یه‌كه‌ى چاودێری حكومه‌تى خۆجێی گه‌رمیان، نوێترین راپۆرتى مانگانه‌ى ته‌رخانكردوه به پرسی "نرخی كاڵا و شمه‌ك له بازاڕ و رۆڵی حكومه‌ت له دیارییكردنى".
یه‌كه‌ى چاودێری حكومه‌تى خۆجێی گه‌رمیانى سه‌ر به رادیۆی ده‌نگ، له چوارچێوه‌ى پرۆژه‌كانى رادیۆكه‌دا به پاڵپشتى سندوقی نیشتمانى بۆ دیموكراسی NED، هه‌ر مانگه و له‌سه كه‌رتێكى حكومی راپۆرتێك ئاماده ده‌كات. بۆ ئه‌م مانگه راپۆرتێكى ئاماده‌كردوه له‌باره‌ى نرخی كاڵا و شمه‌ك له بازاڕ و میكانیزمه‌كانى دیارییكردنى ئه‌و نرخانه و رۆڵی حكومه‌ت له‌م نێوه‌نده‌دا.
له راپۆرته‌كه‌دا به وردی زانیاریی له‌سه‌ر ئه‌م بواره خراوه‌ته‌ڕو و هاوڵاتیان و كاسبكاران و سه‌ندیكا پیشه‌ییه‌كان و كه‌سانى پسپۆڕ و حكومه‌تیش قسه‌یان كردوه.
ده‌قی راپۆرته‌كه له خواره‌وه ده‌خوێننه‌وه.
پێشه‌كى:
نرخی كاڵا و شمه‌ك له بازاڕدا یه‌كێكه له‌و پرسانه‌ى كه به‌لای هاوڵاتیانه‌وه مایه‌ى گرنگیپێدانه، چونكه زۆر بابه‌تى ناڕون هه‌یه له‌و روه‌وه، به‌تایبه‌تى له‌وه‌ى په‌یوه‌ندیی به ده‌ستى حكومه‌ته‌وه هه‌یه له‌م بواره‌دا، به‌تایبه‌تى تریش له دیارییكردنى نرخ و چاودێرییكردنى دا.
ئه‌م راپۆرته به پشت به‌ستن به رای هاوڵاتیان و كاسبكاران و حكومه‌ت و شاره‌زایان، به‌دواداچون بۆ ئه‌م پرسه له‌سه‌ر ئاستى خۆجێی گه‌رمیان ده‌كات.
به‌شى یه‌كه‌م: چوار پرسیار له‌باره‌ى سیسته‌مى نرخ له بازاڕ
١. چ سیسته‌مێكی ئابورى له بازاڕی هه‌رێم دا به‌رقه‌راره؟
بازاڕی هەرێمی کوردستان لە زاری حکومەتەوە بە بازاڕی ئازاد ناودەبرێت، به‌ڵام پرسیار ئه‌وه‌یه: بازاڕى ئازاد چیه؟
بیابان نوری، پسپۆڕی ئابوری و دارایی و مامۆستا لە زانکۆی گەرمیان، له وه‌ڵامى ئه‌م پرسیاره‌دا وتى: پێكهاتەی بازاڕی ئازاد جیاوازە کە دەکەوێتە سەر خواست و خستنەڕو، واتا حکومەت هیچ بەشداریەکی بەرچاو ناکات له بازاڕدا، بەڵکو بەرکەوتن لە نێوان خودی فرۆشیار و کڕیارە، بەڵام لە بازاڕی هەرێمی کوردستان ناتوانین بڵین بازاڕ ئازادە، دەبینین چاودێریی لەسەر هەندێک بابەت هەیە و بەشێکی دیکەشی بێ چاودێریە، بۆیە لەڕوی ئابوریەوە ناتوانین بەبازاڕی ئازادی دابنێین.
وتیشی: لە بازاڕی ئازاد دا حکومەت هیچ تەداخولێک ناکات له روى دیارییكردنى نرخه‌وه، به‌ڵكو دەستێكی شاراوە رۆڵ دەبینێت کە ئەویش خواست و خستنەڕوە لە نێوان کڕیار و فرۆشیار.
رونیشیكرده‌وه: ئەمە بۆ جۆرەکانی دیکەی بازاڕ دەگۆڕێت، کە لە پێشوتردا بازاڕى عێراق و هه‌رێم بازاڕێکی سۆسیالیستی "ئیشتراکی" بو، له‌وێدا حکومەت بەشداریی لە دیاریکردنی نرخ دەکرد لە بازاڕدا.
٢. بازاڕ ئازاده یان شێواوه؟
پسپۆڕێكی ئابوری پێیوایه ئه‌وه‌ى هه‌یه بازاڕی ئازاد نیە، بەڵکو بازاڕی شێواوە، به‌ڕێوبه‌رى بەڕێوبەرایه‌تى چاودێریی بازرگانی گەرمیانیش رەتیدەکاتەوە کە بازاڕ ئازاد نەبێت.
بیابان نوری، پسپۆڕی دارایی و ئابوری و مامۆستا لەزانکۆی گەرمیان، وتى: بازاڕی عێراق و هه‌رێمى كوردستان بازاڕێكى شێواوه، چونکە ناتوانین بنه‌ماكانى هیچ جۆره سیسته‌مێكى به‌سه‌ردا بچه‌سپێنین.
