یه‌كه‌ى چاودێری حكومه‌تى خۆجێی گه‌رمیان، نوێترین راپۆرتى مانگانه‌ى خۆی تایبه‌ت كردوه به "پرۆژە کشتوکاڵییەکانی سنوری گەرمیان و ئاستەنگییەکانی بەردەمیان".
كلیك لەم فایلەی خواره‌وه بكه بۆ خوێندنه‌وه‌ى راپۆرته‌کە به شێوازى (PDF).
رادیۆی ده‌نگ له‌چوارچێوه‌ى پرۆژه‌یه‌كى دا به پاڵپشتى سندوقی نیشتمانى بۆ دیموكراسی NED، له رێگه‌ى یه‌كه‌ى چاودێریی حكومه‌تى خۆجێی گه‌رمیانه‌وه، مانگانه راپۆرتێك له‌سه‌ر كه‌رتێك بڵاوده‌كاته‌وه، تیایدا ورده‌كاری ناساندنى ئه‌و كه‌رته و كێشه‌كانى ده‌خاته‌ڕو. بۆ ئه‌م مانگه له راپۆرتێكدا تیشكیخستوه‌ته‌سه‌ر پرۆژه كشتوكاڵییه‌كانى سنورى گه‌رمیان و به وردى ناساندنى بۆ كردون، هه‌روه‌ك ئه‌و ئاسته‌نگیانه‌ى ریزكردوه كه دێنه رێی پرۆژه‌كان و هه‌ڵسه‌نگاندنى بۆ مامه‌ڵه‌ى حكومه‌ت له‌گه‌ڵ ئه‌م كه‌رته به گشتى و هه‌روه‌ها چاره‌سه‌ركردنى ئاسته‌نگییه‌كانیش كردوه.
ده‌قی راپۆرته‌كه له خواره‌وه ده‌خوێننه‌وه.
پرۆژە کشتوکاڵییەکانی سنوری گەرمیان و ئاستەنگییەکانی بەردەمیان
پێشەکی
مه‌به‌ست له پرۆژه كشتوكاڵییه‌كان، ئه‌و پرۆژانه‌ن كه سه‌رمایه‌گوزاریین له بوارى كشتوكاڵدا، له نمونه‌ى دروستكردنى پرۆژه‌ى گه‌وره له بوارى ئاژه‌ڵداریی یان بەرهەمهێنانی کشتوکاڵی لە رێگەی کارگە یاخود مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ به‌رهه‌مه كشتوكاڵییه‌كان دا.
له‌م ساڵانه‌ى دواییدا ژماره‌ى پرۆژه كشتوكاڵییه‌كان لە گەرمیان بره‌ویان په‌یداكردوه و به‌پێویستمان زانی له‌سه‌ر ئه‌م لایه‌نه و ورده‌كارییه‌كه‌ى و ته‌گه‌ره‌كانى به‌رده‌مى و ده‌ستى حكومه‌ت له به‌ره‌وپێشبردنى دا، ئه‌م راپۆرته ئاماده بكه‌ین.
بەشی یەکەم: پرۆژە کشتوکاڵییەکانی سنوری ئیدارەی گەرمیان
یه‌كه‌م: ژماره‌ی پرۆژە کشتوکاڵییەکانی سنوری ئیدارەی گەرمیان
تێبینی: هەندێک پرۆژەی دیکە هەن یان کارەکانیان راگیراوە یاخود هێشتا بە تەواوی دەستیان پێنەکردوە.
دوه‌م: ناساندنى پرۆژە کشتوکاڵییەکان
1. پرۆژەی كارگه‌ى شیری مرواری
عه‌لی ئەکبه‌ر، بەڕێوبەری پرۆژەى كارگه‌ى شیری مرواری "مرواری فارم" دەڵێت: پرۆژەکەمان لە سنوری کەلار دایە، بریتییە لە پرۆژەیەکی (گاوداری لەگەڵ شیرەمەنی) لەسەر روبەری (300) دۆنم زەوییە بە گوژمەی دە ملیۆن دۆلار. پرۆژەکە شیری سروشتی به‌رهه‌مدێنێت و راستەوخۆ لە کارگەدا بەکاردەهێنرێتەوە بۆ دروستکردنی بەرهەمی سپیایی، کە بریتین لە: (ماست، شیر، دۆ، پەنیر و ..هتد) بەشێوەی 100% سروشتی. پرۆژه‌كه لە ساڵی 2022ـه‌وه خراوەتە بواری جێبەجێکردنەوە و توانای بەرهەمی رۆژانەی (10) تەنە.
2. پرۆژەی کارگەی قارچکى هیوا
"ئەم پرۆژەیە دەکەوێتە سنوری شاری کەلار لەسەر روبەری 25 دۆنم زەوی جێبەجێکراوە، توانای بەرهەمهێنانی ساڵانەی 1400 تۆن قارچکە، پرۆژەیەکی تەواوکارییە، پێکدێت لە چەند بەشێک، بەشی یەکەمی لە مانگی سێی ئەمساڵەوە له‌كاردایه كه بریتییه له به‌رهه‌مهێنانى قارچك. بەرهەمی کارگەکە رۆژانە هەناردەی بازاڕەکانی کەلار و سلێمانی دەکرێت، رێژەیەکی زۆری هەناردەی شارەکانی موسڵ و بەغداد دەکرێت، بڕیاره لە ئایندەیەکی نزیکدا هەناردەی وڵاتی ئیمارات بکرێت و رێکارەکانی لە قۆناغی تەواو بوندایە". هێرش محه‌مه‌د، خاوەنی پرۆژەی کارگەی قارچکى هیوا، وای وت.
3. کارگەی وشککردنەوەی گەنمەشامی دیاربەکر
ئیسماعیل بەکر، خاوەن کارگەى وشككردنه‌وه‌ى گه‌نمه‌شامی "دیاربەکر"، دەڵێت: ئەم پرۆژەیە دەکەوێتە سنوری قەزای کفری، پرۆژەیەکی وەرزییە لەسەر روبەری ٥ دۆنم زەوی بە گوژمەی دو ملیار دینار جێبەجێکراوە، توانای وشککردنەوەی رۆژانەی هه‌زار تەنە.
پرۆژەکە لە چوار کۆگا پێک دێت، کۆگایەک بۆ خاڵی کردنی مەواد، کۆگای دوەم بۆ ئامادەکردنی مەواد بەشێوەی فەل و لە کیسەکردن، دو کۆگای دیکە بۆ خەزنکردنی مەواد. کارگەکە تاکە کارگەیە لە گەرمیاندا کە بەرهەمی جوتیاران ساغ بکاتەوە، ئەمە جگە لەوەی هەستاون بە دابینکردنی بنەتۆو بە قەرز بۆ جوتیاران و دەڕاسە بۆ درەوکردنی. بەرهەمی کارگەکە هەناردەی خواروی عێراق دەکرێت.
4. پرۆژەی کوشتارگەی پەلەوەری خاوێن
بەرزان عومەر، خاوەنی پرۆژەی کوشتارگەی خاوێن بۆسەربڕین و ئامادەکردنی مریشکی خۆماڵی، دەڵێت: پرۆژەکەمان دەکەوێتە ناوچەی پیشەسازی کەلار، پێکدێت لە کوشتارگەیەک کە ئامادەکردن و سەربڕین و لە پاکەت نانی مریشکی خۆماڵی لەخۆدەگرێت، بە شێوەی ستانداردی جیهانی کاردەکەین.
