، له رێگه‌ى یه‌كه‌ى چاودێریی حكومه‌تى خۆجێی گه‌رمیانه‌وه، مانگانه راپۆرتێك له‌سه‌ر كه‌رتێك بڵاوده‌كاته‌وه، تیایدا ورده‌كاری ناساندنى ئه‌و كه‌رته و كێشه‌كانى ده‌خاته‌ڕو.
له دواین راپۆرتى دا، پرسی پرۆژه بازرگانییه‌كانى سنورى گه‌رمیانى وروژاندوه، كه تیایدا ئاماژه‌ى به‌و پرۆژانه داوه كه له‌لایه‌ن هه‌ریه‌كه له شاره‌وانیی قه‌زاكان و به‌ڕێوبه‌رایه‌تى گشتى وه‌به‌رهێنانى گه‌رمیان دراون به وه‌به‌رهێن و بازرگانان.
هه‌روه‌ك له راپۆرته‌كه‌دا كێشه‌كانى به‌رده‌م ئه‌م كه‌رته و ئاسته‌نگی و پێشه‌وه‌چون و پاشه‌كشه‌كانى خراوه‌ته‌ڕو.
وه‌ك هه‌میشه‌ش له كۆتایی راپۆرته‌كه‌دا ژماره‌یه‌ك ده‌ره‌نجام له باره‌ى ئه‌م كه‌رته‌وه به‌ده‌ستهێنراون، هاوكات چه‌ند راسپارده‌یه‌كیش بۆ بره‌ودان پێی، خراوه‌ته‌ڕو.
ده‌قی راپۆرته‌كه له خواره‌وه ده‌خوێننه‌وه.
به‌شى یه‌كه‌م: راپۆرت
پێشه‌كى:
پرۆژه بازرگانییه‌كان، مه‌به‌ست لێیان ئه‌و پرۆژانه‌یه كه له‌لایه‌ن كه‌رتى تایبه‌ته‌وه ئه‌نجام ده‌درێت له‌سه‌ر روبه‌رێك زه‌وی كه حكومه‌ت ده‌ستنیشانى ده‌كات بۆ دروستكردنى پرۆژه‌یه‌ك كه كاری ئاڵوگۆڕ و بازرگانى جۆراوجۆری تێدا ئه‌نجام بدرێت.
له گه‌رمیاندا دو جۆر پرۆژه‌ى بازرگانى هه‌ن، دانه‌یه‌كیان پرۆژه‌ى وه‌به‌رهێنانن، ئه‌وه‌كه‌ى دیكه‌ش پرۆژه‌ى بانه‌وانین. له خواره‌وه به پوختى باس له هه‌ریه‌كه له‌و دو جۆره و كێشه و ئاسته‌نگییه‌كانى به‌رده‌میان ده‌كه‌ین.
یه‌كه‌م: پرۆژه بازرگانیه‌كان له رێگه‌ى وه‌به‌رهێنانه‌وه
1. ژماره‌ى پرۆژه‌كان
به‌پێى یاساى ژماره 4ـى ساڵى 2006، پرۆژه بازرگانیه‌كان له رێگه‌ى وه‌به‌رهێنانه‌وه ئه‌نجام ده‌درێت، به‌پێى وته‌ى به‌ڕێوبه‌رى ئه‌و به‌ڕێوبه‌رایه‌تیه ساڵانه سه‌روى (50) داوكارى بۆ ئه‌نجامدانى پرۆژه‌ى بازرگانى ئاراسته‌یان ده‌كرێت.
ژماره‌ى پرۆژه جێبه‌جێكراوه‌كانیش له خواره‌وه ده‌خه‌ینه‌ڕو:
2. چۆنیه‌تى وه‌رگرتنى پرۆژه‌كان
ئه‌و پرۆژه بازرگانیانه‌ى كه له رێگه‌ى وه‌به‌رهێنانه‌وه ده‌درێت به بازرگانان جیاوازه له‌وانه‌ى شاره‌وانى، چونكه ئه‌و پرۆژانه هیچ بڕه پاره‌كیان لێ وه‌رناگیرێت ئه‌وه‌شى وه‌رده‌گیرێت ته‌نها نرخى زه‌وییه‌كه‌یه.
ئه‌حمه‌د عەلى، خاوه‌نى پرۆژه‌ى بازرگانى بازاڕى هاوچه‌رخ له كه‌لار، ده‌ڵێت: بازاڕه‌كه‌م له ساڵى 2004ـه‌وه بنیاتنراوه له سه‌ر روبه‌رى 3 هه‌زار و 618 مه‌تر دوجا، له رێگه‌ى وه‌به‌رهێنانه‌وه وه‌رمگرتوه و تۆماره به ناوى خۆمه‌وه.
"پرۆژه‌كه‌م له ساڵى 2011 مۆڵه‌تى وه‌رگرتوه و له‌سه‌ر روبه‌رى 1000مه‌تره، هاوكات له رێگه‌ى وه‌به‌رهێنانه‌وه وه‌رم گرتوه". ئیدریس حسێن مسته‌فا، خ اوه‌نى ئوتێلى له‌نده‌ن ئاى و كۆمپانیاى نه‌دا به‌یزا له كه‌لار وا ده‌ڵێت.
وتیشى: له‌به‌رامبه‌ر وه‌رگرتنى ئه‌م پرۆژه‌یه هیچ بڕه پاره‌یه‌كم لێ وه‌رنه‌گیراوه، به‌ڵام ئێستا ئه‌گه‌ر بته‌وێت پرۆژه‌یه‌ك وه‌ربگریت ئه‌وه ده‌بێت پرۆژه‌یه‌ك بۆ شاره‌وانى كه‌لار ئه‌نجام بده‌یت.
له به‌رامبه‌ردا، هونه‌ر مه‌حمود، به‌ڕێوبه‌رى گشتى وه‌به‌رهێنانى گه‌رمیان وتى: پرۆژه بارزگانیه‌كاى وه‌به‌رهێنان له روى ئیدارییه‌وه مه‌رجه‌عى سه‌ره‌كى ئێمه یاساى ژماره 4ـى ساڵى 2006ـه، بۆیه هه‌ر داواكارییه‌ك بۆ ئه‌نجامدانى پرۆژه‌ى وه‌به‌رهێنان به‌تایبه‌ت بازرگانى راسته‌وخۆ به‌و یاسایه مامه‌ڵه‌ى له‌گه‌ڵ ده‌كه‌ین.
وتیشى: پرۆژه بازرگانیه‌كانیش له دواى وه‌رگرتنى داواكارى راسته‌وخۆ و له %99 ئاراسته‌ى شاره‌وانیه‌كان ده‌كرێت، چونكه له سه‌نته‌رى شار و ناحیه‌كاندا ئه‌نجام ده‌درێت، ئهمهش به‌مه‌به‌ستى ته‌رخانكردنى زه‌وى، كه زه‌وى بۆ ته‌رخان كرا دواتر دێته‌وه لاى ئێمه و رێكاره‌كانى بۆ ئه‌نجام ده‌ده‌ین تا ده‌گاته وه‌رگرتنى مۆڵه‌ت.
3. تاپۆكردنى پرۆژه‌كان
پرۆژه‌كانى بازرگانى له رێگه‌ى وه‌به‌رهێنانه‌وه تۆمارده‌كرێت به ناوى خاوه‌ن پرۆژه‌كانه‌وه ئهمهش جیاوازه له‌و پرۆژانه‌ى كه له رێگه‌ى موزایه‌ده‌وه ده‌درێن به كرێ.
ئه‌حمه‌د عەلى، خاوه‌نى پرۆژه‌ى بازرگانى بازاڕى هاوچه‌رخ له كه‌لار، ده‌ڵێت: ئه‌و پرۆژانه‌ى كه تاپۆن و له‌سه‌ره‌تاوه كراوه یه‌كێكیان ئێمه‌بوین له‌گه‌ڵ كۆمه‌ڵێك بیناى دیكه، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا پرۆژه‌ى وه‌به‌رهێنان دواى 5 ساڵ په‌یوه‌ندى به وه‌به‌رهێنانه‌وه نامێنێت وئه‌بێت به تاكه كه‌سى و تاپۆ ده‌كرێت، ئهمهش به‌پێى یاسا و رێنماییه‌كان.
ده‌شڵێت: كاتى خۆى پێش ئه‌وه‌ى دروست بكرێت به یاساى ژماره 89ـى وه‌به‌رهێنان كرا كه ئه‌وكات دو ئیداره‌ى بو، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش پاره‌ى زه‌وییه‌كه‌ت لێوه‌رئه‌گیرا، به‌ڵام به یاساى ژماره 6ـى وه‌به‌رهێنان له %25ى بینا ته‌وا بكرێت ئه‌وكات زه‌وییه‌كه تاپۆ ده‌كرا، چونكه ئه‌وكات حكومه‌ت ته‌كلیفى ده‌كرد پرۆژه‌ى وه‌به‌رهێنان بكرێت وه‌ك ئێستا نه‌بو.
له‌باره‌ى ئه‌و بڕه پاره‌یه‌ى كه داویه‌تى به حكومه‌ت له به‌رامبه‌ر زه‌ویه‌كه‌یدا، ئه‌و وه‌به‌رهێنه‌ره جه‌ختى له‌وه‌شكرده‌وه: نرخێكى كه‌م و ره‌مزى بو كه ناتوانم بیڵیم
ئه‌ویش 10 یه‌كى زه‌وییه‌كه‌یان وه‌رگرتوه، ئه‌وه‌شى نه‌یدابێت ده‌بێت ئێستا بیدات.
هاوكات، ئیدریس حه‌سه‌ن مسته‌فا، خاوه‌نى ئوتێلى له‌نده‌ن ئاى و كۆمپانیاى نه‌دا به‌یزا له كه‌لار وتى: له ساڵى 2017 ئه‌مرى 4 بینا له گه‌رمیان ده‌رچو بۆ تاپۆكردن یه‌كێكیان ئه‌مه‌ى من بو، به‌ڵام تاوه‌كو ئێستا تاپۆنه‌كراوه و له رێكاردایه، ئه‌وه‌ى ماوه‌ته‌وه پاره‌دانه‌كه‌یه‌تى كه خۆى ئه‌دات له 40 ملیۆن دینار.
هاوكات، هونه‌ر مه‌حمود، به‌ڕێوبه‌رى گشتى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى وه‌به‌رهێنانى گه‌رمیان وتى: پرۆژه‌كانى وه‌به‌رهێنان به‌تایبه بازرگانى له پێش ساڵى 2021ـه‌وه ئه‌و پرۆژانه‌ى كه بونه هۆى بوژانه‌وه‌ى ژێرخانى ئابورى وڵات ئه‌وه تۆمار ده‌كران وه‌ك هاندانێك بۆ وه‌به‌رهێن پرۆژه ئه‌نجام بدات، به‌ڵام له ئێستادا به‌وشێوه‌یه نیه.
ده‌شڵێت: له 5ـى 5ـى 2021ـه‌وه رێنماییه‌ك ده‌رچوه له ئه‌نجومه‌نى باڵاى وه‌به‌رهێنانه‌وه هه‌ندێك رێكارى داناوه بۆ تاپۆكردنى پرۆژه بازرگانیه‌كان، له یاساى وه‌به‌رهێنانیش هاندانێك هه‌یه له ئێستادا بۆ ئه‌وه‌ى ئه‌و شوێنانه‌ى كه په‌راوێزبون له پرۆژه‌ى وه‌به‌رهێان به‌تایبه‌ت بازرگانى گرنگیان پێ بدرێت، ئه‌ویش كراون به چه‌ند زۆنێكه‌وه (A و BوC)، وه‌ك گه‌رمیانیش قه‌زاى كه‌لار Aـیه قه‌زا و ناحیه‌كانى تر Cـیە، ئه‌مەش وەک هاندانێكه بۆ ئه‌وه پرۆژه‌ى زیاتر له‌و سنورانه بكرێت.
هێماى بۆ ئه‌وه‌شكرد: له زۆنى A پرۆژه بازرگانیه‌كان تاپۆكردنیان قورسه، چونكه پرۆژه‌یه‌كى 2 هه‌زار مه‌ترى و چه‌ند نهۆمى تۆمار ناكرێت له ئێستادا، به‌ڵام له زۆنه‌كانى BوC ئه‌كرێت ئهمهش وه‌ك هاندانێك وایه بۆ ئه‌و ناوچانه.
وتیشى: هاندانێكى دیكه‌ش ئه‌وه‌یه ئه‌گه‌ر پرۆژه‌یه‌ك له كه‌لار بكرێت كه 1 هه‌زار مه‌تر بێت و له 4 نهۆم كه‌متر نه‌بێت له روى زه‌وییه‌وه و باى 1 ملیار دۆلار بێت به‌پێى یاساكه، ئه‌مه بۆ ئه‌و زۆنه‌كانى تر به‌و شێوه‌یه نیه و هه‌رچه‌ند كه‌متر بێت گرفت نابێت، ئه‌گه‌رچى بڕیارى تاپۆكردن له ده‌سه‌ڵاتى ئێمه‌دا نیه، به‌ڵكو له ده‌سه‌ڵاتى ئه‌نجومه‌نى باڵاى وه‌به‌رهێنانه.
4. باجی سه‌ر پرۆژه بازرگانییه‌كان
یه‌كێك له‌و كێشانه‌ى كه بازرگانان باسى لێوه‌ده‌كه‌ن ئه‌و باجه‌یه كه لێیان وه‌رده‌گیرێت، وه‌كخۆیان ده‌ڵێن له ده‌ستپێكه‌وه بۆ ماوه‌ى 10 ساڵ به‌خشراون له باج و هه‌ندێكیشان ده‌ڵێن ساڵانه باج به حكومه‌ت ده‌ده‌ین.