"ئابوری هه‌رێمى كوردستان له هیچ تیۆرێكدا جێگه‌ى نابێته‌وه چونكه ئه‌وه‌نده ئاڵۆزن، بەشی هەرە زۆری پێداویستیەکان هی دەرەوەی وڵاتن، بەمەش ناتوانرێت کۆنتڕۆڵی ته‌واو بكرێت به‌سه‌ر پێداویستیەکان دا". بیابان نوری، وای وت.
رای بەڕێوبەری چاودێریی بازرگانی گەرمیان پێچەوانەیە لەگەڵ وته‌ى ئه‌و پسپۆڕه ئابوریه.
حیکمەت ئەحمەد، وتی: بازاڕ ٪١٠٠ بازاڕێکی ئازادە، پێمانوانیە ئەوەی دەوترێت کە بازاڕی ئازاد شێواوی دروستکردوە بەوجۆرە بێت، بە پێچەوانەوە دەبێت بەڵگە لەبەردەستدا هەبێت.
داكۆكی له بازاڕى ئازادیش كرد و وتى: باشترین شت ئەوەیە کە بازاڕی ئازاد هەبێت و خودی بازرگانان کاڵا و بەرهەمەکانیان بە پێشبڕکێ بفرۆشنەوە کە ئه‌مه‌ش رێگرە لە بەرزبونەوەی نرخ لە بازاڕدا.
به رای چالاکوانێکی قەزای کەلار، ده‌سته‌واژه‌ى بازاڕی ئازاد بوەتە بیانو بۆ گرانی نرخ و جیاوازی زیاتر.
ئەیاد محەمەد، باسی لەوەکرد: ئەوە بە ئاسانی بەدیکراوە کە ئەگەر دو فرۆشگا بە تەنیشت یەکەوە بن، كه‌چى نرخەکانیان وەک یەک نین، بەشێکیان بەهۆی نەبونی چاودێرییه و بەشێکیشیان دەیگەڕێننەوە بۆ ئەوەی بازاڕ ئازادە.
پێیشیوایه پێویسته لایەنی پەیوەندیدار باج یاخود گومرکی ئەو کاڵایانە کەم بکاتەوە کە نرخه‌كانیان به‌رز بونه‌ته‌وه، وه‌كخۆی وتى: چونکە بازاڕی ئازاد بەمانای قۆرخکاری نایەت، بەڵکو دەبێت گومرکی کاڵاکان گونجاو بن، چونکە هەر بەرهەمێک تادەگاتە دەستی هاوڵاتی نرخەکانی زیاتر دەبێتەوە.
٣. پێوەره‌كانى دیاریکردنی نرخ لە بازاڕ دا چین؟
بەشێکی زۆری فرۆشیارەکان جەخت لەوەدەکەنەوە دانانی نرخ لەسەر بەرهەمەکانیان هیچ پێوەرێکی نیە، حكومه‌تیش باس له‌وه‌ده‌كات ناتوانن فرۆشیاران ناچار بكه‌ن به دیارییكردنى نرخ.
مەریوان حەسەن، كۆفرۆش لە بازاڕی کەلار، دەڵێت: نرخ بەئاسانی کۆنترۆڵ ناکرێت، چونکە نرخ لە نێوان رێکەوتنی خودی کۆمپانیاکانە.
کارزان محه‌مه‌د، خاوه‌نى ده‌رمانخانه له كه‌لار، بە دوری دەزانێت هیچ پێوەرێک هەبێت بۆ دیارییكردنى نرخ.
ئالان عه‌بدوڵڵا، بەرپرسی ژمێریاریی له قاتعی ١٠١ لە عەلوەی کەلار، له‌باره‌ى شێوازی دیاریكردنى نرخه‌كانیانه‌وه ده‌ڵێت: نرخ لەدەستی خۆمانە و کەس نرخمان بۆ دانانێت.
ئه‌و نمونه‌ى ئه‌وه‌یشی هێنایه‌وه كه نرخی هه‌ر كیلۆیه‌ك ته‌ماته ئه‌گه‌ر به ٥١٠ دینار بکەوێت له‌سه‌ریان، ئه‌وان به ٥٤٠ دیناری ده‌فرۆشن.
هەردی محەمەد، پیشه‌وه‌ر له عه‌لوه‌ى كه‌لار، گۆڕانکاری نرخی كاڵا و كه‌ره‌سته‌كانى پەیوەستکرد بە نرخی تێچو و خه‌رجییه‌كانه‌وه، له‌وباره‌وه نمونه‌ى ئه‌وه‌ى هێنایه‌وه ئەمساڵ نرخی گاز گران بوه، هه‌ربۆیه گواستنەوەی بارە پرتەقاڵەکانی کە لە زاخۆوە بۆی دێت کرێکەی لە ٩٠٠ هەزار دینارەوە بەرزبوەته‌وه ملیۆنێك و چوارسەد هەزار دینار، ئه‌مه‌ش واده‌كات هەر کیلۆیەک پرتەقاڵ ٧٥ دینار بچێتە سەری.
جوتیار حەسەن، بەڕێوبەری کۆمپانیای شەمیم گوڵبەهار، لە بارەی دیاریکردنی نرخەوە، باس لەوە دەکات بەگشتی کۆمپانیا بۆ نرخی خۆراکەکان بەڕێژەی ٪٥ قازانج دەخاتە سەری، پاشان كۆفرۆشەکان ٪٢ تاوەکو دەگاتە دوکاندارەکان ئەوانیش رێژەی ٪٦ ده‌خه‌نه سه‌ر نرخه بنه‌ڕه‌تیه‌كه.