دەشڵێت: بەرهەمەکەمان تەواو کوالێتییە، لە کوڵاندنی ئاو و ساردکردنەوە و لە جیلەر و وشککردنەوەی تا ئەوەی ئەبێت لە دەرەجەی ناقس 35 بۆ 42 بیبەستێت لە ماوەی شەش سەعات دواتر دەخرێتە پاکەتەوە لەپلەی ساردی ناقس 18 تا ساڵێک بۆت هەیە بەکاری بێنی. به‌رهه‌مى رۆژانه‌ى کارگەکەمان 12 هەزارمریشکە.
5. كارگه‌ى زه‌یتی زه‌یتونى كه‌لار
نیعمەت ڕەحیم ، خاوەن پرۆژەی زەیتی زەیتونی کەلار، دەڵێت: پرۆژەکەمان پرۆژەیەکی وەرزی دو مانگییە، دەکەوێتە سنوری شاری کەلارەوە، لەسەر روبەری (2) دۆنم زەوی جێبەجێکراوە، پێکدێت لە گوشینی زەیتون بۆ زەیت، توانای بەرهەمی لە رۆژێکدا (40) تۆن لە ماوەی دومانگدا (2400) تۆنە. کێشەی ساغکردنەوەمان نییە ئەگەر زەیتون هەبێت و زەیتی باشی هەبێت خەڵک ئەیکڕێت.
6. کارگەی ئالیکی مرواری
سەربەست حەسەن عەلی، خاوەن کارگەی ئالیکی مرواری، دەڵێت: ئەم پرۆژەیە دەکەوێتە سنوری قەزای کفرییەوە لەسەر روبەری 5 دۆنم زەوی جێبەجێکراوە بە گوژمەی 3 ملیۆن دۆلار، توانای بەرهەمی لە رۆژێکدا لەماوەی 6 بۆ 10 سەعات کارکردن 120 بۆ 200 تەنە، لەساڵی 2010 دەستی بەکارکردوە، بریتییە لە بەرهەمهێنانی ئالیک بۆ: (مریشکی گۆشت، مریشکی هێلکە، ئاژەڵی بچوک و گەورە بۆ گۆشت، بۆ مانگای شیر و ماسی). لە ناوخۆدا خواست لەسەر بەرهەمەکەمان باشە فرۆشمان هەیە بۆ دیالە و بەغداد و پارێزگاکانی باشوری عێراق.
7. پرۆژەی هەڵهێنەری جوجکی مرواری
"ئەم پرۆژەی دەکەوێتە سنوری قەزای کفرییەوە لەسەر روبەری 2 دۆنم زەوی دروستکراوە، بە گوژمەی ملیۆنێک و شەشسەد هەزاردۆلار، توانای بەرهەمی 12 ملیۆن جوجکەی هەیە لە ساڵێکدا. لەساڵی 2016 ـەوە دەستی بەکارکردوە. پرۆژەکە پێکدێت لە هەڵهێنەری هێلکەی تروکاندن بۆ (مریشکی گۆشت و مریشکی هێلکە)، هێلکەی پرۆژەکە لە وڵاتی هۆڵەندا دەکڕدرێت". سەربەست حەسەن عەلی، خاوەنی پرۆژەی هەڵهێنەری جوجکی مرواری وای وت.
8. کارگەی ئالیکی دیاربه‌کر
ئیسماعیل به‌کر، خاوەن کارگەی ئالیکی دیاربه‌کر، دەڵێت: ئەم پرۆژەیە دەکەوێتە سنوری قەزای کفرییەوە لە سەر روبەری 5 دۆنم زەوی بە گوژمەی ملیار و نیوێک دینار جێبەجێکراوە، توانای بەرهەمی لە رۆژێکدا 160 بۆ 170 تەنە، لەساڵی 2015ـه‌وه دەستی بەکارکردوە. پرۆژه‌كه‌ش ئالیک بۆ (مریشکی گۆشت، مریشکی هێلکە، مانگای گۆشت، مانگای شیر و ماسی) به‌رهه‌مدێنێت.
وتیشی: لە ناوخۆدا خواست لەسەر بەرهەمی کارگەکەمان هەیە بەتایبەت لە شاره‌كانی (سلێمانی و هەڵەبجە)، هه‌روه‌ك هەناردەمان بۆ ناوچەکانی ناوه‌ڕاست و خواروی عێراق بۆ پارێزگا و شارەکانی (عه‌مارە، ناسریە، فه‌لوجە، دیالە، موسڵ و بەغداد)هەیە.
9. پرۆژەی هەڵهێنەری جوجکی ئادەم
ئەنوەر عومەر محه‌مه‌د، خاوەن پرۆژەی هەڵهێنەری جوجکی ئادەم، دەڵێت: پرۆژەکەمان دەکەوێتە سنوری ساڵح ئاغا "بان راسایی" لە ناحیه‌ى قۆره‌تو، لەسەر روبەری 3 دۆنم زەوی جێبەجێکراوە، بە گوژمەی 800 ملیۆن دینار، رۆژانه 39-40 هەزار جوجکە بەرهەم دێنین، لە ساڵی 2021ـه‌وه دەستی بەکارکردوە.
وتیشی: پرۆژه‌كه بریتییە لە بەرهەم هێنانی جوجکە بۆ (مریشکی گۆشت) و خواست لەسەر بەرهەممان زۆرباشە و بەپێی بازار بەرهەم هێنان دەکەین، به‌رهه‌ممان جگە لە کەلار و سلێمانی، بۆ ناوچەکانی خواروی عێراقیش داواكارى له‌سه‌ر هه‌یه.
10. پرۆژەی هەڵهێنەری جوجکی کازیوە
"ئەم پرۆژەیە دەکەوێتە گوندی ساڵح ئاغا لە ناحیەی قۆرەتو، لەسەر روبەری (2) دۆنم زەوی جێبەجێکراوە بە گوژمەی ملیۆنێک دۆلار، توانای بەرهەمهێنانی لە ساڵێکدا (5616000) جوجکەیە، لە ساڵی 2015 دەستی بەکار کردوە، پرۆژەکە بریتییە لە بەرهەمهێنانی هێلکە بۆ (مریشکی گۆشت)، به‌رهه‌ممان بۆ ناوخۆی گەرمیان و شاری سلێمانی و ناوچەکانی تری عێراق ده‌ڕوات". گۆران عەبدوڵڵا، خاوەنی پرۆژەی هەڵهێنەری جوجکی کازیوە، وای وت.
11. کارگەی ئالیکی ئامەد
ئاسۆ مستەفا حسێن، خاوەن پرۆژەی ئالیکی ئامەد، دەڵێت: ئەم پرۆژەیە لەسەر روبەری (4) دۆنم زەوی جێبەجێکراوە، بەگوژمەی 1 ملیۆن و 100 هه‌زار دۆلار، توانای بەرهەمی مانگانەی (600-700) تەنە، دەکەوێتە گوندى باناسیاو له ناحیه‌ى كۆكسی سه‌ر به قه‌زاى كفری، لە ساڵی 2013ـه‌وه دەستی بەکارکردوە.
وتیشی: ئەم پرۆژەیە ئالیک بەرهەمدەهێنێت بۆ (مریشکی گۆشت و هێلکە، ماسی، مەڕ و مانگا)، لەناوخۆى گه‌رمیاندا خواست لەسەر بەرهەمەکەمان باشە وهەناردەشمان بۆ شارەکانی (سلێمانی، هەڵه‌بجە، خانەقین، قەرەتەپە و جەلەولا)هەیە.