ئیدریس حه‌سه‌ن مسته‌فا، خاوه‌نى ئوتێلى له‌نده‌ن ئاى و كۆمپانیاى نه‌دا به‌یزا له كه‌لار وتى: بۆماوه‌ى 10 ساڵ به‌خشراوین له دانى باج به حكومه‌ت له‌و رۆژه‌وه‌ى كه بینایه‌كه ته‌واو ده‌كرێت و راده‌ست ده‌كرێت، ئه‌وه‌ى ئێمه له ساڵى 2015 ته‌واو بوه تاوه‌كو ساڵى 2025 باج ناده‌ین.
ده‌شڵێت: نازانم چه‌ندێك بڕى باج وه‌رده‌گیرێت، چونكه له‌گه‌ڵ سه‌رده‌م ده‌گۆڕێت.
دۆخه‌كه بۆ ئه‌حمه‌د عەلى، خاوه‌نى پرۆژه‌ى بازرگانى بازاڕى هاوچه‌رخ له كه‌لار جیاوازه و ده‌ڵێت: هاوكارى بۆ ئه‌و پرۆژانه‌ى ئێمه‌مانان نیه و هیچ ئاسانكارییه‌كیان بۆ نه‌كردوین، بۆ نمونه دوكاندارم هه‌یه 2 ساڵه كرێى نه‌داوه، حكومه‌تیش له‌به‌رامبه‌ر ئه‌وه ساڵانه باجى كرێكه‌م لێ وه‌رده‌گرێت و هه‌مویم داوه، له كاتێكدا من پاره‌م وه‌رنه‌گرتوه، كه‌چى له برى ئه‌وه‌ى هاوكارمان بن بونه‌ته هۆكارى ئه‌وه‌ى كێشه‌مان بۆ دروست ئه‌كه‌ن.
ده‌شڵێت: له كاتى خۆیدا ئه‌و باجه نه‌ده‌ین كه دیاریكراوه بۆمان، راسته‌وخۆ ده‌كه‌نه سه‌رمان، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش هیچ ئاسانكارییه‌كمان بۆ نه‌كراوه له هیچ داموده‌زگایه‌ك، بۆنمونه ئاسانكارییه‌كه ئه‌وه‌یه كه به‌ڕێوبه‌رایه‌تى باج به‌تایبه‌ت خانوبه‌ره نوسراو ئاراسته‌ى دادگا بكه‌ن به‌وه‌ى كه باجده‌رێكى باشین و له كاتى خۆیدا ئه‌یده‌ین به‌پێى یاساش گرێبه‌ست هه‌بو له ماوه‌ى 3 مانگدا بابه‌ته‌كه چاره‌سه‌ر ده‌كرێت، كه‌چى وا 2 ساڵه دۆسیه‌مان له دادگایه یه‌كلانه‌بوه‌ته‌وه.
له به‌رامبه‌ردا، ئارام عادل، به‌ڕێوبه‌رى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى باجى خانوبه‌ره‌ى گه‌رمیان، ده‌ڵێت: به‌پێى یاساى ژماره 162ـى ساڵى 1952ـى هه‌مواركراوى هه‌رێمى كوردستان، له %9ـى كۆى داهاتى كرێى ساڵێكى ئه‌و موڵكه‌ى كه ده‌درێت به كرێ بۆ حكومه‌ت ده‌بێت، ئه‌مه چ بۆ پرۆژه بازرگانیه‌كان بێت له رێگه‌ى وه‌به‌رهێنانه‌وه‌یه چ بۆ ئه‌و پرۆژانه‌ش بێت كه به موزایه‌ده دراوه به بازرگان.
وتیشى: له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا هه‌ر پرۆژه‌یه‌كى بازرگانى كه له رێگه‌ى وه‌به‌رهێنانه‌وه بێت تاوه‌كو 10 ساڵ لێخۆشبونى هه‌یه به‌پێى یاسا و رێنماییه‌كان، به‌ڵام بۆ پرۆژه‌كان نیه كه له رێگه‌ى بانه‌وانى "موساته‌حه"وه ده‌كرێت.
جه‌ختى له‌وه‌شكرده‌وه: هه‌مو بازرگانه‌كان ساڵانه باج به حكومه‌ت ده‌ده‌ن به به‌رده‌وامى.
له باره‌ى پرۆژه‌كانى وه‌به‌رهێنانیشه‌وه هێماى بۆ ئه‌وه‌كرد: پرۆژه‌كانى وه‌به‌رهێنان كه بازرگانین %80ـیان تۆمارن به ناو خاوه‌نه‌كانیانه‌‌وه و خودى كه‌سه‌كه باج ئه‌دات له ناو وه‌به‌رهێنان ده‌رچوه، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا هه‌ر بازرگانێك ئه‌گه‌ر باج نه‌دات له كاتى خۆیدا له %10ـى ئه‌چێته سه‌ر به‌پێى یاسا.
هاوكات، بابه عه‌لى محه‌مه‌د، به‌ڕێوبه‌رى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى باجى ده‌رامه‌تى گه‌رمیان وتى: هیچ وه‌به‌رهێنه‌ر و بازرگانێك كاریان نایه‌ته‌وه لاى ئێمه بۆ دانى باج، ئه‌وه‌ى په‌یوه‌ندى به ئێمه‌وه هه‌یه باجى پیشه‌یه كه وه‌رى ده‌گرین، باجى موڵك بۆ ئێمه نیه و په‌یوه‌ندى به ئێمه‌وه نیه په‌یوه‌ندى به باجى خانوبه‌ره‌وه‌یه.
هاوكات، هونه‌ر مه‌حمود، به‌ڕێوبه‌رى گشتى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى وه‌به‌رهێنانى گه‌رمیان وتى: "به‌پێى یاسا دیاریی و جێگیركراوه كه 10 ساڵ وه‌به‌رهێنه‌ران به‌خشراون له دانى باج له ده‌ستپێكى پرۆژه‌كه‌یه‌وه، ئهمهش وه‌ك هاندانێكه بۆ ئه‌وان.
5. گرفتى كاره‌با
بازرگانان ره‌خنه ئاراسته‌ى حكومه‌ت ده‌كه‌ن به‌وه‌ى كه مانگانه بڕێك پاره‌ى زۆریان بۆ دێته‌وه له‌به‌رامبه‌ر ئه‌و كاره‌بایه‌ى كه به‌كاریده‌هێنن، وه‌كخۆیان ده‌ڵێن بۆ هه‌ر یەکەیه‌ك بڕى 156 دینار دیاریكراوه و ئهمهش گرانه له‌سه‌رمان.
ئه‌حمه‌د عەلى، خاوه‌نى پرۆژه‌ى بازرگانى بازاڕى هاوچه‌رخ له كه‌لار ده‌ڵێت: یه‌كێكى دیكه له‌و كێشانه كه روبه‌رومان بوه‌ته‌وه پاره‌ى كاره‌بایه كه ده‌یان جار سه‌ردانى فه‌رمیمان كردوه و نوسراومان هاوردوه كه كاره‌باى ئه‌و دوكاندارانه ببڕن كه له ته‌لاره‌كه‌مانن، به‌ڵام هیچ نه‌كراوه، كاتێكیش به‌جێى ده‌هێڵن هه‌موى ده‌كه‌وێته سه‌ر شانى ئێمه.
باسى له‌وه‌شكرد: پاره‌ش كه دێته‌وه به‌گوێره‌ى خه‌رجكردنه، هه‌ر یەکەیه‌كیش به 156 دیناره، له كاتێكدا حكومه‌تى خواروى عێراق بۆ هه‌ر یەکەیه‌ك به 50 دینار دیارى كردوه بۆ وه‌به‌رهێنه‌ره‌كان بۆ ئه‌و پرۆژانه.
ده‌شڵێت: بۆماوه‌ى 2 مانگ جارێك زیاتر له 6 ملیۆن دینار دێته‌وه كه گه‌شته وه‌رزى گه‌رما دو به‌رامبه‌ر ئه‌بێته‌وه، له كاتێكدا زۆرترین كاته‌كانیش كاره‌باى مۆلیده‌یه، كه‌چى دوكاندار پاره نادات و هه‌موى كه‌وتوه به‌سه‌ر ئێمه‌دا.
جه‌ختى له‌وه‌شكرده‌وه: ره‌زامه‌ندى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى كاره‌بامان هێناوه كاره‌باكه ببڕن تاوه‌كو پاكتاوى بكه‌ن، كه‌چى هیچ نه‌كراوه و 100 ملیۆن دیناریش له‌سه‌رمان كه‌ڵه‌كه بوه.
"دۆخى كاره‌با خراپه و مانگانه بڕێكى زۆرمان بۆ دێته‌وه، به‌تایبه‌ت هۆتێله‌كه‌م ئه‌گه‌ر موشته‌رى هه‌بێت زۆر سه‌رف ئه‌بێت بڕه‌كه زیاتر ئه‌بێت، به‌ڵام بۆ مۆبیلیاته‌كه‌مان كه‌متر كاره‌با ده‌بات". ئیدریس حه‌سه‌ن مسته‌فا، خاوه‌نى ئوتێلى له‌نده‌ن ئاى و كۆمپانیاى نه‌دا به‌یزا له كه‌لار، واى وت.
وتیشى: بۆ هه‌ر مانگێكله 1 ملیۆن بۆ 2 ملیۆن و نیومان بۆ دێته‌وه به‌پێى خه‌رجكردنى یەکەى كاره‌با.
له به‌رامبه‌ردا، ئالان ئه‌ركان، وته‌بێژى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى گشتى كاره‌باى گه‌رمیان ده‌ڵێت: پرۆژه بازرگانیه‌كان كه پاره‌یان بۆ دێته‌وه ئه‌كه‌وێته‌وه سه‌ر ئه‌و بڕه‌ى كه به‌كارى ده‌هێنن، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا بۆ پۆلى بازرگانى هه‌ر یەکەیه‌ك به 156 دینار دیارى كراوه و جێگیره و وه‌ك پۆلى ماڵان نیه.
وتیشى: نوسراو كراوه بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ى ئه‌و نرخه‌ى كه دانراوه به‌تایبه‌ت له پارێزگاى سلێمانى و هه‌ڵه‌بجه و ئیداره سه‌ربه‌خۆكانى گه‌رمیان و راپه‌ڕین، ئایه حكومه‌ت كه‌مى ئه‌كاته‌وه ئه‌وه له ده‌سه‌ڵاتى ئێمه و ته‌نانه‌ت وه‌زاره‌تى كاره‌باش نیه، به‌ڵكو له ده‌سه‌ڵاتى ئه‌نجومه‌نى وه‌زیرانه.
هێماى بۆ ئه‌وه‌شكرد: جیاوازى نه‌كراوه له نێوان ناوچه‌كان بۆ دیاریكردنى ئه‌و نرخه، ئامانجى نوسراوه‌كه‌ش ئه‌وه‌یه وه‌ك هاندانێكه بۆ ئه‌وه‌ى په‌ره‌ى زیاتر به پرۆژه‌ى بازرگانى بدرێت به‌تایبه‌ت بۆ گه‌رمیان.
6. پرسى وه‌رگرتنى به‌رتیل
پرسى به‌رتیل وه‌رگرتن له بازرگانان و وه‌به‌رهێنه‌ران یه‌كێكه له‌و پرسانه به‌به‌رده‌وامى باسى لێوه‌ده‌كرێت، به‌شێك له بازرگانانیش جه‌خت له‌وه‌ده‌كه‌نه‌وه كه روبه‌روى شتى له‌وشێوه‌یه نه‌بونه‌ته‌وه.
ئه‌حمه‌د عەلى، خاوه‌نى پرۆژه‌ى بازرگانى بازاڕى هاوچه‌رخ له كه‌لار، ده‌ڵێت: پرسى به‌رتیل وه‌رگرتن ئێستا نابیستم هه‌بێت ئه‌گه‌رچى وه‌ك خۆم روبه‌ڕوى شتى وانه‌بومه‌ته‌وه، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش نوێنه‌رى ژورى بازرگانیم هیچ كه‌سێك نه‌هاتوه سكاڵا تۆمار بكات.
جه‌ختى له‌وه‌شكرده‌وه: ئه‌گه‌ر هه‌شبوبێت خه‌ڵك ترساوه باسى بكات بۆ ئه‌وه‌ى كێشه‌ى بۆ دروست نه‌بێت.
هاوكات، ئیدریس حه‌سه‌ن مسته‌فا، خاوه‌نى ئوتێلى له‌نده‌ن ئاى و كۆمپانیاى نه‌دا به‌یزا له كه‌لار وتى: وه‌كو خۆم تاوه‌كو ئێستا پاره‌م نه‌داوه له‌به‌رامبه‌ر راییكردنى مامه‌ڵه‌كانم، دواكه‌وتنى ئیشى تۆماركردنى پرۆژه‌كه‌شم هه‌ر ئه‌و مه‌سه‌له‌یه، چونكه له ساڵى 2017ـه‌وه ئه‌مرى تاپۆكه‌م هه‌یه تاوه‌كو ئێستا ته‌واو نه‌بوه.
باسى له‌وه‌شكرد: هه‌مو فه‌رمانگه‌كانیش ئاگادارى ئه‌وه‌ن و ده‌زانن كه پاره‌م نه‌داوه.