ئه‌و نمونه‌ى ئه‌وه‌یشی هێنایه‌وه له ته‌نێك برنج دا ئه‌وان ٤٠ بۆ ٥٠ هەزار دینار قازانجی ده‌خه‌نه‌سه‌ر، دواتر كۆفرۆشه‌كانیش قازانجی خۆیانى ده‌خه‌نه‌سه‌ر و دوكانداره‌كانیش به‌هه‌مانشێوه.
نوێنه‌رى ژوری بازرگانی پیشەسازی سلێمانی لە گەرمیان، ئاماژه به‌وه‌ده‌كات هیچ چاودێرییه‌ك نیه له‌سه‌ریان له روی دیارییكردنى نرخه‌وه.
ئه‌حمه‌د حاجی فاتم، وتیشی: ئێمە هیچ چاودێریەکمان لەسەر نرخی بازرگانەکان نیە و ٪١٠٠ بازاڕ ئازادە.
له‌به‌رامبه‌ردا، حیکمەت ئەحمەد، به‌ڕێوبه‌رى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى چاودێریی بازرگانى گه‌رمیان، ئاماژه به‌وه‌ده‌كات ئه‌وان ناتوانن نرخی كاڵا و شمه‌كه‌كان دیاریی بكه‌ن.
وتى: باشترین پێوەر بۆ بازاڕی ئازاد خودی رکابەری بازرگانەکانە.
وتیشی: پێشوتر حکومەت نرخی دیاری دەکرد، بەڵام لە ئێستا دا تەنها له‌كاتى هەبونی گلەیی یاخود جیاوازی زۆر ئێمه بەدواداچون و تەداخول دەکەین.
ئاماژه‌ى به‌وه‌شكرد: بازرگانەکان هەمو جۆرە کاڵایەک و هەرچەند بیانەوێت دەیهێنن و هیچ ده‌ستوه‌ردانێك نەکراوە له‌لایه‌ن ئێمه‌وه به‌وه‌ى چەند و چۆن بفرۆشرێت.
به‌ڵام بیابان نوری، پسپۆڕی ئابوری باسی لەوەکرد: دانانی نرخ بەپێی تێچوەکەیەتی لەگەڵ ئەوەش چۆن و لە کوێ دەفرۆشرێتەوە، ئەگەر لەدەرەوە کاڵاکە بهێنرێت دەبێت تێچوی گواستنەوەکەی و گومرکەکەی لە بەرچاوبگیرێت، پاشان نرخی کاڵاکە دیاریدەکرێت.
٤. بەڕێوبەرایەتی چاودێری بازرگانی گەرمیان چیه و كاری چیه؟
بەڕێوبەرایەتی چاودێری بازرگانی گەرمیان، لەساڵی ٢٠١٢ ده‌ستبه‌كار بوه، تاوەکو ئێستا بینای تایبەتی بەخۆی نیە و لەنێو بەڕێوبەرایەتیەکی دیکە دایە.
حیکمەت ئەحمەد، به‌ڕێوبه‌رى به‌ڕێوبه‌رایه‌تیه‌كه، باسی لەوەکرد پێش قەیرانی دارایی لەشارەوانی قەزای کەلار زەویمان بۆ تەرخانکراو سەرەتا بڕی یەک ملیار و نیو دینارمان بۆ دابینکرا به‌مه‌به‌ستى دروستكردنى بینا، بەڵام هیچ کۆمپانیایەک وەرینەگرت بەوهۆیەی بودجەی زۆرتری پێویستە، پاشان زیادکرا بۆ دو ملیار دینار و قەیرانی دارایی به‌سه‌رداهات و راگیرا.
پێکهاتەی بەڕێوبەرایەتیەکە بەشەکانی: چاودێری، ئامار، خۆیەتی، ژمێریاری کۆمپانیاکان و چەند بەشێکی دیکە دەگرێتەوە.
حیکمەت ئەحمەد، وتی: ئێمە چاودێریکردنمان لە هەرسێ قەزای: کەلار، كفری و خانەقینه، جگه له كه‌لار كه بینای به‌ڕێوبه‌رایه‌تیه‌كه‌مانى لێیه، له كفری و خانه‌قینیش بنكه‌مان هه‌یه، بەڵام لە ناحیەکان هیچ بنکەیەکمان نیە، به‌ڵام بەپێی پێویستی سەردانى ناحیه‌كان دەکەین، رەنگە مانگی جارێک بۆ دو جار یاخود بەپێی داواکاری بەڕێوبەری ناحیەکە.
وتیشی: بەگشتی ٣٥ فەرمانبەرین کە ٩ فەرمانبەریان لە قەزای خانەقینن و ٥ فه‌رمانبه‌رى تریان لە کفرین، ئەمەش بەگشتی ژمارەیەکی کەمە بۆ خودی بەڕێوبەرایەتی و تەنانەت لیژنەکانیشمان، چونکە پێویستیمان بە ٢٥٠ فەرمانبەرە نەک ٣٥.
ئه‌و به‌ڕێوبه‌ره گرفتی نەبونی ئۆتۆمبیلی بە کێشەیەکی دیکەیان دانا کە بە ئۆتۆمبیلی خودی بەڕێوبەریشەوە تەنها ٣ ئۆتۆمبیلیان هه‌یه.