دوه‌م: گرفته‌كانى به‌رده‌وام په‌ره‌دان به پرۆژه كشتوكاڵییه‌كان
1. گرفتی بەرهەمی دەرەکی و کاریگەری لەسەر بەرهەمی ناوخۆ
هاوردەکردنی بەرهەمی دەرەکی و هەرزانی نرخی بوەتە هۆکاری گرفت بۆ خاوەن پرۆژەکانی کەرتی کشتوکاڵ.
عه‌لی ئەکبه‌ر، بەڕێوبەری پرۆژەی كارگه‌ى شیری مرواری، دەڵێت: بەهۆی هاوردەکردنی بەرهەم لە دەرەوە، ئێمە ناچارین بەرهەمەکانمان بە زەرەر بفرۆشینەوە، لەکاتێدا ئەو بەرهەمانە نرخیان هەرزانە لەبەر ئەوەی بەپاودەر دروست دەکرێن، بەڵام بەرهەمەکانی ئێمە تەواو سروشتی و تازەن.
خاوەن پرۆژەیەکی دیکە جەخت لەم خاڵه دەکاتەوە.
بەرزان عومەر، خاوەنی پرۆژەی مریشكی فرێشی خاوێن، دەڵێت: جگە لە هاوردەکردنی مریشکی دەرەوە هیچ گرفتێکی ترمان نییە، تەنها منافەسەی مریشکی دەرەوە ناکرێت، لە کاتێدا وەزیری کشتوکاڵ قەدەغەی کردوە، بەڵام لە لایەن وەزارەتەکانی ناوخۆ و بازرگانییەوە جێبەجێناکرێت، چونکە ئەم دو وەزارەتە دەسەڵات بەدەستن لە مەرزەکان.
دەشڵێت: بەڵگەمان هەیە کە خاوەن كۆمپانیای تورکی ئەڵێت رۆژی 18 بۆ 20 ترێلە مریشکی بەستو لە دەروازەی ئیبراهیم خەلیلەوە بە قاچاغ دێتە ئەم دیو، لەکاتێکدا ئەو مریشکەی کە بەقاچاغ دێت 30% بۆ 35%ـى خۆی دەبینێتەوە لە مریشکی (بەرازیلی، پاکستانی و ئێرانی).
هاوکات بەختیار ئەحمەد، لێپرسراوی بەشی سامانی ئاژەڵ لە بەڕێوبەرایەتی گشتی کشتوکاڵی گەرمیان جەخت لەم كێشه‌یه دەکاتەوە و دەڵێت: "وەزارەتەکانی ناوخۆ و بازرگانی پابەندی بڕیارەکانی وەزارەتی کشتوکاڵ نابن لەبارەی قەدەغەکردنی هاوردەکردنی مریشکی بەستو".
دەشڵێت: بۆ چارەسەرکردنی ئەم گرفتە پێویستە بڕیار لە ئەنجومەنی وەزیرانەوە دەربچێت، بۆ ئەوەی وەزارەتی بازرگانی پابەند بێت و ئەو بەروبومانەی هاوردەکردنیان قەدەغە دەکرێت، رێگە نەدرێت لە دەروازە سنورییەکان بێنە ژورەوە.
لایخۆشیه‌وه شادیە حسێن، بەڕێوبەری گشتی کشتوکاڵی گەرمیان، دەڵێت: هاوسنوری هەرێم لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ یەکێکه لەو گرفتانەی روبەڕوی پرۆژە کشتوکاڵییەکان دەبێتەوە لە روی ساغکردنەوەی بەرهەمه‌وه، هەریەکە لە وڵاتانی: (خواروی عێراق، ئێران و تورکیا)، ئەمانه خۆیان بە به‌رهه‌مهێنانى بەرهەمی کشتوکاڵییەوە سەرقاڵن و تێچوی بەرهەمیان زۆر هەرزانترە لەچاو تێچوی بەرهەمی ناوخۆى لای خۆمان، ئەمەش گرفتی گەورەی بۆ دروستکردوین.
دەشڵێت: وەکو وەزارەتی کشتوکاڵ هەرچەندە رێگری دەکەین له هاورده‌كردنى هه‌ندێك به‌رهه‌م لە وەرزی پێگەیشتنی بەروبومدا بە قەدەغەکردن و باج خستنەسەر، بۆ ئەوەی هاوسەنگی دروست بکەین لە نێوان نرخەکانی دەرەوە و ناوخۆدا، بەڵام هەندێکجار ئەو گرفتە هەر دەمێنێت.
له‌گه‌رمیاندا به‌رهه‌مى كشتوكاڵی زۆرن، به‌ڵام به‌وهۆیه‌ى تواناى هه‌ڵگرتنیان نییه، زۆر سودیان نابێت بۆ جوتیاران، بۆ ئه‌مه‌ش پێویست ده‌كات پرۆژه‌ى پیشه‌سازیی كشتوكاڵی هه‌بێت.
شادیه حسێن، وتى: لەوەرزی پێگەیشتنی بەروبومەکان دا، گرفتی ساغکردنەوەمان هەیە، ساغکردنەوەش تەنها لەڕێگەی دۆزینەوەی بازاڕاوە چارەسەر ناکرێت.
دەشڵێت: ئەو بەروبومانەی کە به‌رهه‌میان زیادە، دەبێت ببرێنە قۆناغی بە پیشەسازییکردنەوە، بەرهەمەکە گۆڕانکاری بەسەرابێت له‌رێگه‌ى بە پیشەسازیکردنی، له‌نمونه‌ى گوشین و لە قوتونان و ...هتد.
2. گرفتی هۆشیاری خەڵک و کاریگەری لەسەر بەرهەمی پرۆژە کشتوکاڵییەکان
نەبونی هۆشیاری خەڵک بەگرفت بۆسەر بەروبومی ناوخۆ دادەنرێت، گرنگی نەدان بە بەرهەمی ناوخۆ لەلایەن هاوڵاتیانەوە بە هۆکارێکی کاریگەر دادەنرێت بۆ لاوازیی بەرهەمی پرۆژە کشتوکاڵییە.
عه‌لی ئەکبه‌ر، بەڕێوەبەری پرۆژەی كارگه‌ى شیری مرواری، دەڵێت: تائێستا گرفتی ساغکردنەوەی بەرهەممان نییە، بەڵام کێشەی هۆشیاری خەڵکمان هەیە، کە بەکارهێنەری چ بەرهەمێکە، بەرهەمێک بە مەوادی پاودەر دروست کرابێت لەگەڵ بەرهەمێک بە سروشتی دروستكرابێت جیایه و ده‌بێت هاوڵاتى جیای بكاته‌وه.
وتیشی: خەڵک بەکڕینی بەرهەمێکی ناوخۆ ئەبێتە پاڵپشتییەک بۆ ئەو کارگانەی بنیاتنراون و ئەوانەشی لەداهاتودا بنیاتدەنرێن.
بەرزان عومەر، خاوەنی پرۆژەی كوشتارگه‌ى په‌له‌وه‌رى خاوێن، دەڵێت: ئێمە کوشتارگەیەکمان دانا بۆ ئەوەی پێداویستی گەرمیان پڕبکاتەوە، بەڵام خەڵکی بەهۆی ئەو بەرهەمە بەستوە خراپانەی هاتونەتە وڵاتەوە، بەرهەمەکەی ئێمەش وەک ئەو بەرهەمە بەستوەی دەرەوە سەیر دەکه‌ن، بەرهەمی ئێمە لای خەڵک پەسەند نییە.
هاوکات شادیە حسێن، بەڕێوبەری گشتی کشتوکاڵی گەرمیان، دەڵێت: خواستی خەڵک لەسەر گیرفانیەتی، بەروبومی ناوخۆ تێچوی زۆرترە، ئەمەش گرفت دروست دەکات.