له به‌رامبه‌ردا، هونه‌ر مه‌حمود، به‌ڕێوبه‌رى گشتى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى وه‌به‌رهێنانى گه‌رمیان وتى: له‌باره‌ى پرسى به‌رتیله‌وه هیچ شتێكى له‌وبابه‌ته نیه ته‌مه‌نا ده‌كه‌م هه‌ر نه‌بێت، چونكه شتێكى قێزه‌ونه، ئه‌و بازرگانانه‌شى كه ده‌ڵێن هه‌یه و به‌شێوه‌ى راسته‌وخۆ نیه ئه‌وه ده‌رگامان كراوه‌ته‌وه و ده‌توانن ده‌ستیان بگاته هه‌مو شوێنێك بۆ چاره‌سه‌ركردنى.
وتیشى: تاوه‌كو ئێستا هیچ سكاڵایه‌كمان بۆنه‌هاتوه له‌وباره‌یه‌وه و هیچ شتێكى وامان نیه.
7. ئاسته‌نگى له راییكردنى مامه‌ڵه‌كاندا
"له ساڵانى پێشتر و له سه‌رده‌مى ئێمه له ساڵى 2004 به‌دوا زۆر هاوكارى ده‌كراین به فه‌رمانگه و كارمه‌ندانیشیه‌وه هیچ كێشه و گرفتێك نه‌بو، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا بۆ ماوه‌ى ساڵێكه بازرگانان و وه‌به‌رهێنه‌ران ئیشه‌كانیان به باشى ده‌ڕوات له داموده‌زگاكان و زۆر هاوكارن". ئه‌حمه‌د عەلى، خاوه‌نى پرۆژه‌ى بازرگانى بازاڕى هاوچه‌رخ له كه‌لار وا ده‌ڵێت.
وتیشى: له ئێستادا چاوسوركردنه‌وه و به‌ش به‌شێنه نه‌ماوه، وه‌ك چه‌ند ساڵى پێشتر نیه و دۆخه‌كه جیاواز بو.
ئیدریس حه‌سه‌ن مسته‌فا، خاوه‌نى ئوتێلى له‌نده‌ن ئاى و كۆمپانیاى نه‌دا به‌یزا له كه‌لار وتى: ئاسته‌نگى له راییكردنى مامه‌ڵه‌كانمان رۆتیناته، به‌ڵكو ئه‌وه نیه فه‌رمانبه‌رێك یان كه‌سێك كاره‌كه‌ت بۆ نه‌كات، به جۆرێك له‌ماوه‌ى ساڵانى رابردو نوسخه‌یه‌كى تاپۆكردنى پرۆژه‌كه‌م نه‌نێردرابو بۆ سه‌ره‌وه به نوسراوى فه‌رمى هاته‌وه كه 2 كۆپى بێت نه‌كرابو له‌وێ دانه‌یه‌ك رابكێشرێت به‌وهۆیه‌وه 3 مانگ مامه‌ڵه‌كه‌م دواكه‌وت".
جه‌ختى له‌وه‌شكرده‌وه: به‌شێوه‌یه‌كى گشتى ئیشوكار له گه‌رمیان خراپ نیه.
هاوكات، هونه‌ر مه‌حمود، به‌ڕێوبه‌رى گشتى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى وه‌به‌رهێنانى گه‌رمیان وتى: ئاسته‌نگى بونى هه‌یه به‌هۆى دۆخێكه‌وه، به‌ڵام به‌مه‌به‌ست نیه، ئهمهش مایه‌ى دڵخۆشیه، به‌تایبه‌ت وه‌به‌رهێنان كه بۆ ناوچه‌ى گه‌رمیان بابه‌تێكى نوێیه.
وتیشى: پرۆژه‌كانى وه‌به‌رهێنانیش ته‌بیعه‌تى وایه پێویستى به كاتى زۆره و زۆریشى پێ ئه‌چێت.
8. له‌به‌رامبه‌ر پێدانى زه‌وییه‌كان پاره له بازرگانان وه‌رده‌گیرێت
"له‌به‌رامبه‌ر ئه‌و زه‌ویه‌ى كه پێمدراوه پاره‌م لێ وه‌رئه‌گیرێت، به‌ڵام تاوه‌كو ئێستا لێم وه‌رنه‌گیراوه هه‌تا تاپۆ ده‌كرێت، ئه‌وه‌شى كه وه‌ر ئه‌گیرێت بۆ هه‌ر ساڵێك 6 ملیۆن و 500 هه‌زاره وه‌ك كرێى بانه‌وانى ئه‌یده‌م به وه‌به‌رهێنان"، ئیدریس حه‌سه‌ن مسته‌فا، خاوه‌نى ئوتێلى له‌نده‌ن ئاى و كۆمپانیاى نه‌دا به‌یزا له كه‌لار واى وت.
وتیشى: واته له ساڵى 2011 تاوه‌كو تۆمار ده‌كرێت كه ساڵێكى ماوه به كۆى گشتى ده‌كاته نزیكه‌ى 85 ملیۆن دینارێك، ئه‌مه جگه له ئه‌و 40 ملیۆن دیناره‌ى كه بۆ تاپۆكردنه‌كه‌ى لێم وه‌رده‌گیرێت.
له به‌رامبه‌ردا، هونه‌ر مه‌حمود، به‌ڕێوبه‌رى گشتى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى وه‌به‌رهێنانى گه‌رمیان وتى: پێش بڕیاره‌كانى ساڵى 2021 هه‌ر پرۆژه‌یه‌كى بازرگانى بدرایه به وه‌به‌رهێنێك ئه‌وه نرخى راسته‌قینه‌ى زه‌ویه‌كه‌ى له %10 بوه، بۆ نمونه هه‌ر مه‌ترێك به 100 دۆلار بوایه ئه‌وه 10 دۆلارى ئه‌كرد، هاوكات ئه‌و بڕه‌ش لێكدانى 0.08 ده‌كرا ده‌یكرده كه‌متر له دۆلارێك، به‌ڵام ئێستا ئه‌وه نه‌ماوه.
وتیشى: به‌پێى رێنماییه‌كانى ساڵى 2021 پرۆژه‌كانى وه‌به‌رهێنان به‌تایبه‌ت بازرگانى ده‌بێت ئه‌و رێژه‌یه به‌رزكراوه‌ته‌وه بۆ %20 ئهمهش به‌هۆى ئه‌وه‌ى وه‌به‌رهێن رو له كه‌رته‌كانى ترى وه‌ك كشتوكاڵى و پیشه‌سازى بكات بۆ ئه‌وه‌ى پرۆژه ئه‌نجام بدات.
ده‌شڵێت: ئه‌گه‌ر زه‌وییه‌ك 1 هه‌زار مه‌تر بێت و بۆ هه‌ر مه‌ترێكیش 100 دۆلار بێت ئه‌وه له %20ـى بۆ ئێمه ده‌گه‌ڕێته‌وه، ئه‌مه جگه له‌وه‌ى كه تۆمار كرا %20ـى نرخى زه‌ویه‌كه‌ى لێوه‌رده‌گیرێت.
هێماى بۆ ئه‌وه‌شكرد: ئه‌مه جگه له‌وه‌ى له %1ـى كۆى گوژمه‌ى پرۆژه‌كه‌ى لێوه‌رده‌گیرێت و ده‌خرێته سه‌ر حساب بانكیه‌كى حكومى، بۆنمونه ئه‌گه‌ر پرۆژه‌كه باى 1 ملیار دۆلار بێت له %1ـى بۆ حكومه‌ت ئه‌بێت.
وتیشی: خه‌مڵاندنى زه‌وى پرۆژه بازرگانیه‌كان له‌لاى وه‌به‌رهێنانه‌وه ده‌كرێت، به‌ڵام به‌ته‌نها نین، به‌ڵكو نوێنه‌رى به‌ڕێوبه‌رایه‌تیه‌كانى تایبه‌ت به باجه‌كان بونیان هه‌یه له لیژنه‌كه‌دا له‌گه‌ڵ شاره‌وانى ئه‌وكات بڕیار له‌سه‌ر نرخى زه‌ویه‌كه ده‌درێت كه لیژنه‌یه‌كى 7 كه‌سین، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ئه‌و نرخه‌ش ئه‌بێته بنه‌مایه‌ك بۆ وه‌رگرتنى تاپۆكردنى.
9. كێشه‌ى ده‌سته‌به‌ریى كرێكاران
بازرگانان باس له‌وه‌ده‌كه‌ن له‌گه‌ڵ ده‌ستپێكى پرۆژه‌كانیان ده‌سته‌به‌رییان كردوه و مانگانه‌ش ئه‌و بڕه پاره‌ى كه به‌پێى یاسا بۆیان دیاریكراوه ده‌یده‌ن به حكومه‌ت.
ئیدریس حه‌سه‌ن مسته‌فا، خاوه‌نى ئوتێلى له‌نده‌ن ئاى و كۆمپانیاى نه‌دا به‌یزا له كه‌لار وتى: ده‌سته‌به‌ریم كردوه له ساڵى 2015ـه‌وه، پێشتر زۆر ماندویان ئه‌كردین، چونكه لێره نه‌بو له سلێمانى بو، بۆ ماوه‌یه‌كیش ده‌سته‌به‌ریه‌كه‌م نه‌دابو كاتێكم زانى 38 ملیۆنم هاتوه‌ته سه‌ر، به‌ڵام ئێستا كه لێره‌یه مانگانه ده‌یده‌ین.
وتیشى: ئێستا 6 كرێكارم هه‌یه، پێشتر زۆر بون و بۆ هه‌ر یه‌كێكیان مانگانه 59 هه‌زار دینار ده‌ده‌م به ده‌سته‌به‌ریى.
"ده‌سته‌به‌ریم كردوه له ساڵى 2011ـه‌وه و هیچ كێشه‌یه‌كمان نیه، 2 كرێكارى بیانیم هه‌یه ده‌سته‌به‌رییان بۆ كراوه و مانگانه له %17ـى كۆى موچه‌كه‌ى ئه‌ده‌م به حكومه‌ت به‌پێى ئه‌و گرێبه‌سته‌ى كه هه‌یه". ئه‌حمه‌د عەلى، خاوه‌نى پرۆژه‌ى بازرگانى بازاڕى هاوچه‌رخ له كه‌لار وا ده‌ڵێت.
وتیشى: ئهمهش له كاتێكدایه هیچ بڕه پاره‌یه‌كیش بۆ كرێكاره‌كانم نه‌گه‌ڕاوه‌ته‌وه و تائێستاش سودمه‌ند نه‌بون له‌و بڕه پاره‌یه.
له به‌رامبه‌ردا، هێمن جه‌مال، به‌ڕێوبه‌رى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى ده‌سته‌به‌رى كۆمه‌ڵایه‌تى بۆ كرێكارانى گه‌رمیان وتى: هه‌ر شوێنكارێك به‌پێى یاساى ده‌سته‌به‌رى بیگریته‌وه ده‌سته‌به‌رى بۆ ئه‌كرێت، ئیتر ئێمه هه‌قمان به‌وه نیه بازرگانیه یان وه‌به‌رهێنانه یان هه‌ر تایپێكى دیكه‌یه.
وتیشى: یه‌كێك له‌و كێشانه‌ى كه روبه‌روى ئێمه ئه‌بێته‌وه هه‌ر پرۆژه‌یه‌ك كه ده‌درێت به وه‌به‌رهێنێك یان بازرگانێك به نوسراوى فه‌رمى ئێمه ئاگادار ناكرێینه‌وه، له‌كاتێكدا دبێت ئه‌وه هه‌بێت بۆ ئه‌وه‌ى بزانین كه ئه‌و كۆمپانیایه ئیش ئه‌كات چه‌ند كرێكارى هه‌یه و ده‌سته‌به‌رى بۆ بكه‌ین.
هێماى بۆ ئه‌وه‌شكرد: هه‌ر شوێنكارێك بازرگانى بێت یان وه‌به‌رهێنان به‌رهه‌ڵستى بكات له پێدانى زانیارى بۆ ده‌سته‌به‌ریى، به‌پێى یاساى ژماره 39ـى ساڵى ـ1971ى عێراقى هه‌مواركراوى ژماره 4ـى ساڵى 2012ـى په‌رله‌مانى كوردستان، لایه‌نى فه‌رمى ئاگادارده‌كه‌ینه‌وه ئه‌گه‌ر هه‌ر به‌ده‌م داواكه نه‌هات ئه‌وه له رێگه‌ى دادگاى كاره‌وه به راپۆرتى خۆمان ناچارى ده‌كه‌ین زانیاریمان بداتێ و ده‌سته‌به‌رى بكه‌ن.
له‌باره‌ى ئه‌وه‌ى ئه‌و شوێنكارانه‌ى كه ده‌سته‌به‌رییان بۆ كراوه، چه‌ندى بازرگانیه، به‌ڕێوبه‌رى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى ده‌سته‌به‌رى كۆمه‌ڵایه‌تى بۆ كرێكارانى گه‌رمیان وتى: شوێنكاره‌كانمان جیانه‌كردوه‌ته‌وه و هه‌موى به تێكه‌ڵى وه‌رگیراوه، سیسته‌مێكیش نیه بۆ جیاكردنه‌وه‌یان.
10. بازرگانان: هاوكاریی ناكرێین
"هاوكارى بۆ ئه‌و پرۆژانه‌ى ئێمه مانان نیه و هیچ ئاسانكارییه‌كیان بۆ نه‌كردوین، بۆ نمونه دوكاندارم هه‌یه 2 ساڵه كرێى نه‌داوه حكومه‌تیش له‌به‌رامبه‌ر ئه‌وه ساڵانه باجى كرێكه‌م لێ وه‌رده‌گرێت و هه‌مویم داوه له كاتێكدا من پاره‌م وه‌رنه‌گرتوه، كه‌چى له برى ئه‌وه‌ى هاوكارمان بن بونه‌ته هۆكارى ئه‌وه‌ى كێشه‌مان بۆ دروست ئه‌كه‌ن". ئه‌حمه‌د عەلى، خاوه‌نى پرۆژه‌ى بازرگانى بازاڕى هاوچه‌رخ له كه‌لار وا ده‌ڵێت.