له‌باره‌ى لیژنەکانی چاودێری بازرگانییه‌وه، ئاماژه‌ى به‌وه‌كرد: لە چوار لیژنە پێکدێن، هەر لیژنەیەکیش لە سێ فەرمانبەرەوە دەست پێدەکات.
حیکمەت ئەحمەد، لەبارەی جیاوازی کاری لیژنەکانیان لەگەڵ لیژنەکانی قایمقامیەتی قەزای کەلار، وتی: لیژنەی ئێمە تایبەتمەندە بە بەڕێوبەرایەتی خۆمانه‌وه، دەرچونی لیژنەکانمان هەمو رۆژێکی هەفتەکەیە تەنانەت هەینیش، لیژنەکانمان تایبەت و جیاکراوە نین وەکو لیژنەکانی قایمقامیەت کە تایبەتمەندن بە دەرمانخانە یاخود چەند شوێنێکی دیکەوه.
ئەوەشی خستەڕو، لە لیژنەکانی ئێمە بەپێی دەسەڵاتی یاسایی چاودێریی بازرگانی مامەڵە دەکرێت، بەڵام لیژنەکانی قایمقامیه‌ت بەپێی دەسەڵاتی قایمقام.
له‌باره‌ى شێوازی گرتنه‌به‌رى رێوشوێن "اجرا‌ءات" له‌لای ئه‌وان دژ به سه‌رپێچیكاران، به‌ڕێوبه‌رى چاودێری بازرگانى گه‌رمیان وتى: ئێمە کاتێک سەردانی شوێنێک بکەین ناتوانین راستەوخۆ ئیجرائات بکەین، چونکە فەرمانبەری بەڕێوبەرایەتیە جیاوازەکانمان لەگەڵ نیە و لیژنەکانی ئەوان هاوبەشن لەوەدا.
رونیكرده‌وه: کاتێک سەردانی گۆشتفرۆش یاخود عەلوە دەکەین بۆ سزادان و دڵنیایی لە خراپی بەرهەمێک، پشت بە بەڕێوبەرایەتی ڤێتەرنەری وکشتوکاڵ دەبەستین تاوەکو پشتڕاستی بکەنەوە.
به‌شى دوه‌م: كێشه‌كانى نرخ له بازاڕ دا
١. جیاوازیی نرخ
بەشێکی هاوڵاتیان جەخت لەوه دەکەنەوە نرخی کاڵا و شتومەکه‌كان له بازاڕ دا وه‌كو یه‌ك نین و جیاوازن، هاوڵاتیەک دەڵێت: جیاوازی نرخ لەدەرمانخانەیەک بۆ دەرمانخانەیەکی دیکە ٥٠ هەزار دینار بوە!
نیگار ره‌شید، هاوڵاتى، وتى: لە نرخی بابەتێکی جوانکاریم پرسیەوە سەرەتا بە ٣٥ هەزار دینار بو، لە شوێنی دیکەش کە ریکلامەکەیم بینی بە ٢٠ هەزار دینار و پاشانیش لە بازاڕ به ٦ هەزار دینار بو!
کامەران ئەنوەر، کە پیشەی مامۆستایە، لە بارەی جیاوازی نرخ لە بازاڕ دا وتی: بۆ هەمو شتێک ناجێگیریی نرخ راستە، واتە زۆرکەم ئەوە دروستە کە بۆ هەمان کاڵا هەمان نرخ هەبێت، بەزۆری لە شوێنێک بۆ یەکێکی دیکە کەمتر یاخود زیاتره، بەڵام لەهەموی زیاتر دەرمانخانەکانن کە نرخەکانیان زۆرترین جیاوازی تێدایە، جارێكیان له ده‌رمانخانه‌یه‌ك دەرمانم کڕی به ٧٠ هەزار دینار، كه‌چى دواتر له ده‌رمانخانه‌یه‌كى دیكه به تەنها ٢٣ هەزار دینار كڕیمه‌وه.
ئاری عیزەدین، هەمان گلەیی هەیە و وتی: سەردانی کۆگام کرد بۆ کڕینی دەرمان، به ٩٠ هەزار دینار دەرمانەکانم كڕى، بۆ جارێکی دیکە هەمان دەرمانم مامه‌ڵه كرد لە دەرمانخانەکان نرخەکەی ٤٠٠ هەزار دینار بو، کەئەمە جیاوازییەکی گەورەیە.
رزگار محه‌مەد، خاوەنی یەکێک لە دەرمانخانەکانی نێو بازاڕی قەزای کەلار، بەڕونی باسی لەوەکرد نرخ بەبێ هیچ پێوەرێک دیاری دەکرێت، بەڵکو بەزۆری هەر کەسێک لە دەرمانخانەکەی تەنها بەپێی "ویژدانی" خۆی نرخه‌كه دیاریی ده‌كات.
لەگەڵ ئەمەشدا، عەدنان ئەحمەد، لێپرسراوى لقی گه‌رمیانى سەندیکای کارمەندانی تەندروستی گەرمیان كه چاودێریی ده‌رمانخانه‌كان ده‌كه‌ن و مۆڵه‌تى كاركردنیان پێده‌ده‌ن، وتی: بەپێی رێنمایی وەزارەتی تەندروستی، دەرمانخانەکان بۆیان هەیە تەنها بە رێژەی ٪١٥ قازانج بخه‌نه‌سه‌ر ئه‌و دەرمانەی كه ده‌یفرۆشن.