وتیشی: یەکێک لەو گرفتانەی هه‌یه ئه‌وه‌یه خەڵکی ئەو رۆشنبیرییە تەواوەیان نییە بره‌و به به‌رهه‌مى ناوخۆ بده‌ن، ئه‌گه‌رچی بۆهۆشیارکردنەوەی خەڵک کارکراوە، بەڵام لەئاستی پێداویستدا نەبوە.
3. گرفتی رۆتینات و كێشه‌ى ئیداریی و گومركیی
دواکەوتنی رێکارە ئیدارییەکانی پرۆژە کشتوکاڵییەکان لە وەزارەت و فەرمانگە و دامودەزگا حکومییەکان، نیگەرانی و گرفتی بۆ خاوەن پرۆژەکان دروست کردوە تا ئاستی بێزاربون و زیان پێگەیاندن.
هێرش محه‌مه‌د، خاوەنی پرۆژەی کارگەی قارچکى هیوا، دەڵێت: رۆتینات و درەنگ تەواوکردنی کارەکانمان لە فەرمانگە و دامودەزگاکانی حکومییەکان، بوەتە مایەی بێزاری تا ئەو رادەیەی وادەکەن کارەکەت نەکەیت، ئێمه دوای ساڵێک و نۆمانگ مۆڵەتمان وەرگرتوە، لەڕوی کاتەوە زۆر دوای خستوین، ئەم دواخستنەش بۆ ئێمە لە هەندێک روەوه زیانمان پێدەگەیەنێت.
هاوکات نیعمەت رەحیم، خاوەن پرۆژەی زەیتی زەیتونى كه‌لار، دەڵێت: لە ساڵی 2019ـه‌وه خەریکی دەرهێنای مۆڵه‌تی فه‌رمیم، تائێستا كه كۆتاییه‌كانى 2023یه بۆم نەکراوە، ئه‌مه‌ش بەهۆی رۆتیناتی فەرمانگەکانەوە، بە شێوەیەک بێزار بوین بە هۆی ئەو سەرفیاتەوە نەبێت كه کردومانە، واز لە پرۆژەکە دێنین.
هاوكات خاوه‌نى پرۆژه‌یه‌كى دیكه‌ى كشتوكاڵی، ئاماژه به بونى كێشه‌یه‌كى دیكه ده‌دات كه به‌پێی رێنمایی وه‌زاره‌تى كشتوكاڵ رێكخراوه.
گۆران عەبدوڵڵا، خاوەنی پرۆژەی هەڵهێنەری کازیوە، دەڵێت: گرفتمان لە دانانی یاساکانی وەزارەتی کشتوکاڵ هەیە كه سەرپەرشتیاری فەرز کردوە بەسەرماندا لەبەرامبەردا مانگانەیەکی پێبدەین.
دەشڵێت: "من ئەمە بە زوڵمی دەزانم من پرۆژەیەکم هەیە بۆ خۆم کاردەکەم بۆ پارەم لێ بسێندرێت، بۆ ئەو کارمەندەی هێناویانە داوادەکەن من مانگانەی بدەم، ئەمە كه‌ى یاسا و رێنماییە؟!".
یه‌كێكى دیكه له گرفته‌كان، نه‌بونى لێخۆشبونى گومركی یان جێبه‌جێنه‌كردنى بڕیاره‌كانى لێخۆشبونى گومركییه.
یه‌كێكى دیكه له گرفته‌كان، نه‌بونى لێخۆشبونى گومركی یان جێبه‌جێنه‌كردنى بڕیاره‌كانى لێخۆشبونى گومركییه.
نیعمەت رەحیم، خاوەنی پرۆژەی كارگه‌ى زەیتی زەیتونى كه‌لار، دەڵێت: خراپی جۆری زەیتونی ئەو باخانەی کە لێره هەن بە هۆی کەمی بڕی زەیتەکەی، ئێمەی ناچاركردوه لە سوریاوە زەیتون بێنین، ئه‌مه‌ش نرخی زۆره و تێچوی گومرکیش کێشەیە بۆ ئێمە و زۆرگران دەکەوێت لەسەرمان.
هێرش محه‌مه‌د، خاوه‌نى كارگه‌ى قارچكی هیوا، دەڵێت: پرۆژه‌كه‌مان بۆ هێنانى هه‌ندێك مه‌واد لێخۆشبونى گومركی هه‌یه، به‌ڵام ئه‌و نوسراوانه‌ى بۆ ئه‌م مه‌به‌سته ده‌كرێن زۆر دواده‌كه‌ون، ئه‌مه‌ش واده‌كات ته‌واونه‌كردنى هه‌ر نوسراوێكمان مانگانه له روى تێچونه‌وه زیانى 20 تا 30 هه‌زار دۆلارمان لێ بدات.
4. گرفتی ناسەقامگیریی بازاڕ
نا سەقامگیریی بازاڕ و جێگیرنه‌بونى بەهای دۆلار، گرفتی بۆ پرۆژه كشتوكاڵییه‌كانى گه‌رمیان دروستكردوه.
عه‌لی ئەکبه‌ر، بەڕێوبەری پرۆژەی كارگه‌ى شیری مرواری، دەڵێت: بەهۆ ئەوەی ئەو پێداویستی و مەوادانەی لەدەرەوە ئەی هێنین وەک (شوشە) بە دۆلارە، نرخێکی زۆر لەسەرمان دەکەوێت، به‌تایبه‌تى كه نرخی دۆلار به‌رز بێته‌وه و ئێمه‌ش به دینار به‌رهه‌مه‌كانمان ده‌فرۆشین.
هاوکات سەربەست حەسەن، خاوەن پرۆژەی هەڵهێنەری جوجکی مرواری، دەڵێت: دابەزینی بازاڕی مریشک گرفت بۆ ئێمە دروست دەکات، چونکە نافرۆشرێت، کە نەفرۆشرا دەمێنێتەوە و دەبێتە کێشە، چونکە زیندوە، ناچارین بە نرخی زۆر هەرزان بیفرۆشین بە خەڵک.
بەختیار ئەحمەد، لێپرسراوی به‌شى سامانی ئاژەڵ لە بەڕێوبەرایەتی گشتی کشتوکاڵی گەرمیان، دەڵێت: گەورەترین گرفت کە روبەڕوی سامانی ئاژەڵ دەبێتەوە، ناسەقامگیریی بازاڕە، لە روی چۆنیەتی ساغکردنەوەی بەرهەمەکانیان و بە بازاڕکردن.
وتیشی: گەورەترین کێشە روده‌دات كه لەکاتێدا بەهای دۆلار بەرزە، بەرهەم بە دینار دەفرۆشرێت، ئه‌مه‌ش له‌كاتێكدا پرۆژه‌كان خۆیان پێداویستی و کەرەستەکانی پرۆژەکانیان بەدۆلار دەکڕن.
5. كێشه‌ى كاره‌با و غاز
عه‌لی ئەکبه‌ر، بەڕێوبەری پرۆژەی كارگه‌ى شیری مرواری، دەڵێت: نەبونی کارەبای هەمیشەیی گرفتی بۆ دروست کردوین، چارەسەرکردنی سودێکی زۆر بە پرۆژەکەمان دەگەیەنێت.
وتیشی: بەهۆی ئەوەی کاتی بڕانی کارەبامان نەزانراوە، لە هەندێک کاتدا سەرقاڵی بەرهەمهێنانین كه‌چى کارەبامان دەبڕێت، بەمەش ئامێرەکانمان لە بەرهەمهێنان دەوەستن، کە ئەمەش کێشەی بۆ دروستکردوین.