له‌به‌رامبه‌ردا، هونه‌ر مه‌حمود، به‌ڕێوبه‌رى گشتى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى وه‌به‌رهێنانى گه‌رمیان وتى: ئێمه به‌به‌رده‌وامى هاوكارى بازرگانیان بوین و پشتگیریان ده‌كه‌ین ئهمهش یاساكه پێمان ده‌ڵێت پارێزه‌رى وه‌به‌رهێنه‌ران بین، ته‌نانه‌ت له رێكاره ئیدارییه‌كانیش ته‌داخولمان مردوه بۆ ئه‌وه‌ى كاره‌كانیان به زوترین كات بۆیان راى بكرێت".
هاوكات، ئارام عادل، به‌ڕێوبه‌رى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى باجی خانوبه‌ره‌ى گه‌رمیان، جه‌ختى له‌وه‌كرده‌وه: هاوكارێكى زۆرى بازرگانه‌كانین.
11. بازرگانان: دۆسیه‌كانمان له دادگا یه‌كلا نابێته‌وه
بازرگانێك جه‌خت له‌وه‌ده‌كاته‌وه كه دۆسیه‌كانیان له دادگا به ئاسانى یه‌كلا نابێته‌وه و وه‌كخۆى ده‌ڵێت: دۆسیه هه‌یه بۆ ماوه‌ى زیاتر له 2 ساڵه تاوه‌كو ئێستا یه‌كلا نه‌بوه‌ته‌وه.
ئه‌حمه‌د عەلى، خاوه‌نى پرۆژه‌ى بازرگانى بازاڕى هاوچه‌رخ له كه‌لار ده‌ڵێت: دۆسیه‌كانمان له دادگا یه‌كلا نابێته‌وه به جۆرێك دۆسیه‌م هه‌یه بۆ ماوه‌ى 2 ساڵ زیاتره له دادگایه یه‌كلانه‌بوه‌ته‌وه كه تایبه‌ت به‌وه‌ى دوكاندا كرێ نادات.
وتیشى: به‌پێى یاساش گرێبه‌ست هه‌یه له نێوانمان كه ده‌بێت له ماوه‌ى 3 مانگدا بابه‌ته‌كه یه‌كلا ببێته‌وه، كه‌چى به‌وشێوه‌یه نیه، دۆخه‌كه‌ش له سنورى گه‌رمیان زیاتره كه‌چى له ناوچه‌كانى خواروى عێراق و هه‌ولێریش زۆر بڕوات له ماوه‌ى 4 مانگدا یه‌كلا ده‌بێته‌وه.
هێماى بۆ ئه‌وه‌شكرد: بازاڕه‌كه‌ى من دوكانه‌كانى ژێر زه‌مینى ته‌نها 4 كه‌سێك كرێ ده‌دات زیاتر له 100 ملیۆن دینارم له‌لاى دوكانداره‌كانه و نایده‌نه‌وه، له كاتێكدا گرێبه‌ستى فه‌رمى هه‌یه بۆ ئه‌و بابه‌ته له نێوانماندا.
له به‌رامبه‌ردا، هونه‌ر مه‌حمود، به‌ڕێوبه‌رى گشتى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى وه‌به‌رهێنانى گه‌رمیان وتى: ئه‌و دۆسیانه‌ى كه له دادگان بۆ هه‌ر بابه‌تێكى وه‌به‌رهێنان بێت ئێمه ناتوانین ته‌داخول بكه‌ین، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا له دادگا كه‌سى سێیه‌مین و ده‌بێت راى راشكاوى خۆمان هه‌بێت، به‌ڵام بڕیارى یه‌كلاكه‌ره‌وه له‌لاى دادگایه.
12. پرۆژه وه‌به‌رهێنانه‌كان %20ـى داهاته‌كه‌ى بۆ شاره‌وانیه
ئه‌كره‌م ساڵح، سه‌رۆكى شاره‌وانى كه‌لار، باسى له‌وه‌كرد: به‌پێى یاسا و رێنماییه‌كان هه‌ر زه‌وییه‌ك كه ده‌درێت به پرۆژه‌ى وه‌به‌رهێنان به شێوه‌ى بازرگانى له سه‌نته‌رى شاردا، له %20ـى داهاتى ئه‌و پرۆژه‌یه بۆ شاره‌وانى ده‌بێت كه كرێى موڵكه‌كه‌یه.
وتیشى: به‌تایبه‌ت ئه‌و پرۆژانه‌ى كه له رێگه‌ى موزایه‌ده‌ى وه‌به‌رهێنانه‌وه ده‌كرێت و ده‌درێت به كرێ، ئه‌بێت له %20ـى كۆى داهاته‌كه‌ى بۆ شاره‌وانى بێت، ئه‌مه جگه له‌وه‌ى كه موڵكه‌كه تۆمار ده‌كرێت له %20ـى بۆ شاره‌وانى ده‌بێت ئه‌و پاره‌ى كه ده‌درێت به تۆماركردنه‌كه‌ى.
دۆخه‌كه بۆ قه‌زاى كفرى جیاوازه، چونكه پرۆژه‌ى وه‌به‌رهێنانى تێدانیه تاوه‌كو ئه‌و رێژه داهاته‌ى بۆ بگه‌ڕێته‌وه.
عه‌لى خورشید، سه‌رۆكى شاره‌وانى كفرى ده‌ڵێت: پرۆژه‌ى وه‌به‌رهێنانمان نیه له ئێستادا ته‌نها 1 پرۆژه‌مان هه‌یه ئه‌وه‌ى نیشته‌جێبون كه ئهمهش وه‌ستاوه، بۆیه له %20ـى داهاتى پرۆژه‌كانى وه‌به‌رهێنان ئێمه نیمانه.
باسى له‌وه‌شكرد: له ئێستادا به‌دوا له پلانماندایه كۆمه‌ڵێك پرۆژه‌ى وه‌به‌رهێنان له سنوره‌كه ئه‌نجام بدرێت كه له %80ـى رێكاره‌كانى بڕیوه ئه‌و پرۆژانه و وه‌به‌رهێنان كارى له‌سه‌ر بكات.
له به‌رامبه‌ردا، هونه‌ر مه‌حمود، به‌ڕێوبه‌رى گشتى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى وه‌به‌رهێنانى گه‌رمیان وتى: له‌و بڕه داهاته‌ى كه له %20 بۆ وه‌به‌رهێنان ده‌گه‌ڕێته‌وه له پرۆژه بازرگانیه‌كان، له‌و داهاته‌ش له %20ـى بۆ شاره‌وانى ده‌بێت.
وتیشى: بۆ قه‌زاى كفریش له ئێستادا 21 پارچه زه‌وى ته‌رخانكراوه بۆ ئه‌نجامدانى پرۆژه‌ى وه‌به‌رهێنان، بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌ش گشتاندنمان كردوه بۆ ته‌واوى كوردستان بۆئه‌وه‌ى وه‌به‌رهێن بێت و پرۆژه ئه‌نجام بدات، ئه‌مه جگه له‌وه‌ى له ناحیه‌كانیش داواكارى هه‌یه به‌تایبه‌ت ناحیه‌ى رزگارى.
13. پرۆژه‌كان سه‌رپه‌رشتیارى ژینگه‌ییان بۆ داده‌نرێت
حكومه‌ت هه‌نگاوێكى نوێى ناوه له باره‌ى پاراستنى ژینگه‌وه، به‌وه‌ى ده‌بێت له پرۆژه بازرگانیه‌كاندا سه‌رپه‌رشتیارى ژینگه‌یى دابنرێت.
دوره‌ید سه‌لیم، به‌ڕێوبه‌رى فه‌رمانگه‌ى ژینگه‌ى گه‌رمیان، وتى: ئه‌مه رێنماییه و له وه‌قایعى كوردستان بڵاوبوه‌ته‌وه و له ته‌واوى كوردستان ئه‌و بڕیاره جێبه‌جێ كراوه، كه ده‌بێت سه‌رپه‌رشتیارى ژینگه‌یى له نێو ئه‌و پرۆژه بازرگانیانه‌دا هه‌بن كه كاریگه‌رى ژینگه‌ییان هه‌یه.
ده‌شڵێت: هاوكات رێنماییه‌كى تایبه‌تمان هه‌یه كه جیاوازى له نێو پرۆژه‌كان كردوه و پۆلێنى كردون، به‌جۆرێك پرۆژه‌مان هه‌یه له پۆلێنى (أ) و پرۆژه‌شمان هه‌یه له پۆلێنى (ب) و هه‌شمانه له پۆلێنى (ج)ـه.
هێماى بۆ ئه‌وه‌شكرد: ئه‌و پرۆژانه‌ى كه گه‌وره‌ن و كاریگه‌ریى زۆریان له‌سه‌ر ژینگه ده‌بێت، سه‌رپه‌رشتیاریان بۆ داده‌نرێت.
جه‌ختى له‌وه‌شكرده‌وه: هاوكات رێنماییه‌كى تایبه‌تمان هه‌یه بۆ بابه‌تى ئیجرائاتكردن، ئه‌گه‌ر بڕیاره‌كه جێبه‌جێ نه‌كات دواى هه‌ندێك رێكار ئه‌وه ده‌چێته بوارى غه‌رامه‌كردنه‌وه تاوه‌كو داخستن، ئهمهش قۆناغ به قۆناغ ده‌ڕوات، ته‌نانه‌ت ئه‌گاته ئاستى وه‌رگرتنى ره‌زامه‌ندى ژینگه‌یی بۆ پرۆژه‌كه.
دوه‌م: پرۆژه بازرگانییه‌كان له رێگه‌ى شاره‌وانیه‌كانه‌وه
1. ژماره‌ى پرۆژه‌كان
پرۆژه بازرگانیه‌كان له رێگه‌ى شاره‌وانیه‌كانه‌وه به زیادكردنى "موزایه‌ده‌ى" ئاشكرا ده‌بێت، ئهمهش به‌پێى یاساى ژماره 1ـى ساڵى 2021ـى به‌كرێدانى موڵك و ماڵى ده‌وڵه‌ت. جیاوازى ئه‌م پرۆژانه له‌گه‌ڵ وه‌به‌رهێنان ئه‌وه‌یه تۆمار ناكرێن و دواى ئه‌و ماوه‌یه‌ى كه بۆى دیاریكراوه و گرێبه‌سته‌كه‌ى به كۆتا هات، ئه‌وه راسته‌وخۆ ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ده‌وڵه‌ت و بۆ جارێكى دیكه ده‌توانرێت موزایه‌ده‌ى بۆ بكرێته‌وه.
به‌پێى ئامارێك له قه‌زاى كه‌لار 1500 پرۆژه‌ى بازرگانى له سێكته‌ره جیاوازه‌كان له رێگه‌ى موزایه‌ده‌وه دراوه به بازرگانان.
به‌ڵام دۆخه‌كه بۆ ناحیه‌ى رزگارى و ناحیه‌ى باوه‌نور جیاوازه، له‌وێ زیاتر دوكان و هه‌ندێك شوێنكار دراون به كرێ.
2. پرۆژه‌كان له رێگه‌ى زیادكردنه‌وه‌یه
پرۆژه بازرگانیه‌كان له رێگه‌ى شاره‌وانیه‌كانه‌وه به زیادكردن "موزایه‌ده" ده‌درێن، پێدانه‌كه‌ش تاهه‌تایی نییه و بۆ ماوه‌یه‌كى دیارییكراوه كه ئه‌وپه‌ڕی 25 ساڵه.
محه‌مه‌د ئه‌حمه‌د، خاونى كۆمه‌ڵگه‌ى كه‌لارى گه‌شتیارى له قه‌زاى كه‌لار وتى: ئه‌م پرۆژه‌یه به موزایه‌ده وه‌رمانگرتوه بۆ ماوه‌ى 24 ساڵ له ساڵى 2007 بۆ 2034، گرێبه‌ستمان له‌گه‌ڵ شاره‌وانیدا هه‌یه ساڵانه 31 ملیۆن و 500 هه‌زاریان پێ ده‌ده‌ین.
هێماى بۆ ئه‌وه‌شكرد: ئێمه به 25 ملیۆن كاتى خۆى گرێبه‌ستمان بۆ كرا، دواتر به‌شێكى له‌لاى شه‌ریكه‌كه‌مان بو كڕیمانه‌وه له‌كاتى تۆماركردنى به ناومه‌وه له %20 چوه سه‌رى بۆیه بو به 31 ملیۆن و 500 هه‌زار.
وتیشى: روبه‌رى پرۆژه‌كه‌ش كه كۆمه‌ڵگه‌یه‌كى گه‌شتیارییه، خۆى له زیاتر له 27 دۆنم ده‌بینێته‌وه.
هاوكات، كاروان وه‌لى غه‌فور، خاوه‌نى پرۆژه‌ى بازاڕى بێشكان له قه‌زاى كه‌لار باسى له‌وه‌كرد: ئه‌گه‌ر قسه له‌سه‌ر بینا نوێیه‌كه‌مان بكه‌ین كه بینا یه‌كێتى مامۆستایان بو له ناو بازاڕ، گرێبه‌ستمان كردوه له‌گه‌ڵ شاره‌وانیدا و له رێگه‌ى موزایه‌ده‌وه وه‌رمان گرتوه بۆ ماوه‌ى 25 ساڵ.