عەدنان سەعید، خاوەنی فرۆشگای ئومێد، دەڵێت: ئێستا نرخی بازاڕ گران نیە، بەڵام جیاوازی و ناجێگیریی لە نرخەکان هەیە.
وەکخۆی وتی: نرخی خۆراک لەوانە بابەتی وشکە وەکو برنج، شەکر، چا و رۆن و...هتد، لەگەڵ مادە پاککەرەوەکان، دوکاندار ناتوانێت راستەوخۆ نرخی بخاتەسەر، چونکە پێش ئەوەی بگاتە دەستی ئێمە خۆی نرخی هەیە.
مەریوان حه‌سه‌ن، خاوەنی كۆفرۆشى شێخ یاسین، رەتیدەکاتەوە ئەوان نرخێکی زۆر لەسەر بەرهەمەکان دابنێن، چونکە به وته‌ى خۆی "کڕیاریان کەمدەکات و توانای بازاڕ و هاوڵاتیش نرخی زیاتر هەڵناگرێت".
ئەو باس لەوەشدەکات: کۆمپانیاکان هۆکارن، چونکە لای ئێمە رون نیە خۆیان ئەو بەرهەمە خۆراکیەی نرخەکەیان دیاری کردوە و دەیفرۆشنەوە چەندە لە راستیدا و چۆن کڕدراوە و نرخەکەی چەندە.
خاوەنی کۆمپانیای شەمیم گوڵبەهار، جوتیار حەسەن، باسی لەوەکرد قازانج و گۆڕانکاری یاخود زیاترکردنی نرخ لەسەر بەرهەمە خۆراکیەکان جیاوازە، بەڵام بەگشتی مادە بنەڕەتیەکانى وەکو: ئارد، برنج و شەکر قازانجی کەمیان لەسەرە بۆ ئێمە و بریکار و كۆفرۆشەکانیش، بەڵام بابەته‌کانی دیکەى وه‌كو شیرینیەکان و مادە پاککەرەوەکان، بەگشتی قازانجێکی زیاتری لەسەرە.
٢. ناجێگیریی نرخه‌كان
خاوه‌نى فرۆشگایەک جەخت لە ناجێگریی نرخى كاڵا و شمه‌كه‌كان دەکاتەوە و دەشڵێت: بەشێکی زۆری هۆكاره‌كه‌ى لای کۆمپانیاکانە، بریکاری کۆمپانیایه‌كیش دەڵێت: نرخەکان خۆمان دیاریمان کردوە.
محەمەد کەریم، فەرمانبەر لەقەزای کەلار، دەڵێت: نرخی هه‌ندێك له پێداویستی و شمه‌كه‌كان ناجێگیرن و ده‌گۆڕێن، بۆنمونه کارتی هێڵه‌كانی ئینتەرنێت، بۆشمان رون نەبوه‌تەوە هۆکارەکەی چیە؟
فرۆشیارێکی هێڵه‌كانی ئینتەرنێت لە بازاڕی کەلار، جەخت لەهەبونی جیاوازی نرخەکان دەکاتەوە، دەشڵێت: تاوەکو کۆمپانیای بەرپرس نرخەکان کەمتر نەکاتەوە، ئێمە ناتوانین دەستکاری نرخ بکەین.
ئارام فایەق، باسی لەوەشکرد: نرخەکان بۆ هێڵی پەیوەندی لەوانە ئاسیاسێڵ کە نرخەکى كارتى پریپه‌یدی جۆری ٥ هه‌زاریی ئێستا ٥ هەزار و ٢٥٠ دینارە، هێڵی پەیوەندی کۆڕەک تیلیكۆمیش هەمان نرخە، بەگشتی ئێمە تەنها ٢٥٠ دیناری دەخه‌ینە سەر، به‌مه‌ش ده‌بێته ٥٥٠٠ دینار.
وەکخۆی ئاماژه‌ى پێدا، لەلایه‌ن کۆمپانیاکان و بریکارە سه‌ره‌كیه‌كانیانه‌وه نرخ دانراوە بۆ كارته‌كان و بەپێی کێبڕکێی بازاڕ نرخی بۆ داده‌نرێتەوە.
له‌به‌رامبه‌ردا، حیکمەت ئەحمەد، بەرێوبەری به‌ڕێوبه‌رایه‌تى چاودێریی بازرگانی گەرمیان، ده‌ڵێت: ئێمە چاودێریمان لەسەر هەمو بواره‌كان هەیە، بەڵام دەتوانین بڵێن گۆڕانکاریەکی زۆر نیە، ئەگەر بابەتی لەو شێوەیەش هەبێت ئێمە بەدواداچون دەکەین و لێپێچینەوەش دەکرێت.
خاوه‌نى كۆمپانیایه‌ك ئاماژه به بونى هۆكارێكى تر ده‌كات له بونى جیاوازى له نرخ دا.
جوتیار حه‌سه‌ن، ئاماژه‌ى به‌وه‌دا: ئەوان بەرهەمەکانیان هاوردەی وڵاتی هیندستانە، ئەو بەرهەمانه‌ش رۆژانە نرخەکانیان لە بۆرسەی جیهانی دا ده‌گۆڕێت، ئەمەش پێوەرێکە بۆ ئەوەی نرخەکانیانی پێ دیاری بکەن.
به بۆچونى م. بیابان نوری، پسپۆڕی ئابوری، ناجێگیریی نرخ وادەکات کڕیار نەزانێت داهاتەکەی چەندی بەشی پێویستی دەکات.