هێرش محەمەد، خاوەن پرۆژەی کارگەی قارچکی هیوا، دەڵێت: پرۆژەکەمان پێویستی بە کارەبای 24 سەعاتییە، یەکێکە لەو پرۆژە هەستیارانەی نابێت کارەبای لێ ببڕێت، گرفتی نەبونی کارەبای بەردەوام وایکردوە تێچومان زۆر زیاتر بێت بەهۆی کارپێکردنی مۆلیدەوە کە لە مانگێدا 10 بۆ 15 ملیۆن دینار تێچوی گازمان هەیە.
"پرۆژەکەمان بەڕادە، گۆشت گەر بتوێتەوە خراپ دەبێت، کارەبای ئێمە لەسەر ناوچەی پیشەسازیی کەلارە، لە شەودا نییە، ئیمە ناچارین مۆلیدە کارپێبکەین، ئەگەر کارەبامان بۆ بکرێت بە 24 سەعاتی باشترە، هەرچەند ئەویش بە یەکەیە و تێچوی لەسەر خاوەن پرۆژە وادەکات بەرهەمەکە گران بکەوێت". بەرزان عومەر، خاوەن پرۆژەی کوشتارگەی خاوێن بۆ ئامادەکردن و سەربڕینی مریشکی خۆماڵی وای وت.
لەبەرامبەردا، حازم کەریم، بەڕێوبەری گشتی کارەبای گەرمیان، دەڵێت: ناتوانین کارەبای 24 سەعاتی بۆ ئەو کارگانە دابین بکەین، چونکە کارەبای هەمو کارگەکان تێکەڵە، بۆنمونە بۆ بەردەوامکردنی کارەبای پرۆژەی شیری مرواری، دەبێت کارەبای هەمو کارگەکان بکرێت بە 24 سەعاتی بە هۆی تێکەڵی کارەبای هەمو کارگەکان.
دەشڵێت: هیچ پرۆژەیەک داوای کارەبای بەردەوامی لە ئێمە نەکردوە بەشێوەی فەرمی، بەڵام ئەگەر داواشی بکەن ناتوانین هیچیان بۆ بکەین.
یه‌كێكى تر له كێشه‌كان، دابینكردنى غاز "گازى سروشتیی"ـه.
ئیسماعیل به‌کر، خاوەنی پرۆژەی كارگه‌ى وشککردنەوەی گەنمەشامی دیاربەکر، دەڵێت: پێویستمان بە هاوکاری حکومەتە بە دابینکردنی غاز بە نرخی کارگە، ئه‌گەر هاوکاری بکرێین ئەو بڕە پارەیەی بۆ دابینکردنی غاز خەرجی دەکەین، دەگەڕێتەوە بۆسەر تێچوی جوتیار، ئەمەش وادەکات پەرەی زیاتر بە بەرهەمهێنان بدەن.
لەبەرامبەردا، یادگار فه‌تاح، به‌ڕێوبه‌رى بەڕێوبەرایەتی نه‌وت و كانزاكانى گه‌رمیان دەڵێت: هیچ پرۆژەیەک نەهاتوەتە لامان داوای پێدانی غازی کردبێت، ئەگەر داوایەکی لەو شێوەیە بکرێت لە لایەن لیژنەیەکەوە هەڵسەنگاندنی بۆدەکەین بۆ ئەوەی بزانین بڕی چەندی پێویستە و تاچەند پێمان دابین دەکرێت.
6. كێشه‌ى دابینكردنى زه‌وی پێویست
نیعمەت رەحیم، خاوەنی پرۆژەی كارگه‌ى زەیتی زەیتونى كه‌لار، دەڵێت: بۆ ئه‌وه‌ى خۆمان به‌رهه‌مى زه‌یتونمان هه‌بێت و ناچار نه‌بین له سوریاوه بیهێنین، پێویستمان بە 50 بۆ 100 دۆنم زەوییە بۆ ئەوەی باخێکی زەیتونی نمونەیی تیادا دروست بكه‌ین، بەم کارەش خەڵک سودمەند دەبێت، کە دەبینن جۆری زەیتونی باش کراوە و رێژەی زەیتی زۆرە خەڵکیش چاوی لێدەکات و پرۆژە دەکات.
لە هەمان کاتدا عه‌لی ئەکبه‌ر، بەڕێوبەری پرۆژەی كارگه‌ى شیری مرواری، دەڵێت: لەلایەن حکومەتەوە هاوکاری کراوین، بەڵام پێویستمان بە هاوکاری زیاترە، به‌تایبه‌تى لەڕوی دابینکردنی زەوییەوە، چونکە پرۆژەكه‌ى ئێمه ته‌نها كارگه‌ى شیر نییه، به‌ڵكو گاودارییشه و پێویستی بە نزیکەی (5000) دۆنم زەوییە بۆ ئه‌وه‌ى بتوانین خۆمان 100% ئالیكی مانگاكان به‌رهه‌مبهێنین.
لە بەرامبەردا شادییە حسێن، بەڕێوبەری گشتی کشتوکاڵی گەرمیان، دەڵێت: لەهەر پرۆژەیەک توانای فراوانکردنمان هەبێت فراوانکردنیان بۆ دەکەین، بۆ نمونە پرۆژەی كارگه‌ى شیری مرواری سەرەتا داواى روبەری (200) دۆنمی كرد، بەڵام کاتی دەستکردن بە ئیشەکە پێویستی بە روبەری زیاتر بو و (100) دۆنم زەوی دیكه‌مان به ته‌نیشتییه‌وه بۆ پرۆژه‌كه زیاد كرد.
7. کاریگەریی کەرتی نیشتەجێبون لەسەر کەمی وەبەرهێنان لە پرۆژەی کەرتی کشتوکاڵ
هەڵکەوتەی سنوری ئیدارەی گەرمیان و گرنگیدانی زیاتری وەبەرهێنەران بە کەرتی نیشتەجێبون بە یەکێک لەو هۆکارانە دادەنرێت كه کاری کردوەتە سەر وەبەرهێنان لە کەرتی کشتوکاڵی و ئەنجامدانی پرۆژە کشتوکاڵییەکان.
شادیە حسێن، بەڕێوبەری گشتی کشتوکاڵی گەرمیان، دەڵێت: بەحوکمی ئەوەی گەرمیان لە دەروازەی نێودەوڵەتی پەروێزخان و مونزریەوە نزیکە، هەروەها شوێنێکی تەواو بازرگانییە، ئەمە وایکردوە زۆر قورس بێت بۆ ئێمە وەکو بەڕێوبەرایەتی بچینە بابەتی کشتوکاڵییەوە، چونکە بازرگانەکانمان زیاتر سەرقاڵی کەرتی نیشتەجێبون و هاوردە و هەناردەکردنن.
دەشڵێت: وەبەرهێنەر هاندراوە زیاتر لە کەرتی نیشتەجێبون وەبەرهێنان بکات و ئەو رێگایەیان زیاتر نیشانی وەبەرهێنەر داوە، بەهۆی ئەوەوە وایلێهاتوه وه‌به‌رهێنه‌ر رازی نابێت پرۆژه‌ی كشتوكاڵی بكات، كارئاسانیه‌كانی كه‌رتى نیشته‌جێبون وایكردوه وه‌به‌رهێنه‌ر حه‌زی له پرۆژه‌ی كشتوكاڵی نه‌بێت، هەروەک پرۆژه‌كانی نیشته‌جێبون ده‌ستكه‌وته‌كه‌ی خێرا دێته ده‌ست، به‌ڵام پرۆژه كشتوكاڵییه‌كان ده‌ستكه‌وته‌كه‌ی خێرا نایه‌ته ده‌ست.