وتیشى: ساڵانه نزیكه‌ى 21 ملیۆن دینار ده‌ده‌ین به حكومه‌ت له رێگه‌ى موزایه‌ده‌وه كه بۆمان ده‌رچوه و پێشبڕكێمان كردوه، ئه‌مه جگه له‌وه‌ى كه چه‌ندین پرۆژه‌ى دیكه‌ى بازرگانیمان هه‌یه له رێگه‌ى وه‌به‌رهێنانه‌وه.
"بۆماوه‌ى 20 ساڵ گرێبه‌ستمان هه‌یه له‌گه‌ڵ شاره‌وانى كه بۆ ماوه‌ى 15 ساڵه به‌ده‌ستمانه‌وه‌یه، پرۆژه‌كه‌ش خۆى ده‌بنێته‌وه له 48 دۆنم زه‌وى كه پاركى كفرییه". دلێرمحه‌مه‌د ساڵح، خاوه‌نى پرۆژه‌ى شارى یارى قه‌زاى كفرى واى وت.
وتیشى: ساڵانه‌ش گرێبه‌ستمان هه‌یه له‌گه‌ڵ شاره‌وانى و بۆ هه‌ر ساڵێك نزیكه‌ى 7 ملیۆن دینار ده‌ده‌ین به حكومه‌ت وه‌ك كرێ، له كاتێكدا ئێمه له‌م پرۆژه‌یه‌دا زیان ده‌كه‌ین و شاره‌كه هیچ جوڵه‌یه‌كى تێدا نیه.
ده‌شڵێت: له كاتێكدا ئه‌م پرۆژه‌یه 50 بۆ 60 ده‌فته‌ر دۆلارى تێچوه و هاوشێوه‌ى شارى یارى كه‌لار دروستكراوه به‌بێ كه‌موكورتى، كه‌چى شاره‌كه مردوه و هیچ جوڵه‌یه‌كى تێدانیه وه‌ك شاره‌كانى ترى كوردستان و گه‌رمیان.
له به‌رامبه‌ردا، عه‌لى خورشید، سه‌رۆكى شاره‌وانى قه‌زاى كفرى ده‌ڵێت: "ه‌و پرۆژانه‌ى كه توشى زیان بون ده‌توانن داواكارییه‌ك پێشكه‌ش بكه‌ن به‌مه‌به‌ستى هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ى گرێبه‌سته‌كه‌یان ئێمه‌ش ئاراسته‌ى سه‌روى خۆمانى ده‌كه‌ین، چونكه له ده‌سه‌ڵاتى وه‌زاره‌تى شاره‌وانیدایه، ئه‌گه‌رچى به‌و راده‌یه‌ش نیه كه باسى لێوه‌ده‌كرێت.
هاوكات، حه‌سه‌ن عه‌لى محه‌مه‌د، خاوه‌نى پرۆژه‌ى كۆگاى كشتوكاڵى حه‌سه‌ن له قه‌زاى كفرى وتى: كۆگاكه‌ى ئێمه 1700 مه‌تره و له رێگه‌ى موزایه‌ده‌وه بۆم ده‌رچوه له رێگه‌ى شاره‌وانیه‌وه بۆ ماوه‌ى 19 ساڵ، كه له ساڵى 2018ـه‌وه ده‌ستمپێكردوه.
ده‌شڵێت: به‌پێى ئه‌و گرێبه‌سته‌شى كه هه‌یه، ساڵانه بڕى 1 ملیۆن و 200 هه‌زار دینار ده‌ده‌م به حكومه‌ت، له كاتێكدا 3 ساڵ جارێك بڕى 50 هه‌زار دینارى ده‌ڕواته سه‌ر ناشزانم بۆچیه.
باسى له‌وه‌شكرد: له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا بۆ ماوه‌ى ساڵێكه ئیشكه‌م راگرتوه له كاتێكدا ئامێرى تایبه‌تم به پرۆژه‌كه‌م هێناوه له ده‌ره‌وه كه تایبه‌ت به بابه‌تى كشتوكاڵى وه‌ك په‌ین و ئاڵف، چونكه ئه‌گه‌ر من ته‌نێكى بده‌م به 200 دۆلار ئه‌وه له ده‌ره‌وه هاورده‌ى ده‌كه‌ن كه‌سانى تر ئه‌یده‌ن به 120 دۆلار، ئهمهش وایكردوه توشى زیان ببم و هیچ چاودێرییه‌ك نیه.
به‌شێك له بازرگانه‌كان به‌تایبه‌ت ئه‌وانه‌ى كه له بوارى بابه‌تى كشتوكاڵى كارده‌كه‌ن زه‌وى تایبه‌ت به خۆیان هه‌یه بۆ ئه‌وه‌ى بتوانن كۆگاى له‌سه‌ر دروست بكه‌ن، به‌ڵام له رێگه‌ى شاره‌وانى و لایه‌نه په‌یوه‌ندیاره‌كان رێگه‌یان پێنه‌دراوه، به‌ڵام ئێستا دۆخه‌كه به‌پێچه‌وانه‌وه‌یه، وه‌ك حه‌سه‌ن عەلى محه‌مه‌د ده‌ڵێت: پێشتر نه‌یانهێشتوه به‌ڵام ئێستا 25 وه‌ره‌قه بده و به‌بێ كێشه دروستى ده‌كه‌ى، كه‌چى بۆ سه‌رده‌مى من هه‌ر ده‌وترا ته‌نها له رێگه‌ى موزایه‌ده‌وه ئه‌وه ده‌كرێت.
له به‌رامبه‌ردا، ئه‌كره‌م ساڵح، سه‌رۆكى شاره‌وانى كه‌لار باسى له‌وه‌كرد: ئه‌و پرۆژانه‌ى كه بازرگانین و له رێگه‌ى شاره‌وانیه‌وه به كرێدانى بۆ ئه‌كه‌ین ئهمهش له رێگه‌ى یاسا و رێنماییه‌كانه‌وه‌یه به‌پێى ئه‌و نه‌خشه و پلانه‌ى كه له شاردا له به‌رده‌ستماندایه، ئهمهش له رێگه‌ى زه‌ویوزاره‌وه ئاماده ده‌كرێت كه ئه‌و پرۆژه‌یه‌ى ده‌درێت به كرێ بۆ چ سێكته‌رێك و بوارێك گونجاوه.
وتیشى: ئهمهش له رێگه‌ى زیادكردنى ئاشكراوه ده‌بێت به‌پێى یاسى ژماره 1ـى ساڵى 2021 كه یاساى به‌كرێدانى موڵك و ماڵى ده‌وڵه‌ته، هاوكات به بڕیارى 64 كه تایبه‌ته به پیشه بۆ نمونه هاوڵاتیه‌ك ده‌یه‌وێت دوكانێكى پیشه‌وه‌رى بكاته‌وه ئهمهش به كرێدانى بۆ ده‌كرێت.
هاوكات، عه‌لى خورشید، سه‌رۆكى شاره‌وانى قه‌زاى كفرى ده‌ڵێت: به‌پێى یاساى ژماره 1ـى ساڵى 2021ـى وه‌زاره‌تمان پرۆژه‌كانى شاره‌وانى كه بازرگانین له رێگه‌ى موزایه‌ده‌وه ده‌درێن به بازرگانان، ئهمهش به‌پێى یاسا ماوه‌كه‌ى دیارى ده‌كرێت له 2 ساڵه‌وه تاوه‌كو 20 ساڵى تێدایه، موزایه‌ده‌كانیش له رێگه‌ى لیژنه‌وه ده‌كرێت كه نوێنه‌رى لایه‌نه‌كانى تێدایه به داواكارى گشتیه‌وه.
وتیشى: به‌پێى ئه‌و گرێبه‌سته‌ى كه ده‌كرێت و ئه‌و كه‌سه‌ى پرۆژه‌كه‌ى بۆ ده‌رده‌چێت ده‌بێت ساڵانه كرێى زه‌وییه‌كه بدات به حكومه‌ت به‌پێى ئه‌و خه‌مڵاندنه‌ى كه بۆ زه‌ویه‌كه ده‌كرێت.
ئه‌مه جگه له‌وه‌ى كه 3 ساڵ جارێك به‌پێى بارودۆخ و یاساش خه‌مڵاندن بۆ ئه‌و زه‌وییه ده‌كرێته‌وه كه دراوه به‌كرێ كه نرخى كرێی ساڵانه‌كه‌ى زیاد بكرێت یان كه‌مبكرێت، ئهمهش به‌پێى وته‌ى سه‌رۆكى شاره‌وانى قه‌زاى كفرى.
3. باجدانى ساڵانه‌ى پرۆژه‌كان
بازرگانان جه‌خت له‌وه ده‌كه‌نه‌وه كه ساڵانه باج به حكومه‌ت ده‌ده‌ن و ئه‌و بڕه باجه‌شى كه بۆیان دیاریكراوه رێژه‌كه‌ى زۆره و ره‌خنه‌ى بازرگانانى به‌دواى خۆیدا هێناوه.
محه‌مه‌د ئه‌حمه‌د، خاونى كۆمه‌ڵگه‌ى كه‌لارى گه‌شتیارى له قه‌زاى كه‌لار وتى: ساڵانه باج به حكومه‌ت ده‌ده‌ین به گوێره‌ى شوێنه‌كه‌مان كه خۆى له چێشتخانه و مه‌له‌وانگه و پاركه‌كه ده‌بینێته‌وه، باجه‌كه‌ش له 9 ملیۆن بۆ 12 ملیۆن دیناره.
هێماى بۆ ئه‌وه‌شكرد: له‌م وڵاته‌ى ئێمه‌دا ساڵانه باج زیاد ئه‌كات له برى ئه‌وه‌ى كه‌م بكرێته‌وه، پێشتر بۆ هه‌ر ساڵێك 6 ملیۆن دینارم داوه كه‌چى ئێستا ده‌گاته 12 ملیۆن دینار، بۆیه ئێمه هه‌ر بۆ حكومه‌ت ئیش ده‌كه‌ین.
"له‌و بینا نوێیه‌ى كه گرتومانه هێشتا نه‌گه‌شتوینه‌ته باجدان، چونكه له بونیادنانى بیناكه‌ین و هێشتا ته‌واو نه‌بوین، به‌ڵام بۆ پرۆژه‌كانى دیكه‌مان ساڵانه باج ده‌ده‌ین به به‌رده‌وامى به جۆرێك به هه‌مویانه‌وه كه ژماره‌یان 8 پرۆژه‌یه ساڵانه نزیكه‌ى 50 ملیۆن دینار باج ئه‌ده‌ین". كاروان وه‌لى غه‌فور، خاوه‌نى پرۆژه‌ى بازاڕى بێشكان له قه‌زاى كه‌لار واى وت.
ده‌شڵێت: باجى هه‌ریه‌كێكیان به جۆرێكه له 2 ملیۆن دیناره‌وه ده‌ستپێده‌كات.
به پێچه‌وانه‌وه، دلێرمحه‌مه‌د ساڵح، خاوه‌نى پرۆژه‌ى شارى یارى قه‌زاى كفرى باسى له‌وه‌كرد: له ئێستادا ئێمه باج ناده‌ین به‌هۆى ئه‌وه‌ى كه پرۆژه‌كه له زیان دایه، به‌ڵام دوكانى ترمان هه‌یه كه له حكومه‌ت وه‌رمانگرتوه و ساڵانه به‌پێی جۆره‌كه‌ى باجی جیاواز ده‌ده‌ین.
به‌رێوبه‌رى باجى خانوبه‌ره‌ى گه‌رمیان له‌به‌رامبه‌ردا ده‌ڵێت: هاوكارى بازرگانان بوین و ئه‌و بڕه باجه‌شى بۆیان دیاریكراوه زۆر نیه.
ئارام عادل، وتیشی: به‌پێى یاساى ژماره 162ـى ساڵى 1952ـى هه‌مواركراوى كوردستان، له %9ـى كۆى داهاتى كرێى ساڵێكى ئه‌و موڵكه‌ى كه ده‌درێت به كرێ بۆ حكومه‌ت ده‌بێت، ئه‌مه چ بۆ پرۆژه بازرگانیه‌كان بێت له رێگه‌ى وه‌به‌رهێنانه‌وه‌یه چ بۆ ئه‌و پرۆژانه‌ش بێت كه به موزایه‌ده دراوه به بازرگان.
وتیشى: له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا هه‌ر پرۆژه‌یه‌كى بازرگانى كه له رێگه‌ى وه‌به‌رهێنانه‌وه بێت تاوه‌كو 10 ساڵ لێخۆشبونى هه‌یه به‌پێى یاسا و رێنماییه‌كان، به‌ڵام بۆ پرۆژه‌كان نیه كه له رێگه‌ى موساته‌حه‌وه ده‌كرێت.
ده‌شڵێت: هاوكات ئه‌و مۆڵكانه‌ى كه ده‌درێت به كرێ به‌پێى یاساى ژماره 87ـى ساڵى 1979 كه تایبه‌ته به كرێدانى خانوبه‌ره كارى پێده‌كرێت له نێوان كرێچى و خاوه‌ن موڵكدا.
جه‌ختى له‌وه‌شكرده‌وه: هاوكارێكى زۆرى بازرگانه‌كانین به‌تایبه‌ت ئه‌وانه‌ى كه له رێگه‌ى موزایه‌ده‌وه پرۆژه‌كانیان وه‌رگرتوه چونكه دواى 25 ساڵ هه‌ر ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ حكومه‌ت.