٣. به‌رزكردنه‌وه‌ى نرخ
هاوڵاتیان نیگه‌رانن له‌وه‌ى زۆرجار نرخى كاڵاكانیان له‌سه‌ر گران ده‌كرێت، پسپۆڕێکی ئابورییش هۆشداریی ده‌دات.
ئاری عیزەدین، مامۆستا، دەڵێت: بەرزبونەوەی نرخ لە بازاڕ وایکردوە داهاتمان سنوردار بێت، بەتایبەت بۆ ئێمه‌ى مامۆستایان، به‌تایبه‌تى له‌كاتى به‌رزبونه‌وه‌ى نرخی دۆلار كه وایکردوە تەنها بتوانین شتی سەرەکیەکانمان و خۆراک بکڕین.
کامەران ئەنوەر، ده‌ڵێت: ئێستا بەهای پارەمان کەمتره لە ئاست کڕین لە بازاڕدا، بۆیه بەڕونی گرانی بە کاڵاکانەوە دیارە.
بیابان نوری، پسپۆڕی ئابوری و دارایی و مامۆستا لە زانکۆی گەرمیان، ئاماژه به‌وه‌ده‌كات: بەرزبونەوەی نرخ وادەکات هەڵاوسان دروست بێت، ئه‌مه‌ش له ده‌ره‌نجام دا ده‌بێته هۆی ئه‌وه‌ى به‌های پارەی تاک کەم دابه‌زێت، به‌شێوه‌یه‌ك رەنگە ١٠٠ هەزار دیناری ئەم مانگە بۆ مانگی داهاتو بەهاکەی ببێتە ٨٠ هەزار دینار.
٤. بونى قۆرخكاریی
ئه‌گەرچی هاوڵاتیان و فرۆشیاران جه‌خت لەهەبونی قۆرخکاری دەکەنەوە لە بازاڕدا، بەڵام به‌ڕێوبه‌رایه‌تى چاودێریی بازرگانی گەرمیان رەتیدەکاتەوە به‌و ئه‌ندازه‌یه قۆرخكاری هەبێت.
عەدنان سەعید، فرۆشیار، باس لەوەدەکات ئه‌و بازاڕه‌ى ئێستا هه‌یه و به "بازاڕی ئازاد" ناوده‌برێت، دەرفەتی بە قۆرخکاری زیاتر داوە، کە ئەمەش زیانی بۆ ئەوانیش هەیە.
نیگار رەشید، هاوڵاتی، دەڵێت: بچوکترین دەرفەت هەبێت قۆرخکاری دەکرێت.
باسی له‌وه‌شكرد: نرخه‌كان به‌پێی دۆخه‌كان ده‌قۆزرێته‌وه.
مسلم حاجی، خاوەنی کۆمپانیای کەیوان بۆ كه‌ره‌سته‌ى بیناسازی، دەڵێت: نرخەکان لە سەر فرۆشیاران زیادکراون، پێشوتر لە ئێرانەوە چیمەنتۆم دە‌هێنا تەنێک تاوەکو بازاڕی کەلار ٤٠ هەزار دینار بو، بەڵام ئێستا لە سلێمانی دەیهێنم ١٠٠ هەزار دینار لەسەرمە، بۆیە ئەمە قۆرخکاری سەروترە، من شەڕی حزبم پێناکرێت و هاوڵاتیش ناتوانێت شەڕی ئێمە بکات.
هەردی محەمەد، کاسبكار لە عه‌لوەی کەلار، دەڵێت: بە ئاشکرا قۆرخکاری هەیە، لە ماوەی پێشوتردا لیمۆ لە بازاڕ کەم بویەوە، جۆرێکی خراپی لیمۆ خرایە بازاڕەوە و کیلۆیەکیشی بە ١٠٠٠ دینار دەفرۆشرا.
له‌به‌رامبه‌ردا، حیكمه‌ت ئه‌حمه‌د، به‌ڕێوبه‌رى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى چاودێریی بازرگانی گەرمیان، دەڵێت: هەبونی بازاڕی ئازاد و پێشبڕکێی خودی بازرگانەکان بەپێی بەدواداچونی ئێمە قۆرخکاری کەمدەکاتەوە، چونکە ئەمە وادەکات پێشبڕکێ بکرێت و تەنها یەک کەس نرخ دانەنێت، بۆیە ئەمه رێگری لە قۆرخکاری کردوە نەک بە پێچەوانەوە.
پشتیوان حه‌سه‌ن، به‌رپرسی لیژنه‌كانى قایمقامیه‌تى كه‌لار، هاوڕایه له‌وه‌ى وه‌كو حكومه‌ت دەرفەتی قۆرخکاریان نەداوە.
هاوكات نوێنه‌رى ژورى بازرگانى سلێمانى له‌گه‌رمیان، رەتیدەکاتەوە قۆرخکاری لە بازاڕدا هەبێت.
ئه‌حمه‌د حاجی فاتم، وتى: قۆرخكاری نیه، به‌ڵكو بازرگانەکان لەسەر نرخ کە کەهاوڵاتی خوازیاری کەمترین نرخە پێشبڕکی دەکەن، ئەمەش لەسودی هاوڵاتیانە.