8. نەبونی بودجە و قەیرانی دارایی
نەبونی بودجە و سه‌رهه‌ڵدانى قەیرانی دارایی یەکێکە لەو کێشانەی روبەڕوی پەرەپێدانی پرۆژە کشتوکاڵییەکان دەبێتەوە، به‌شێوه‌یه‌ك کێشەی بۆ بەڕێوبەرایەتی کشتوکاڵ دروستکردوە و کاریگەری کردوەتە سەر جێبەجێکردنی پرۆژە کشتوکاڵییەکان.
ئیسماعیل محه‌مەد، لێپرسراوی بەشی خزمەتگوزاری وبەڕێوبەری باخداری لە بەڕێوبەرایەتی گشتی کشتوکاڵی گەرمیان، دەڵێت: بەهۆی نەبونی بودجەوە ناتوانین هیچ رۆژەیەک جێبەجێبکەین، تەنها دەتوانین زەوی بۆ وەبەرهێن تەرخان بکەین بە سەرمایەی خۆی پرۆژە بکات.
دەشڵێت: پێش رودانی ئەم دۆخە لەو بودجەیەی بۆمان تەرخان دەکرا، پرۆژەمان پێ جێبەجێدەکرد کە خۆی دەبینییەوە لە: دروستکردنی باخ، کڕینی پێداویستی پرۆژەی ئاودێری و ..هتد، ئەمە سەرباری ئەوەی لەڕێگه‌ی قەرزی کشتوکاڵییەوە هاوکاری جوتیاران دەکرا و کرێی گواستنەوەیان بۆ خەرجدەکرا، هه‌روه‌ك بنەتۆی گەنمیان بۆ دابینده‌كرا.
شادیە حسێن، بەڕێوبەری گشتی کشتوکاڵی گەرمیان، دەڵێت: لەپێش ئەم قەیرانانەوە ئەبوایە ئەو هەنگاوانە بنرایەن بۆ پاڵپشتیکردنی کەرتی کشتوکاڵ و پرۆژە کشتوکاڵییەکان، ئه‌وكات دەرئەنجامی زۆر زۆر باشترمان بەدەستەوە دەهات، نەک ئێستا لە کۆتاییدا و لە دوای ئەو قەیرانانە هەنگاومان بۆیان ناوە.
دەشڵێت: ئەبوایە حکومەتی هەرێم لە سەرەتایی دروستبونیەوە زۆر گرنگی بە کشتوکاڵ بدایە و پشتی بە نەوت نەبەستایە.
سێیه‌م: رۆڵی حکومەت لەبرەودان بە پرۆژەکانی کەرتی کشتوکاڵ چی بوه؟
حكومه‌ت باس له‌وه‌ده‌كات گرنگیدانی ئه‌و بە واڵاكردنى پرۆژەى كشتوکاڵی له کەرتی تایبەتدا، هۆکاری بونیادنانى چەندین پرۆژەیه، لەکاتێکدا رێژەی پرۆژە کشتوکاڵییەکان کەم و سنوردارن.
شادیە حسێن، بەڕێوبەری گشتى کشتوکاڵی گەرمیان، دەڵێت: گەرمیان پرۆژەی کشتوکاڵی زۆری تێدانەبو، دوای ئەو هەنگاوەی حکومەتی هەرێم بۆپەرەپێدانی کەرتی کشتوکاڵ نای، ئێمە داوامان لە چەند وەبەرهێنەرێک کرد بۆئەوەی لەکەرتی کشتوکاڵدا پرۆژەمان بۆ جێبەجێ بکەن، لە ئەنجامدا خۆشبەختانە ئێستا ئەو پرۆژانە لەکاردان.
له‌باره‌ى ئه‌وه‌ى هاوكارییه‌كانى حكومه‌ت بۆ پرۆژه كشتوكاڵییه‌كانى كه‌رتى تایبه‌ت چین؟ شادیه حسێن، وتى: هاوکارییەکانی حکومەت بۆ پرۆژە کشتوکاڵییەکان خۆی دەبینێتەوە لە دابینکردنی زەوی و لێخۆشبونی گومرکی بۆ ئەو بەروبومانەی کە ئەیهێننە کوردستانەوە وەکو ئامێر و هەر پێداویستییەک بۆ پرۆژەکان، ئەو پرۆژانەی کە پرۆژەی کشتوکاڵین لەروی نرخی کارەباوە نرخێکی کەمتریان هەیە لەچاو پرۆژە بازرگانییەکان.
باسی له‌وه‌شكرد: پاڵپشتی و هاوکارییەکانی حکومەت بۆ پرۆژە کشتوکاڵییەکان وایکردوە وەبەرهێنەران سەرمایەی خۆیان لە پرۆژە کشتوکاڵییەکاندا وەگه‌ڕبخەن، ئێستا وەبەرهێنەران بە پرۆژەی نوێوە سەردانمان دەکەن بۆ وەبەرهێنان.
هونەر مەحمود، بەڕێوبەری گشتى وەبەرهێنانی گەرمیان، دەڵێت: پلانی ئێستاى حكومه‌ت ئه‌وه‌یه زۆرترین پرۆژەی کشتوکاڵی ئەنجام بدرێت، بۆیە ئه‌و پێشنیاز و پرۆژانه‌ى دێتە لامان هەنگاو بە هەنگاو لەگەڵ لایەنی پەیوەندیدارداین، بۆئەوەی بەزوترین کات مۆڵەتیان بدەینێ و پشتیوانی 100%ـى پرۆژە کشتوکاڵییەکانین.
شادیە حسێن، بەڕێوبەری گشتى کشتوکاڵی گەرمیان، دەڵێت: لەئێستادا لەقۆناغی سەرمایەگوزاریداین لەکەرتی کشتوکاڵ دا، گونجانێکی باش هەیە لە نێوان دەستەی وەبەرهێنان و وەزارەتی کشتوکاڵدا، بۆ ئەوەی رۆژ بە رۆژ برەو بە پرۆژە کشتوکاڵییەکان بدرێت، بەتایبەتی لە پیشەسازییکردنی بەروبومە کشتوکاڵییەکان دا.
چواره‌م: گرنگی پرۆژە کشتوکاڵییەکان لەڕوی بوژانەوەی ئابورییەوە
1. لەڕوی سودی ئابورییەوە
شارەزایەکی ئابوری باس لەوە دەکات پرۆژە کشتوکاڵییەکانی سنوری ئیدارەی گەرمیان سەرەڕای ئەوەی گرنگی یەکی زۆری هەیە لە روی بوژانەوەی کەرتی کشتوکاڵ، سودێکی زۆرباشی هەیە لەڕوی ئابوری و دابینکردنی بەرهەمی ناوخۆوه.
بیابان نوری، دەڵێت: پرۆژە کشتوکاڵییەکانی سنوری ئیدارەی گەرمیان زۆر گرنگن بۆ کەرتی کشتوکاڵی و بوژانەوەی پرۆژە کشتوکاڵییەکان، هەرپرۆژەیەک کە دروست دەکرێت کشتوکاڵی بێت یان پیشەسازی کاریگەری زۆرباشی هەیە بۆ ناوچەکە لەڕوی دابین کردنی بەرهەمی ناوخۆ و خەڵک دڵنیاترە لە کوالێتی بەرهەمەکە.
بەڕێوبەری کشتوکاڵی گەرمیان جەخت لەوە دەکاتەوە پرۆژە کشتوکاڵییەکان کاریگەری زۆریان هەیە لەسەر پەرەپێدانی ئابوری لە گەرمیان.