هاوكات، بابه عه‌لى محه‌مه‌د، به‌ڕێوبه‌رى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى باجى ده‌رامه‌تى گه‌رمیان، جه‌ختى له‌وه كرده‌وه كه هیچ باجێكیان له‌سه‌ر بازرگانه‌كان به‌هۆی پرۆژه‌كانیانه‌وه نییه، چونكه كارى ئه‌وان په‌یوه‌سته به پیشه نه‌ك بینا و پرۆژه‌وه.
4. پرسی ده‌سته‌به‌ریى بۆ كرێكاران
ده‌سته‌به‌ریكردن بۆ شوێنكار و كرێكاران له پرۆژه بازرگانیه‌كان به‌پێى وته‌ى بازرگانان كراوه و به‌به‌رده‌وامیش ده‌سته‌به‌رییان داوه به حكومه‌ت.
محه‌مه‌د ئه‌حمه‌د، خاونى كۆمه‌ڵگه‌ى كه‌لارى گه‌شتیارى له قه‌زاى كه‌لار وتى: بۆماوه‌ى زیاتر له 10 ساڵه ده‌سته‌به‌ریمان كردوه بۆ كرێكاره‌كانمان، به جۆرێك بۆ هه‌ر كرێكارێك نابێت موچه‌كه‌ى له 300 هه‌زار كه‌متر بێت و 59 هه‌زار دینار وه‌ك ده‌سته‌به‌رى ده‌ده‌ین به حكومه‌ت، به كۆى پرۆژه‌كه‌شمانه‌وه 30 بۆ 35 كرێكارمان هه‌یه.
وتیشى: بۆماوه‌ى چه‌ند ساڵێك ده‌سته‌به‌ریمان نه‌دا به‌هۆى ئه‌وه‌ى له سلێمانى بو لێره نه‌بو پار ساڵ 24 ملیۆن دینارمان لێوه‌رگیراوه، به‌ڵام ئێستا لێره‌یه و مانگانه بۆیان ده‌به‌ین.
هاوكات، كاروان وه‌لى غه‌فور، خاوه‌نى پرۆژه‌ى بازاڕى بێشكان له قه‌زاى كه‌لار باسى له‌وه‌كرد: 8 بینای بازرگانیمان هه‌یه و بۆ هه‌مویان ده‌سته‌به‌رى كۆمه‌ڵایه‌تیمان كردوه.
دلێرمحه‌مه‌د ساڵح، خاوه‌نى پرۆژه‌ى شارى یارى قه‌زاى كفرى باسى له‌وه‌كرد: یه‌كێكى تر له گرفته‌كان ده‌سته‌به‌رى كۆمه‌ڵایه‌تیه كه بۆ كرێكاران ده‌كرێت و باجێكى تره لێمانى وه‌رده‌گرن، له كاتێكدا من شاگرده‌كانم كوڕى خۆمن و كه‌مترین كرێكارم له‌لا هه‌یه.
وتیشى: ده‌سته‌به‌ریمان كردوه بۆ ئه‌و كرێكارانه‌ى كه له‌لامان هه‌ن و هه‌ر له %17كه‌ش خۆم پاره‌كه‌ى ده‌ده‌م كرێكار رۆژانه‌كه‌ى هێنده نیه ئه‌و بڕه پاره‌یه بدات كه بۆى دیاریكراوه.
له به‌رامبه‌ردا، هێمن جه‌مال، به‌ڕێوبه‌رى ده‌سته‌به‌رى كۆمه‌ڵایه‌تى بۆ كرێكارانى گه‌رمیان وتى: هه‌مو شوێنكارێك كه كرێكار كارى تێدا بكات ده‌سته‌به‌ریی بۆ كرێكاره‌كانى ده‌كرێت، پرۆژو بازرگانیه‌كانیش به هه‌ردو به‌شه‌كه‌یه، به‌هه‌مانشێوه ده‌سته‌به‌ریی بۆ ده‌كرێت.
هاوكات ئامارێكی له‌باره‌ى ژماره‌ى دۆسیه‌كانى ئه‌و پرۆژانه‌وه نه‌خسته‌ڕو، به‌وهۆیه‌ى له‌لایان جیا نه‌كراوه‌ته‌وه له‌سه‌ر بنه‌ماى جۆری پرۆژه‌كان.
5. گرفتى كاره‌با
"یه‌كێكى تر له كێشه‌كانمان پاره‌ى كاره‌بایه كه بۆ ته‌نها 6 مانگ 85 ملیۆن دینارمان بۆ هاتوه‌ته‌وه، ئێستاش مانگانه 5 ملیۆن دینار ئه‌ده‌ین له‌ولاوه 10 ملیۆنى دێته سه‌ر به‌هۆى ئه‌م پێوه‌ره زیره‌كه‌ى كه هه‌یه". محه‌مه‌د ئه‌حمه‌د، خاونى كۆمه‌ڵگه‌ى كه‌لارى گه‌شتیارى له قه‌زاى كه‌لار واى وت.
ده‌شڵێت: به‌دوایدا رۆشتوین پێیان وتوین كه له ده‌سه‌ڵاتى ئه‌ماندا نیه و له هه‌ولێره، بۆیه ئێمه هه‌ر بۆ حكومه‌ت ئیش ئه‌كه‌ین.
هاوكات، دلێرمحه‌مه‌د ساڵح، خاوه‌نى پرۆژه‌ى شارى یارى قه‌زاى كفرى باسى له‌وه‌كرد: یه‌كێك له‌و كێشانه‌ى كه روبه‌ڕومان بوه‌ته‌وه كێشه‌ى كاره‌بایه كه زۆرمان بۆ دێته‌وه، ئه‌م پرۆژه‌ى من 1 كه‌سى تێدا بێت و 100 كه‌سى تێدا بێت هه‌ر ئه‌بێت كاره‌باكه‌ى كاربكات به‌رده‌وام.
ده‌شڵێت: ئه‌گه‌ر به‌رده‌وام كاره‌باكه كارى پێبكه‌ین بۆ هه‌ر مانگێك نزیكه‌ى 4 ملیۆن دینارمان بۆ دێته‌وه.
"پاره‌ى كاره‌بامان زۆر بۆ دێته‌وه جارى واهه‌یه بۆ هه‌ر 3 مانگ جارێك 600 بۆ 700 هه‌زار دینارم بۆ دێته‌وه، ئهمهش بڕێكى زۆره بۆ پرۆژه‌یه‌كى وه‌ك ئه‌وه‌ى من". حه‌سه‌ن عه‌لى محه‌مه‌د، پرۆژه‌ى كۆگاى كشتوكاڵى حه‌سه‌ن له قه‌زاى كفرى واى وت.
له به‌رامبه‌ردا، ئالان ئه‌ركان، وته‌بێژى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى گشتى كاره‌باى گه‌رمیان، جه‌ختى له قسه‌كانى كرده‌وه كه له به‌شى پێشو خرانه‌ڕو، به‌وه‌ى نرخی كاره‌باى پۆلی بازرگانی له‌لایه‌ن حكومه‌ته‌وه دیارییكراوه و ده‌سه‌ڵاتى ئه‌وان نییه گۆڕانكاریی تێدا بكه‌ن.
ئاماژه‌ى به‌وه‌شكرد كه داواكارییه‌كى هاوشێوه‌یان كردوه بۆ ئه‌وه‌ى دۆخی ناوچه‌كه ره‌چاو بكرێت و پاره‌ى كاره‌باى كه‌متر بكرێته‌وه، بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌ش چاوه‌ڕێی وه‌ڵامن.
6. پرسى به‌رتیل وه‌رگرتن
به‌پێى وته‌ى به‌شێك له بازرگانن كه پرۆژه‌ى بازرگانیان له رێگه‌ى شاره‌وانیه‌كانه‌وه وه‌رگرتوه داواكردنى به‌رتیل لێیان بونى هه‌یه، به‌ڵام به‌شێوه‌ى ناراسته‌وخۆ، شاره‌وانیه‌كانیش ئه‌وه ره‌ت ده‌كه‌نه‌وه.
كاروان وه‌لى غه‌فور، خاوه‌نى پرۆژه‌ى بازاڕى بێشكان له قه‌زاى كه‌لار باسى له‌وه‌كرد: "به شێوه‌ى راسته‌وخۆ داواى به‌رتیل نه‌كراوه، به‌ڵكو به‌شێوه‌ى ناراسته‌وخۆ بوه، به‌جۆرێك له جۆره‌كان داواى شت كراوه بۆیان بكڕیت كێشه‌ت بۆ دروست ئه‌كرێت ئاسته‌نگیت بۆ دروست ئه‌كه‌ن، ئهمهش له وه‌زاره‌تێك و به‌ڕێوبه‌رایه‌تیه‌كه‌وه بۆ دانه‌یه‌كى تر ده‌گۆڕێت.
وتیشى: ئه‌م كێشه‌یه له ناوچه‌كانى خواروى عێراق هه‌یه وا خه‌ریكه له كوردستان و به‌تایبه‌ت گه‌رمیانیش خه‌ریكه زیاد ده‌بێت، بۆیه ئه‌گه‌ر بڵێین نیه هه‌یه.
دلێرمحه‌مه‌د ساڵح، خاوه‌نى پرۆژه‌ى شارى یارى قه‌زاى كفرى باسى له‌وه‌كرد: بۆخۆم هیچ ئه‌وه‌م روبه‌ڕو نه‌بوه‌ته‌وه كه به‌رتیل بده‌م، به‌ڵام حه‌قیقه‌تێك هه‌یه ئه‌وه راسته كه داواكردنى به‌رتیل هه‌یه به‌تایبه‌ت له ساڵانى پێشتر، چونكه ئه‌م شاره كۆمه‌ڵێك پرۆژه‌ى بۆ هاتوه رێگرى هه‌بوه و ئاسته‌نگى دروستكراوه و نه‌یانهێشتوه پرۆژه‌كه بكرێت و كاره‌كانى وه‌ستاوه، به‌جۆرێك به ناراسته‌وخۆ ده‌ڵاڵیان هه‌بوه و داواى به‌رتیل كراوه.
حه‌سه‌ن عه‌لى محه‌مه‌د، خاوه‌نى پرۆژه‌ى كۆگاى كشتوكاڵى حه‌سه‌ن له قه‌زاى كفرى هه‌مان راى هه‌یه و وتى: پرسى به‌رتیل وه‌رگرتن به ئاراسته‌یه‌كى تره و به‌شێوه‌ى راسته‌وخۆ نیه، بۆنمونه له بازگه‌كان پێمان ده‌ڵێن بڕۆن گومرك بده‌ن كه خۆشیان وه‌رى ناگرن، به‌ڵكو ده‌ڵێن بڕۆن له‌سه‌ره‌وه بیده‌ن، ئه‌مه چ جیاوازى هه‌یه له‌گه‌ڵ به‌رتیل وه‌رگرتن.
به‌پێچه‌وانه‌وه، محه‌مه‌د ئه‌حمه‌د، خاونى كۆمه‌ڵگه‌ى كه‌لارى گه‌شتیارى له قه‌زاى كه‌لار وتى: تاوه‌كو ئێستا روبه‌ڕوى شتى وانه‌بومه‌ته‌وه.
له به‌رامبه‌ردا، ئه‌كره‌م ساڵح، سه‌رۆكى شاره‌وانى كه‌لار باسى له‌وه‌كرد: پرسى به‌رتیل وه‌رگرتن بوه به قسه‌یه‌ك و ئه‌كرێت بازرگانێك دێت و به ناڕاسته‌وخۆ قسه‌یه‌ك ده‌كات و ده‌ستناخاته سه‌ر برینه‌كه كه له كوێدایه، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش هه‌مو فه‌رمانگه‌یه‌ك به‌ڕێوبه‌رێكى هه‌یه و سه‌روى خۆى هه‌یه ،ئه‌گه‌ر شتێكى وا هه‌یه ده‌توانێت بۆ راى گشتى ئاشكراى بكات چ له رێگه‌ى دادگاوه بێت چ له رێگاى میدیاوه بێت.
جه‌ختى له‌وه‌شكرده‌وه: ئه‌گه‌ر به‌ڕێوبه‌ر به ده‌م داواكارییه‌كه‌ى نه‌هات و ئیهمالى تێداكرد ئه‌وه گومانێك هه‌یه، بۆیه ئێمه وه‌ك خۆمان به هه‌مو شێوه‌یه‌ك ئه‌وه ره‌ت ده‌كه‌ینه‌وه كه شتى وا هه‌بوبێت له‌لاى ئێمه، ئه‌گه‌ر شتى واش هه‌یه با بێت و پێمان بڵێت به د‌ڵنیاییه‌وه پارێزراو ده‌بێت و ئیشه‌كه‌شى رایى ده‌كرێت.
هاوكات، عه‌لى خورشید، سه‌رۆكى شاره‌وانى كفرى ده‌ڵێت: تاوه‌كو ئێستا هیچ سكاڵایه‌كمان نه‌هاتوه لا له‌و روه‌وه كه باس له‌وه‌بكرێت بازرگانێك به‌رتیلى لێوه‌رگیرابێت له‌به‌رامبه‌ر هه‌ر كارێك به‌تایبه‌ت فه‌رمانگه‌كه‌ى ئێمه شتى وا نیه و به‌رچاوم نه‌كه‌وتوه.
ده‌شڵێت: ئه‌گه‌ر شتى واهه‌یه ده‌توانن بێن و سكاڵا تۆماربكه‌ن بۆ ئه‌وه‌ى ئیجرائاتى خۆمان بكه‌ین ، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا رێگه به‌و كاره ناده‌ین ئێمه كه به‌رامبه‌ر به بازرگان شتى وابكرێت.