٥. كێشه‌ى دۆلار و لێكه‌وته‌ى له‌سه‌ر بازاڕ
کۆمپانیاکان بەشێکی هۆکاری رودانى جیاوازى له نرخ و به‌رزكردنه‌وه‌ى نرخه‌كان، دەگەڕێننەوە بۆ بابه‌تى گۆڕانكاریی به‌رده‌وام له نرخی دراوى بیانى و دۆلاری ئه‌مریكی به‌تایبه‌تى.
محه‌مەد کەریم، فه‌رمانبه‌ر، باس لەوەدەکات گۆڕانکاری نرخی دۆلار نەیتوانیوە نرخی بازاڕ هەرزان بکات، وه‌كخۆی وتى: کاتێک به‌هاى سه‌د دۆلار گەیشتە ١٧٠ هەزار دینار راستەوخۆ نرخ بەرزبوەوه، كه‌چى کاتێك به‌های دۆلار داشكا، هەست بەهیچ گۆڕانکاریەک نەکرا.
خاوه‌نى کۆمپانیاکان و فرۆشگاكانیش باس لەوەدەکەن به‌های دۆلار هێشتا جێگیر نیە، ئه‌مه‌ش هۆكاره بۆ ناجێگیریی نرخ.
پشتیوان عه‌بدولڕەحمان، بریکاری کۆمپانیای جیهان لە کەلار، وتى: كاڵاكان به دۆلار ده‌كڕین و نرخی دۆلاریش جێگیر نیه و ده‌گۆڕێت.
وتیشی: لەهێنانی بابەتێک بۆ یەکێکی دیکە جیاوازی هەیە، هەندێکجار دۆلار به ١٣٥ هەزار دینار مامەڵە پێوە دەکەین، بۆ نمونە بۆ کارتۆنێکی چا کە ٢٢ دۆلار لەسەر خۆمانە، بەڵام بۆ هێنانی دایبی کە لە زاخۆوە بۆمان دێت، نرخی دۆلار بە ١٤٦ هەزار دینار لێمان وه‌ردەگیرێت، ئەمەش کاریگەری هەیە لەسەر دانانی نرخەکانمان.
به‌وته‌ى خاوه‌نى كۆمپانیایه‌ك، به‌وهۆیه‌ى دۆلاریان به نرخی بانكى ناوه‌ندى پێنادرێت، هه‌ربۆیه نرخه‌كانیش به‌پێی بازاڕ ده‌گۆڕێن.
جوتیار حەسەن، بەڕێوبەری کۆمپانیای شەمیم گوڵبەهار، رەتیدەکاتەوە دۆلاریان بەهەمان نرخی دیاریکراوی حکومەتی عێراق پێبدرێت کە ١٣٢ هەزار دینارە، بەڵکو دەڵێت: تاوەکو ئێستا دۆلار بە نرخی بازاڕ وەردەگرین، چونکە حەواڵەکانی حکومەت دوادەکەوێت، بەمەش خۆمان دەیکڕینەوە بە نرخێکی زیاتر.
بەرپرسی لیژنەکانی قایمقامیەتی قەزای کەلار، پشتیوان حەسەن، لەمبارەیەوە دەڵێت: ئێمە بە زۆری روبەڕوی ئەوە دەبینەوە کە پێماندەوترێت کاتێک به‌های دۆلار بەرزبوەوه فرۆشیاران نرخى شمه‌كه‌كانیان به‌رز ده‌كه‌نه‌وه و كاتێكیش به‌هاى دۆلار داده‌به‌زێت نرخی شمه‌كه‌كان دانابه‌زێنن و ده‌ڵێن ئه‌و كاته‌ى كڕیومانه به‌های دۆلار گران بوه.
پێیشیوایه کۆنترۆڵی بازاڕ بە رێژەی سەداسەد نیە، بەڵام تاڕادەیەکی زۆرباش چاودێریی کراوە.
٦. پرسی چاودێریی بازاڕ و نرخ
هاوڵاتیان تێبینیان هه‌یه له‌سه‌ر چاودێریی حكومه‌ت له‌باره‌ى نرخ له بازاڕدا، حكومه‌تیش ده‌ڵێت چاودێریی ده‌كه‌ین، به‌ڵام نرخ دیاریی ناكه‌ین.
نیگار رەشید، هاوڵاتى، باس لەوەدەکات لە چاودێری نرخى شتومه‌ك هه‌تاوەکو کوالێتی شتومه‌كه‌كان، هاوڵاتی خۆی چاودێرە، لایەنی پەیوەندیداریش کەمته‌رخەمن.
ئالان عەبدوڵڵا، فرۆشیار، باس لەوەکات لیژنه حكومییه‌كان سەردانیان ده‌كه‌ن، بەڵام ناتوانن نرخ بگۆڕن، وتیشی: ئەگەر بڕیار بێت پێمانبوترێت شتێک هەرزان بکە، منیش پێیان دەڵێم سەرەتا گومرکم بۆ کەمبکەنەوە.
هه‌ردی محه‌مه‌د، كاسبكار له عه‌لوه‌ى كه‌لار، ده‌ڵێت: لیژنە ناتوانێت کۆنترۆڵی عەلوە بکات، ئەگەر ئەمڕۆ پرتەقاڵ بە ٦٠٠ دینار بێت ئەتوانم سبەی کە کەس نەیبێت بیدەمەوە بە ٧٠٠ دینار.
کامەران ئەنوەر، هاوڵاتی، باس لەوەدەکات کە گرنگترین شت ئەوەیە چاودێریی سەرچاوەکان بکرێت، چونکە به وته‌ى خۆی "بازاڕ لەلایەن ئەوانەوە ئاڕاستە دەکرێت".