شادیە حسێن، دەڵێت: ئەم کاریگەرییە لە ساڵانی داهاتودا دەردەکەوێت و هەنگاو بە هەنگاو دەست پێدەکات، بە پێی کات ئەم پرۆژانە گەورە دەبن، ژمارەی پرۆژەکان کاریگەریی تەواویان لەسەر گەرمیان دەبێت، و ده‌بن بە ژێرخانێکی ئابوری بەهێز بۆ ناوچەکە.
2. لەڕوی ئاسایشی خۆراکەوە
برەودانی زیاتر بە کەرتی کشتوکاڵ بەدەستهێنانی ئاسایشی خۆراکی لێدەکەوێتەوە.
بیابان نوری، شارەزای ئابوری و مامۆستا لە زانکۆی گەرمیان دەڵێت: زۆربەی بەرهەمە خۆراکییەکانمان لەدەرەوە هاوردە دەکرێت، کاتێک جەنگێک یان قەیرانێک رودەدات یەکسەر ئاسایشی خۆراکمان دەکەوێتە مەترسییەوە، بەهۆی ئەوەی بە رێژەیەکی زۆر پشت بە بەرهەمی دەرەوە دەبەستین، بە نمونە کاتێک ریفراندۆم کرا و سنوری وڵاتانمان لێداخرا، ئاسایشی خۆراکمان کەوتە مەترسییەوە.
دەشڵێت: بە برەوسەندنی کەرتی کشتوکاڵ، واتە ئاسایشی خۆراکت دابین کراوە، واتە سەقامگیریی زیاتر دەکات، چونکە نەبونی ئاسایشی خۆراک نیگەرانی خەڵکی لێدەکەوێتەوە، کەرتی کشتوکاڵ یەکسانە بە ئاسایشی خۆراک ئاسایشی خۆراکیش واتە دڵنیایی و سەقامگیری لە کۆمەڵگەدا.
3. لەڕوی رەخساندنی هەلی كاره‌وه
پرۆژە کشتوکاڵییەکانی کەرتی تایبەت لەڕوی رەخساندنی هەلی کارەوە، بە پێی یاسایەک وەزارەتی کشتوکاڵ دەیکات بە مەرج لەسەر خاوەن پرۆژەکانی کەرتی تایبەت دەرفەتی کار بۆ دەرچوانی بەشە کشتوکاڵییەکان بڕه‌خسێنن.
شادیەحسێن، بەڕێوبەری گشتی کشتوکاڵی گەرمیان دەڵێت: ئەو پرۆژە کشتوکاڵیانەی کە پێویستە سەرپەرشتیاریان هەبێت، بەپێی یاسای ژمارە 21 کە ساڵی 2020 دەرچوە، مەرجە سەرپەرشتیارەکانیان ئەندازیارێکی کشتوکاڵی یان پزیشكێكى ڤێتنەری بن.
دەشڵێت: لەگەڵ کۆمپانیاکان رێککەوتوین ئەو پرۆژانەی کە کشتوکاڵین پێویستە هەلی کارەکانیان لە رێگەی دەرچوانی کۆلێژی کشتوکاڵی پڕبکاتەوە.
بیابان نوری، شارەزای ئابوری و مامۆستای زانکۆ، دەڵێت: بونی هەر پرۆژە و کارگەیەک، یەکسانە بە دابینکردنی کۆمەڵێک هەلی کار بۆ گەنجانی ناوچەکە، هەبونی هەلی کار سەرچاوەی داهاتە بۆ خەڵکی، بونی هەر داهاتێک یەکسانە بەوەی ئەو کەسەی پارەی پێیە بچێتە بازاڕ بەرهەم و پێداویستی بکڕێت، هەبونی خواست لەسەر بەرهەم کاردەکاتە سەرجموجوڵی بازاڕ، ئەمە سوڕی ئابورییە و پەیوەندی بەیەکەوە هەیە.
بەشی دوەم: دەرەنجام و راسپاردەکان
یەکەم: دەرەنجام
1. له سنورى گه‌رمیاندا حاڵی حازر حه‌وت پرۆژه و كارگه له بوارى كشتوكاڵدا هه‌ن كه گوژمه‌كه‌یان نزیكه‌ى 40 ملیۆن دۆلار ده‌بێت، له بواره‌كانى كشتوكاڵ و ئاژه‌ڵ و سپیایی "شیره‌مه‌نى" دان، هه‌روه‌ك سه‌دان هه‌لی كاریان بۆ دانیشتوانى سنوره‌كه ره‌خساندوه.
2. هه‌ندێك له‌و پرۆژانه زۆر گه‌وره و كه‌م وێنه‌ن له ئاستى كوردستان و بگره عێراقیش، له‌نمونه‌ى پرۆژه‌ى گاودارى و به‌رهه‌مه‌كانى شیرى مروارى و كارگه‌ى قارچكى هیوا.
3. جگه له پێداویستی ناوخۆ، به‌رهه‌مى ئه‌م كارگانه به‌شى زۆریان بۆ ناوچه‌كانى دیكه‌ى كوردستان و عێراق ده‌نێردرێت و هێشتا هیچ به‌رهه‌مێك بۆ ده‌ره‌وه‌ى وڵات نه‌نێردراوه.
4. پرۆژه‌كانى بوارى كشتوكاڵ روبه‌ڕوى چه‌ندین گرفت ده‌بنه‌وه، دیارترینیان نه‌توانینی كێبڕكێكردنى به‌رهه‌مى ده‌ره‌كییه، چونكه به‌رهه‌مى ناوخۆیی نرخه‌كه‌ى گرانتر ده‌كه‌وێت وه‌ك له‌وانه‌ى وڵاتانى دراوسێ، هه‌روه‌ها ئاسانكاریی نه‌كردن و نه‌پاراستنى به‌رهه‌مى ناوخۆیی له‌لایه‌ن حكومه‌ته‌وه به دانه‌نانى باج و گومرك بۆ ئه‌وه‌ى هانى به‌رهه‌مى ناوخۆیی بدرێت.
5. یه‌كێك له‌و كێشه گه‌ورانه‌ى روبه‌ڕوى پرۆژه كشتوكاڵییه‌كان ده‌بێته‌وه له لایه‌ن حكومه‌ته‌وه، نه‌بونى ئاسانكاریی و زۆری رۆتیناته، به‌شێوه‌یه‌ك وه‌به‌رهێنه‌كانى دڵخوارد كردوه له‌وه‌ى په‌ره به كاره‌كانیان بده‌ن.
6. به‌رهه‌مى كشتوكاڵی سنوره‌كه هێشتا نه‌گه‌یشتوه‌ته ئه‌و ئاسته‌ى كه پێویست به‌وه بكات كارگه‌ى تایبه‌تمه‌ندى بۆ دابنرێت، هه‌ندێك له‌و كارگانه پشت به به‌رهه‌مى كشتوكاڵیی ده‌ره‌وه ده‌به‌ستن، هه‌نگاوه‌كانى حكومه‌تیش له‌مڕوه‌وه زۆر رون نین.
7. له‌دابینكردنى سه‌رچاوه‌ى وزه‌دا ره‌چاوى كارگه‌كان نه‌كراوه، بۆنمونه كێشه‌ى كاره‌با و غازیان هه‌یه و حكومه‌تیش هیچ ئه‌وله‌ویه‌تێكى به‌مان نه‌داوه بۆ ئه‌وه‌ى وه‌كو ئاسانكارییه‌ك له ئیشوكاره‌كانیان دا هاوكارییان بكات.