7. ئاسته‌نگى دروست كردن بۆ راییكردنى مامه‌ڵه‌كان
هه‌ندێك له بازرگانان جه‌خت له‌وه‌ده‌كه‌نه‌وه هه‌ندێكجار ئاسته‌نگیان بۆ دروست ده‌كرێت له‌لایه‌ن فه‌رمانگه په‌یوه‌ندیاره‌كانه‌وه، حكومه‌تیش له‌وباره‌یه‌وه وه‌ڵام ده‌داته‌وه.
حه‌سه‌ن عه‌لى محه‌مه‌د، خاوه‌نى پرۆژه‌ى كۆگاى كشتوكاڵى حه‌سه‌ن له قه‌زاى كفرى هێماى بۆ ئه‌وه‌كرد: ئاسته‌نگى بۆ ئیشه‌كانمان دروست ده‌كرێت رۆژى واهه‌بوه حكومه‌ت هه‌ر نه‌یهێشتوه ئیش بكه‌ین و گومركمان لێ وه‌رگیراوه بۆ جارێكى تر لێمان وه‌رگیراوه‌ته‌وه، به‌جۆرێك ئیداره‌ى گشتى یه‌كێتى ته‌داخولى ئیشه‌كانمان ده‌كه‌ن.
ده‌شڵێت: به جۆرێكه بۆ نمونه 25 ته‌ن په‌ینی كیمیایى هاورده ده‌كه‌م له بازگه‌ى كفرى رێگه نادرێت بێته ژوره‌وه پێت ئه‌ڵێت بڕۆ نوسینگه‌یه‌كى تایبه‌ت به خۆت دابنێ بۆ ئه‌وه‌ى ئیشه‌كانت بكه‌ی، ئهمهش به‌هۆكارى ئه‌وه‌یه كه داخڵى لیستى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى باج بین و ساڵانه باج به حكومه‌ت بده‌ین، ئه‌مه ته‌نها بۆ ئێمه‌ى بازرگان نیه، به‌ڵكو بۆ جوتیاره‌كانیش وایلێهاتوه.
هاوكات، محه‌مه‌د ئه‌حمه‌د، خاونى كۆمه‌ڵگه‌ى كه‌لارى گه‌شتیارى له قه‌زاى كه‌لار وتى: له ئێستادا هیچ ئاسته‌نگیه‌ك نیه و كاره‌كانمان به یاسایى كراوه، به‌ڵام كاتى خۆى له كاتى كردنه‌وه‌ى چێشتخانه‌ى سوڵتان به زه‌حمه‌ت كردمانه‌وه و سكاڵامان له‌سه‌ر كرا كه نابێت بكرێت، له كاتێكدا له ده‌رخسته‌كه‌ماندا ئه‌مانه هه‌موى هه‌بو، تاوه‌كو وامان لێهات ره‌زامه‌ندیه‌كه‌مان له وه‌زاره‌ته‌وه هێنایه‌وه كه كێشه‌ى نه‌بو.
ده‌شڵێت: هه‌مو ئه‌مانه‌شى كه ده‌یكه‌ین بۆ حكومه‌ته و كه ماوه‌ى گرێبه‌سته‌كه‌مان ته‌واو بو دیسان موزایه‌ده‌ى بۆ ده‌كرێته‌وه ره‌نگه ببێت به هى كه‌سێكى كه.
هاوكات، كاروان وه‌لى غه‌فور، خاوه‌نى پرۆژه‌ى بازاڕى بێشكان له قه‌زاى كه‌لار باسى له‌وه‌كرد: ئاسته‌نگیت روبه‌ڕو ئه‌بێته‌وه ئهمهش رێژه‌ییه و به به‌ڕێوبه‌رایه‌تیه‌كان كه‌وتوه، به‌تایبه‌ت ئێستا گرفتى موچه هه‌یه ئیشوكار به باشى ناڕوات، روبه‌ڕوى هه‌ندێك قسه ده‌بیته‌وه وه‌ك بڵێى موچه له‌لاى ئێمه‌یه.
"دۆخه‌كه هه‌ر چۆن بێت ماندوكردنى بازرگان و موماته‌ڵه‌كردن به ئیشوكاره‌كانیه‌وه قبوڵكراو نیه، ئه‌وه‌ى هه‌یه ده‌وام به نۆره‌یه (ته‌ناوبه) به‌هۆى ئه‌و دۆخه ئابورییه‌ى كه هه‌یه و موچه نیه، ئه‌گه‌ر بازرگانێك رۆژێك ئه‌و فه‌رمانبه‌ره‌ى كه كاره‌كه‌ى لایه‌تى و له ده‌وام نه‌بێت و 3 ژورى دیكه له ده‌وام بن ئه‌مه ماناى ئه‌وه نیه كه ئاسته‌نگى بۆ دروست ده‌كرێت". ئه‌كره‌م ساڵح، سه‌رۆكى شاره‌وانى كه‌لار واى وت.
ده‌شڵێت: ده‌وامى نۆره هۆكارى به‌شێك له كێشه‌كانن و رۆژانه روبه‌ڕوى ئه‌وه ده‌بینه‌وه كه فه‌رمانبه‌ر له ده‌وام نیه و ئاسته‌نگى بۆ كاره‌كان دروست ده‌بێت، بۆیه ئه‌گه‌ر شتى وا هه‌بێت و هۆكارێك نه‌بێت ئه‌وه ده‌توانرێت به‌ڕێوبه‌ر ئاگادار بكرێته‌وه، ئه‌گه‌ر كارى له‌سه‌ر نه‌كرا ئه‌وه ده‌چێته قاڵبى گومانه‌وه كه ئاسته‌نگى هه‌یه و ده‌توانێت بۆ راى گشتى ئاشكراى بكات.
عه‌لى خورشید، سه‌رۆكى شاره‌وانى قه‌زاى كفرى ده‌ڵێت: ئاسته‌نگى نیه، ئه‌وه‌ى هه‌یه رۆتیناتى زۆره به‌هۆى ئه‌و دۆخه‌ى كه ئێستا تێیداین كه ده‌وام ته‌ناوبه و موچه نیه و بایكۆته.
8. پرۆژه‌كان به خه‌مڵاندن ده‌درێت به بازرگانان
سه‌رۆكى شاره‌وانیه‌كان باس له‌وه ده‌كه‌ن هه‌ر پرۆژه‌یه‌ك كه ده‌درێت به بازرگانێك خه‌مڵاندنى بۆ ده‌كرێت و كۆمه‌ڵێك رێكارى یاسایى خۆى هه‌یه و تیایاندا جێبه‌جێ ده‌كرێت.
ئه‌كره‌م ساڵح، سه‌رۆكى شاره‌وانى كه‌لار باسى له‌وه‌كرد: هه‌ر پرۆژه‌یه‌ك كه ئاماده ده‌كرێت له رێگه‌ى زه‌ویوزاره‌وه كه بۆ چى پرۆژه‌یه‌ك بێت مۆڵ بێت یان پێشانگاى ئۆتۆمبێل بێت، ئه‌وه ئاراسته‌ى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى نه‌خشه‌دانانى ئاوه‌دانى ده‌كرێت به نوسراوى فه‌رمى، كه نه‌خشه‌دانان په‌سه‌ندى كرد دواتر ئه‌درێت به لیژنه‌ى خه‌مڵاندن.
ده‌شڵێت: لیژنه‌ى خه‌مڵاندن دیاریده‌كات نرخى موڵكه‌كه چه‌نده، دواى ئه‌وه‌ش ئاراسته‌ى ستافى ئه‌ندازیاریی ده‌كرێت بۆ دیزاینكردنى كه پرۆژه‌كه چۆن بێت، كه ته‌واو بو ئاراسته‌ى لیژنه‌ى به‌كرێدان ده‌كرێت كه رێكاره‌كان ته‌واو كرا ئه‌وكات بانگه‌وازى بۆ ده‌كرێت بۆ ماوه‌ى هه‌فته‌یه‌ك و له 2 رۆژنامه‌ى فه‌رمیش بڵاوده‌كرێته‌وه.
هێماى بۆ ئه‌وه‌شكرد: دواى ئه‌وه موزایه‌ده‌ى بۆ ده‌كرێت كه گه‌شته ئه‌و نرخه‌ى كه شاره‌وانى دیاریكردوه ئه‌و كات بۆ كێ ده‌رچو گرێبه‌ستى له‌گه‌ڵ ده‌كرێت دواى 5 رۆژ ئه‌گه‌ر گرفتێك نه‌بو، دواتر رێكارى مۆڵه‌تى بۆ ئه‌گیرێته‌به‌ر و ماوه‌یه‌كى بۆ دیارى ده‌كرێت و ده‌بێت به پرۆژه‌یه‌كى بازرگانى و ده‌بێته سه‌رچاوه‌ى داهات بۆ شاره‌وانى كه‌لار.
هاوكات، عه‌لى خورشید، سه‌رۆكى شاره‌وانى كفرى ده‌ڵێت: هه‌ر زه‌وییه‌ك كه ده‌درێت به وه‌به‌رهێن و له رێگه‌ى موزایه‌ده‌وه به لیژنه كاره‌كانى بۆ ئه‌نجام ده‌درێت، به‌جۆرێك لیژنه‌ى خه‌مڵاندنمان هه‌یه، لیژنه‌ى موزایه‌ده‌مان هه‌یه، لیژنه‌ى هونه‌رى و به‌شى موڵكایه‌تیمان هه‌یه بۆ ئه‌و مه‌به‌سته".
ده‌شڵێت: هه‌ر لیژنه‌یه‌كمان له 3 ئه‌ندام كه‌مترنیه و لیژنه‌كانیش هه‌میشه تاكن.
9. كارى پرۆژه‌كان له رێگه‌ى لیژنه‌وه ده‌كرێن
هه‌ر پرۆژه‌یه‌ك كه ده‌درێت به بازرگانێك له رێگه‌ى لیژنه‌وه كاره‌كان ئه‌نجام ده‌درێت.
ئه‌كره‌م ساڵح، سه‌رۆكى شاره‌وانى كه‌لار باسى له‌وه‌كرد: كاره‌كانمان له رێگه‌ى لیژنه‌وه ده‌كرێت، به‌جۆرێك هه‌مو ساڵێك لیژنه‌ى نوێ پێكده‌هێنرێت و 6 مانگ جارێك ده‌گۆڕێن، هه‌ر لیژنه‌یه‌كیشمان له 3 كه‌س پێك اتوه، لیژنه‌كانیش لیژنه‌ى خه‌مڵاندن و به كرێدانه.
وتیشى: بۆ خه‌مڵاندنى مه‌ركه‌زى كه بۆ موڵكه‌كه ده‌كرێت نوێنه‌رى داواكارى گشتى و تاپۆى گه‌رمیان و باجى خانوبه‌ره‌شى تێدا ده‌بێت كه په‌سه‌ند ده‌كرێت.
"پرۆژه‌كانى شاره‌وانى تاپۆ ناكرێن، به‌ڵكو ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ده‌وڵه‌ت به‌پێى یاسا"، عه‌لى خورشید، سه‌رۆكى شاره‌وانى قه‌زاى كفرى وا ده‌ڵێت.
10. پرۆژه بازرگانیه‌كان له رێگه‌ى شاره‌وانیه‌وه به گرێبه‌ست ئه‌نجام ده‌درێت
"هه‌ر گرێبه‌ستێكمان بۆ ماوه‌ى 25 ساڵه به‌پێى یاساى به‌كرێدانى موڵك و ماڵى ده‌وڵه‌ت به ژماره 1ـى ساڵى 2021، ئه‌گه‌رچى پێشتر به‌پێى یاساى 32ـى ساڵى 1986 هه‌ر گرێبه‌ستێك بۆ 30 ساڵ بو دواتر به‌پێى یاسا نوێیه‌كه كه‌مكرایه‌وه". ئه‌كره‌م ساڵح، سه‌رۆكى شاره‌وانى كه‌لار واى وت.
وتیشى: گرێبه‌سته‌كه هه‌مو ساڵێك نوێ ناكرێته‌وه، به‌ڵام به‌پێى یاساكه بۆمان هه‌یه 3 ساڵ جارێك خه‌مڵاندن بۆ موڵكه‌كه بكه‌ینه‌وه به‌پێى رۆژ و بارودۆخ كه گونجاو بێت، بۆ ئهمهش لیژنه‌یه‌ك چاودێرى ده‌كات، ئه‌گه‌رچى موڵكه‌كانى ئێمه له چاو شاره‌كانى ترى هه‌رێم كرێكه‌ى زۆره و نرخه‌كه‌شى هه‌ر زۆره.
به‌هه‌مان شێوه، عه‌لى خورشید، سه‌رۆكى شاره‌وانى كفرى ده‌ڵێت: پرۆژه‌كانى شاره‌وانى كه ده‌درێن به كرێ گرێبه‌ستیان بۆ ده‌كرێت، دوابه‌دواى ته‌واوبونى گرێبه‌سته‌كه‌ش به‌پێى یاساى به‌كرێدانى موڵك و ماڵى ده‌وڵه‌ت ئه‌وه جارێكى دیكه ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ده‌وڵه‌ت و موزایه‌ده‌ى بۆ ده‌كرێته‌وه.
11. پرۆژه بازرگانیه‌كان له رێگه‌ى شاره‌وانیه‌وه تۆمار ناكرێن
ئه‌كره‌م ساڵح، سه‌رۆكى شاره‌وانى كه‌لار باسى له‌وه‌كرد: پرۆژه‌كان تۆمار "تاپۆ" ناكرێن، به‌ڵكو جگه له‌وه‌ى بۆ هه‌ر پرۆژه‌یه‌ك "ختاب زه‌مانى" بۆ ده‌كه‌ین، هاوكات له %2ـمان هه‌یه بۆ كرێى خزمه‌تگوزارى پرۆژه‌كه، كاتێكیش كه مۆڵه‌تى بینا وه‌رده‌گرێت بڕێك ترى پاره‌ى لێوه‌رده‌گیرێت جگه له باجه‌كان و كرێى كاره‌با و ئاو كه ده‌یدات.
هێماى بۆ ئه‌وه‌شكرد: دواى ئه‌وه‌ى كه بیناكه ته‌واو بو وه‌ك شاره‌وانى جگه له كرێى ساڵانه‌كه‌ى هیچى لێوه‌رناگیرێت.
هاوكات، عه‌لى خورشید، سه‌رۆكى شاره‌وانى كفرى ده‌ڵێت: له‌به‌رامبه‌ر مۆڵه‌تى بینا بۆ هه‌ر مه‌ترێك بۆ پرۆژه‌ى بازرگانى بڕى 750 دینار وه‌رده‌گیرێت ئهمهش یاسا دیاریكردوه.
جه‌ختى له‌وه‌شكرده‌وه: پرۆژه‌كانى شاره‌وانى تۆمار "تاپۆ" ناكرێن و بۆ ده‌وڵه‌ت ده‌گه‌ڕێنه‌وه.
12. داهاتى ساڵانه‌ى پرۆژه‌كانى شاره‌وانیه‌كان چه‌نده
"داهاتى ساڵانه‌ى پرۆژه‌كانى شاره‌وانى گه بازرگانین خۆى له 1500 پرۆژه‌ى جۆراوجۆر ده‌بینێته‌وه له بواره جیاوازه‌كاندا زیاتره له 3 ملیار دیناره بۆ هه‌ر ساڵێك". ئه‌كره‌م ساڵح، سه‌رۆكى شاره‌وانى قه‌زاى كه‌لار واى وت.
به‌ڵام دۆخه‌كه بۆ قه‌زاى كفرى جیاوازه ،چونكه وه‌ك قه‌زاى كه‌لار پرۆژه‌ى تێدانیه ئه‌وه‌ى هه‌یه رێژه‌یه‌كى كه‌م و سنورداره، ئهمهش وایكردوه داهاتى ساڵانه‌ى كه‌م بێت.
عه‌لى خورشید، سه‌رۆكى شاره‌وانى كفرى ده‌ڵێت: داهاتى مانگانه‌ى ئێمه به‌پێى پرۆژه‌كان زۆر نیه، چونكه پرۆژه‌ى گه‌وره‌مان نیه، ئه‌وه‌شى هه‌یه مانگانه راده‌ستى بانكى ده‌كه‌ین كه مه‌وسمى كرێى ساڵانه‌كان بێت ئه‌وه 25 بۆ 30 ملیۆن دیناره بۆ هه‌ر مانگێك.
وتیشى: له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ئه‌گه‌ر كرێى دوكان و پرۆژه‌كان نه‌بێت و كه‌م بێت 10 بۆ 15 ملیۆن دیناری مانگانه‌یه.
13. دواكه‌وتنى هه‌ر كرێیه‌كى ساڵانه زیاده‌ى ده‌چێته سه‌ر
ئه‌كره‌م ساڵح، سه‌رۆكى شاره‌وانى كه‌لار، باسى له‌وه‌كرد: ئه‌و بڕه پاره‌یه‌ى كه به‌پێى گرێبه‌سته‌كه كه بۆى دیاریكراوه، ئه‌گه‌ر دوابكه‌وێت له دانى ئه‌وه به‌پێى یاسا و رێنماییه‌كان زیاده‌یه‌كى ده‌چێته سه‌ر به بڕی %7.
وتیشى: هه‌ندێكجار یاساكان و رێنماییه‌كان ده‌گۆڕێن، هه‌ر كات یاساى قه‌رزه‌كانى ده‌وڵه‌ت هه‌ر رێژه‌یه‌كى دیاریكرد ئه‌وه‌ى لێی وه‌رده‌گیرێت.
به هه‌مانشێوه، عه‌لى خورشید، سه‌رۆكى شاره‌وانى قه‌زاى كفرى ده‌ڵێت: "هه‌ر بازرگانێك دوابكه‌وێت له دانى كرێی ساڵانه‌ى، ئه‌وه به‌پێى یاسا له %7ـى زیاده‌ى ده‌چێته سه‌ر، ئه‌گه‌رچى ئێمه هاوكارى ته‌واوى بازرگانان بوین له‌و روه‌وه و پێش وه‌خت ئاگادارمان كردونه‌ته‌وه.
به‌شى دوه‌م: ده‌ره‌نجام و راسپارده‌كان
یه‌كه‌م: ده‌ره‌نجام
1. له سنورى گه‌رمیاندا دو جۆر پرۆژەی بازرگانى هه‌یه كه له‌لایه‌ن شاره‌وانییه‌كان و به‌ڕێوبه‌رایه‌تى وه‌به‌رهێنانه‌وه دراون به هاوڵاتیان، زۆرینه‌شیان له‌لایه‌ن شاره‌وانییه‌كانه‌وه و به‌تایبه‌تى شاره‌وانى قه‌زاى كه‌لاره‌وه دراون. ژمارەی پرۆژەکان لەلای وەبەرهێنان 20 پرۆژەن و لای شارەوانیەکان سەروی 100 پرۆژەن.
پرۆژه بازرگانییه‌كان جۆراوجۆرن، له ته‌لار و بازاڕ و وێستگه‌ى سوته‌مه‌نى و دوكان و كۆگا و پێشانگاى ئۆتۆمبیل و پرۆژه‌ى گه‌شتیاریی و...هتد، خۆیان ده‌بیننه‌وه.
2. له پێدانى ئه‌م پرۆژانه‌دا، یاسای تایبه‌تمه‌ند هه‌یه، كه بۆ پرۆژه بازرگانییه‌كانى په‌یوه‌ندیدار به شاره‌وانییه‌كانه‌وه، یاسای (ژماره 1ـى ساڵى 2021) و بۆ پرۆژه بازرگانیه‌كانى په‌یوه‌ندیدار به به‌ڕێوبه‌رایه‌تى وه‌به‌رهێنانه‌وه، یاسای (ژماره 4ـى ساڵى 2006)ـه.
3. جیاوازى له‌نێوان پرۆژه‌كانى وه‌به‌رهێنان و شاره‌وانییه‌كاندا هه‌یه، ئه‌وانه‌ى وه‌به‌رهێنان پرۆژه‌كه به یه‌كجاریی ده‌درێت به وه‌به‌رهێن و بڕێك پاره‌ى لێوه‌رده‌گیرێت و ده‌توانرێت له‌سه‌رى تاپۆ بكرێت، ئه‌مه سه‌رباری ئه‌وه‌ى له 10 ساڵی یه‌كه‌مدا باجیشیان لێوه‌رناگیرێت، به‌ڵام پرۆژه‌كانى شاره‌وانى به بانه‌وانى "مساگحه" ده‌كرێن و ماوه‌كه‌یان دیارییكراوه و به شێوازى زیادكردن به كرێی ساڵانه ده‌یاندرێتێ و ده‌بێت دواى ئه‌و ماوه‌یه‌ى دیارییكراوه بیگه‌ڕێننه‌وه بۆ شاره‌وانى و بازرگانەکان ناتوانن له‌سه‌ر خۆیانى تاپۆی بكه‌ن. سه‌رباری ئه‌وه‌ش پرۆژه‌كان به هه‌ردو تایپه‌كه‌وه ساڵانه باجی خانوبه‌ره‌یان لێوه‌رده‌گیرێت به رێژه‌ى (9%).
4. پرۆژه بازرگانیه‌كانى وه‌به‌رهێنان له‌سه‌ر ئاستى هه‌رێم كراون به سێ زۆن و تایپی جیاوازه‌وه (A، B و C)، له‌سه‌ر ئاستى گه‌رمیان، جگه له پرۆژه‌كانى كه‌لار كه به زۆنی (A) هه‌ژماركراوه، ئه‌وانى دیكه له زۆنى (C)ـن.
5. پرۆژه بازرگانییه‌كان به‌هه‌ردو جۆره‌كه‌یه‌وه، كێشه‌ى جۆراوجۆریان هه‌یه، دیارترینیان كێشه‌ى رۆتیناته، له‌گه‌ڵ كێشه‌ى دروستكردنى ئاسته‌نگ بۆیان و رایینه‌كردنى كاروباره‌كانیان، هه‌روه‌ها كێشه‌ى گرانی نرخی كاره‌با له‌سه‌ریان.
6. بازرگانان باس له بونى حاڵه‌ته‌كانى وه‌رگرتنى به‌رتیل یان دروستكردنى ئاسته‌نگیی بۆ ناچاركردنیان به‌پێدانى به‌رتیل ده‌كه‌ن چ به‌شێوه‌ى راسته‌وخۆ و چ بە ناڕاسته‌وخۆ، ئه‌گه‌رچی ئه‌و كه‌سانه‌ى قسه‌یان بۆ كردین باسیان له‌وه نه‌كرد هیچ حاڵه‌تێكى راشكاو به‌رامبه‌ر بە خۆیان رویدابێت.
7. جگه له كه‌لار، پرۆژه بازرگانییه‌كان له ناوچه‌كانى دیكه لاوازن، به‌ڵكو له هه‌ندێك ناوچه‌ش وه‌ك بازرگانه‌كان ئاماژه‌ى بۆ ده‌كه‌ن، زیان ده‌كه‌ن.
8. داهاتى پرۆژه بازرگانییه‌كانى شاره‌وانى بۆ حكومه‌ت، له كه‌لاردا له ساڵیكدا ده‌گاته نزیكه‌ى 3 ملیار دینار، له كفریش له‌نێوان 250 بۆ 350 ملیۆن دیناره.
دوه‌م: راسپارده‌كان
1. پرۆژه بازرگانییه‌كان به شاده‌مارێكى ئابوریی ناوچه‌كه هه‌ژمار ده‌كرێن، جگه له‌وه‌ش له روى داهاته‌وه بۆ حكومه‌ت رۆڵ و كاریگه‌ریی به‌رچاویان هه‌یه. له‌م سۆنگه‌یه‌وه گرنگه حكومه‌ت بره‌وى زیاتر به‌م كه‌رته بدات، به‌تایبه‌تى به‌هۆی هه‌ڵكه‌وته جوگرافییه‌كه‌ى گه‌رمیانه‌وه كه هاوسنوره له‌گه‌ڵ ئێران و ناوچه‌كانى ناوه‌ڕاست و خواروى عێراق. یه‌كێك له‌و گرنگیپێدانه‌ش ئه‌وه‌یه كه جۆرێك له لامه‌ركه‌زیی به ناوچه‌كه بدرێت بۆ ئه‌وه‌ى رێكاره‌كانى بره‌ودانى به‌م كه‌رته به به‌شێوه‌یه‌ك دابڕێژێت كه سودی زیاتر لێبكه‌وێته‌وه.
2. وه‌ك ده‌رده‌که‌وێت جیاوازییه‌كى زۆر هه‌یه له‌نێوان بڕ و جۆری پرۆژه‌كان له قه‌زاى كه‌لار و ناوچه‌كانى دیكه، ئهمهش لاسه‌نگیی له گه‌شه‌پێدانى ناوچه‌كه دروستده‌كات و هاوكات واش ده‌كات له روى دانیشتوانه‌وه قورسایی زیاتر له‌سه‌ر كه‌لار دروست بكات، بۆیه گرنگه حكومه‌ت پلانی هه‌بێت و هه‌وڵبدات پرۆژه‌كان له‌سه‌ر ئاستى هه‌مو ناوچه‌كه بره‌و پێبدات، ئهمهش به ئاسانكارییكردن بۆ ئه‌نجامدانى پرۆژه‌ى بازرگانى له ناوچه‌كانى دیكه.
3. رۆتین یه‌كێكه له ده‌رده كوشنده‌كانى هه‌مو پرۆژه و سێكته‌ره‌كان، ئهمهش كاریگه‌ریی خۆی له بوارى پرۆژه بازرگانییه‌كان داناوه. گرنگه حكومه‌ت رێكارى ئه‌وتۆ بگرێته‌به‌ر كه رۆتین كه‌م بكاته‌وه و چیتر مامه‌ڵه‌كانى وه‌رگرتنى پرۆژه‌كان هێنده رۆتینی نه‌وێت، به‌تایبه‌تیش بۆ ئه‌مه ده‌كرێت سود له رێگاى ئه‌لیكترۆنى ببینرێت و رێگا ته‌قلیدییه‌كه وه‌لاوه بنرێت.
4. ده‌بێت ئاسانكاریی بۆ پرۆژه‌كانى ناوچه‌كه بكرێت، ئه‌ویش چ له روى تێچونه‌وه، چ له روى ئاسانكاریی ئیدارییه‌وه، به‌تایبه‌تیش رێگرییكردن نه‌هێڵرێت، هه‌روه‌ها نرخی هه‌ندێك له خزمه‌تگوزارییه‌كان دابشكێنرێن، ئهمهش به‌مه‌به‌ستى بره‌ودانى زیاتر پێیان.
5. ده‌بێت حكومه‌ت به‌جیدیی كار بكات له‌گه‌ڵ ئه‌و ده‌نگۆ و زانیارییانه‌ى له‌باره‌ى وه‌رگرتنى به‌رتیله‌وه هه‌ن، بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ش رێكاری كرداریی بگرێته‌به‌ر.