8. پرۆژه‌كان پێویستیان به روبه‌رى دیكه هه‌یه، كه هه‌ندێكجار حكومه‌ت زه‌وی دیكه‌ى بۆ دابین كردون و هه‌ندێكجاری دیكه‌ش ره‌چاوى ئه‌م لایه‌نه‌ى نه‌كردوه.
9. ناوچه‌ى گه‌رمیان به‌وه ناسراوه كه سه‌رمایه‌دارى زۆر تیایه، به‌ڵام كه‌مترینیان له بوارى پرۆژه كشتوكاڵییه‌كاندا سه‌رمایه‌گوزارییان كردوه، به‌ڵكو زۆرتر پاره‌كانیان له‌و بوارانه‌دا به‌كارهێناوه كه قازانج تیایاندا زوتر به‌ده‌ست دێت، له‌نمونه‌ى پرۆژه‌كانى نیشته‌جێبون و عه‌قارات.
10. بونى قه‌یرانى دارایی كاریكردوه‌ته سه‌ر پرۆژه‌كان، به‌وه‌ى بوه‌ته هۆی كه‌مبونه‌وه‌ى ده‌وام و رۆتیناتى زیاد كردوه، هه‌روه‌ك ئه‌و پاڵپشتییه داراییه‌شى كه پێشتر هه‌بوه بۆ بره‌ودان به‌م بواره نه‌ماوه.
11. ناجێگیری بازاڕ و به‌تایبه‌ت دۆخی دراوى دۆلار، كاری زۆری كردوه‌ته سه‌ر كارگه و پرۆژه‌كان، به‌تایبه‌تى كه ئه‌وان بۆ هێنانى هه‌ندێك ماده‌ى خاو پشت به ده‌ره‌وه ده‌به‌ستن، هه‌روه‌ك جێگیرنه‌بونى نرخی دراوی عێراقی واده‌كات له روى نرخه‌وه كاربكاته سه‌ر به‌رهه‌مه‌كانیان.
12. ئه‌گه‌رچی پرۆژه‌كان توانایه‌كى زۆری مادى و مه‌عنه‌وییان تێدا خه‌رجكراوه، به‌ڵام هێشتا هۆشیاریی لای به‌كاربه‌ران و كڕیاران لاوازه له‌وه‌ى ئه‌وله‌ویه‌ت بده‌ن به كڕینی به‌رهه‌مى ناوخۆیی، ئه‌مه‌ش به زیانى ئه‌و پرۆژانه ده‌شكێته‌وه.
دوه‌م: راسپارده‌كان
1. كشتوكاڵ و پرۆژه كشتوكاڵییه‌كان به بڕبڕه‌ى پشتى هه‌ر كۆمه‌ڵگایه‌ك داده‌نرێن و رۆڵیان هه‌یه له پاراستنى ئاسایشی خۆراكى. حكومه‌ت ئه‌مه ده‌زانێت و هه‌وڵی په‌ره‌دانى پێداوه، به‌ڵام هه‌وڵدانه‌كه روكه‌شیانه‌یه و قوڵ نه‌بوه‌ته‌وه تیایدا، به‌ڵگه‌ش بۆ ئه‌مه ئه‌و لاوازییه‌یه كه له‌م كه‌رته‌دا بونى هه‌یه.
بۆیه پێویسته حكومه‌ت و به‌تایبه‌تى وه‌زاره‌تى كشتوكاڵ، پلانێكى به‌رفراوان دابنێت بۆ ئه‌م سێكته‌ره و هه‌ر ناوچه‌یه‌ك به جیا پلانى ناوچه‌یی خۆی هه‌بێت و له‌سه‌ر ئه‌و بنه‌مایه و به‌هاوبه‌شى حكومه‌تى خۆجێی ناوچه‌كه، هه‌مو ئاماده‌كارییه‌ك بكرێت له روى دابینكردنى زه‌وی و دروستكردنى نه‌خشه و گه‌یاندنى خزمه‌تگوزاریی و ئاسانكاریی ته‌واو بۆ ئه‌و پرۆژانه‌ى پێشنیاز ده‌كرێن ئه‌نجام بدرێن.
2. حكومه‌ت پێویسته پلانی هه‌بێت بۆ ئه‌وه‌ى هه‌مو پاره‌ى سه‌رمایه‌داران ته‌نها له كه‌رتى بازرگانى و وه‌به‌رهێنانى نیشته‌جێبوندا قه‌تیس نه‌بن، به‌ڵكو له‌شان ئه‌مانه‌دا پرۆژه له بوارى كشتوكاڵ و پیشه‌سازیی كشتوكاڵی دا ئه‌نجام بدرێت، ئه‌مه‌ش به گرتنه‌به‌رى ئاسانكاریی كردن و لێخۆشبون له باج و گومرك و ... هتد.
3. رۆتینات له هه‌مو بواره‌كاندا ده‌ردێكى گه‌وره‌یه، به‌تایبه‌تى له بوارى وه‌به‌رهێنانكردن له كه‌رتى كشتوكاڵدا، كه واده‌كات وه‌به‌رهێنه‌ر جاڕس بێت و بگات به‌وه‌ى ده‌ستبه‌ردارى پرۆژه‌كه‌ى بێت. پێویسته حكومه‌ت ئالیه‌تێكى ئاسانتر بۆ ئه‌م لایه‌نه بدۆزێته‌وه، به‌تایبه‌تى وابكات په‌ره به به‌رێكردنى مامه‌ڵه‌كان له رێگه‌ى ئۆنلاینه‌وه بدات، له‌پێناو پاراستنى كات و هه‌وڵی وه‌به‌رهێنه‌ره‌كان و زو جێبه‌جێكردنى مامه‌ڵه‌كانیان.
4. پێویسته حكومه‌ت به گرنگییه‌وه له بوارى وه‌به‌رهێنان و سه‌رمایه‌گوزاریی له پرۆژه كشتوكاڵییه‌كان بڕوانێت، له‌مباره‌شه‌وه هه‌ر ئاسانكارییه‌ك هه‌یه بیكات، له‌نمونه‌ى ئه‌نجامدانى لێخۆشبونى باج له هێنانى كه‌ره‌سته و ماده‌ى به‌كارهاتو له ده‌ره‌وه‌ى وڵات، كه‌مكردنه‌وه‌ى باج و هاوكارییكردنى كارگه‌كان به دابینكردنى سه‌رچاوه‌ى وزه و ...هتد.
5. پێویسته حكومه‌ت رۆڵی هه‌بێت له دۆزینه‌وه‌ى بازاڕ بۆ به‌رهه‌مى كارگه و پرۆژه كشتوكاڵییه‌كان، وابكات بتوانن كێبڕكێی به‌رهه‌مى ده‌ره‌كی بكه‌ن، ئه‌میش به زیادكردنى گومرك له‌سه‌ر به‌رهه‌مى ده‌ره‌كی، یاخود رێكارى دیكه.
6. گرنگه كۆمه‌ڵی مه‌ده‌نی و ده‌زگا میدیاییه‌كان و وه‌زاره‌تى رۆشنبیری، كار بۆ بڵاوكردنه‌وه‌ى هۆشیاریی بكه‌ن له‌ناو هاوڵاتیاندا بۆ به‌كارهێنان و كڕینی به‌رهه‌مى كارگه كشتوكاڵییه ناوخۆییه‌كان و په‌ره‌دان به كه‌لتوری پشت به‌ستن به به‌رهه‌مى ناوخۆیی، بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ش ئه‌نجامدانى چالاكی جۆراوجۆر بۆ به‌هێزكردنى ئه‌م گوتاره، گرنگ و پێویسته.