مسلم حاجی، خاوەنی فرۆشگای کەیوان، دەڵێت: لەلایەن هیچ لیژنەیەکه‌وه چاودێری نەکراوین.
هاوکات، مەریوان حەسەن، كۆفرۆش لە بازاڕی کەلار، وتی: لیژنەکان ناتوانن چاودێری نرخ بکەن، چونکە ئه‌گەر پرسیاری نرخێکمان لێبکرێت هه‌رچه‌ند بڵێین ئەو چوزانێت نرخەکەی چەندە.
جیاواز لەوانەش، رزگار محه‌مه‌د، کە خاوەنی دەرمانخانەیە، دەڵێت: لیژنەکان هاتون، بەڵام نەمبینیوە لە نرخ بپرسنەوە.
پشتیوان حەسەن، بەرپرسی لیژنەکانی قایمقامیەتی قەزای کەلار، ده‌ڵێت: ئێمە چاودێریی نرخ دەکەین کاتێک نرخەکان بە تایبەت بەهەماهەنگی چاودێریی بازرگانی گەرمیان بەردەستە، کە بۆ نمونە ئەمڕۆ لە عەلوەی کەلار نرخەکان چۆنن بەراوردی بەیەکتر دەکەین ئەگەر زیاتر بو لێپێچینەوە دەکەین.
لایخۆشیه‌وه به‌ڕێوبه‌رى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى چاودێریی بازرگانى گه‌رمیان، حیکمەت ئەحمەد، باسی لەوەکرد: زۆر بوار هه‌یه ناتوانین ده‌ستوه‌ردان بكه‌ین له دیارییكردنى نرخه‌كانیان دا، به‌ڵام ئەگەر كاڵایه‌ك هەمان بابەت و هەمان کارگە و وڵات بو و لە نرخ دا جیاوازی هه‌بو له‌لای فرۆشگاكان، ئەوا بێگوان ئیجرائاتمان کردوە.
ئاماژه‌ى به‌وه‌شدا كه به‌هۆی ئه‌وه‌ى توانایان سنورداره و ستافی پێویستیان نییه، ناتوانن به ته‌واوى لیژنه دابمه‌زرێنن و له هه‌مو بواره‌كاندا چاودێریی ورد بكه‌ن.
به‌ڵام هه‌مو بواره‌كانى بازاڕ له روى دیارییكردنی نرخه‌وه وه‌كو یه‌ك نین، به‌ڵكو بوارێكى وه‌كو گۆشتى ئاژه‌ڵ، له روى نرخه‌وه حكومه‌ت ده‌ستوه‌ردان ده‌كات و نرخه‌كان دیاریی ده‌كات.
سامان عەلی، خاوەنی گۆشتفرۆشی سامان لە بازاڕی کەلار، دەڵێت: ئێمە وەک دوكانه‌كانى تر نین، بەڵکو ئەو نرخەی بۆ گۆشت دیاری دەکرێت بەهاوبەشی به‌ڕێوبه‌رایه‌تى چاودێریی بازرگانی گەرمیان بۆمان دیاری دەکرێت.
له‌وباره‌وه، حیکمەت ئەحمەد، باسی لەوەکرد: بۆ نرخی گۆشت ئێمە لیژنەیەکی تایبەتمەندمان هەیە کە خودی فرۆشیارەکانی تێدا هەن، ئەم لیژنەیە رەچاوی ئەوەدەکات نرخی گۆشت چەندە لە مەیدانی ئاژەڵان، واتا چەند لەسەر دوکاندارەكه ده‌كه‌وێت بە له‌به‌رچاوگرتنى باج و خه‌رجیی دوكانه‌كه، قازانجەکەی دیاریدەکرێت، بۆ نمونە: کاتێک نرخی کیلۆیەک گۆشت لە مەیدانی ئاژەڵ لەسەر دوکاندار بە پێنج هەزار و نیو کەوتوە، ئێمە نرخەکەیمان بۆ دوکاندار بە ١٣ هەزار دیاریکردوە.
له‌باره‌ى ئه‌وه‌ى چۆن ده‌ستوه‌ردان له دیارییكردنى نرخی گۆشت ده‌كه‌ن له كاتێكدا وه‌كخۆیان ئاماژه‌ى بۆ ده‌كه‌ن بازاڕ ئازاده و نابێت حكومه‌ت ده‌ستوه‌ردان بكات؟ حیكمه‌ت ئه‌حمه‌د وتى: چاودێری نرخی گۆشت بەهۆی رێگەگرتنە لەزۆربونی قۆرخکاری نەوەک جیاوازی لە هەر بەرهەمێکی دیکە، بەڵکو بۆ ئەوەی جیاوازی لە نرخ به راده‌یه‌كى به‌رچاو دروست نەبێت، چاودێری و دەستوەردانمان کردوە.
له وه‌ڵامى پرسیاری ئه‌وه‌ى بۆچی هه‌مان شت بۆ شمه‌ك و كاڵاكانى دیكه ناكه‌ن؟ به‌ڕێوبه‌رى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى چاودێریی بازرگانى گه‌رمیان، وتى: بۆ بەرهەمەکانی دیکەش هه‌رواده‌كه‌ین ئەگەر جیاوازیەکی زۆر لەنرخەکانیان هەبێت، چونکە ئێمە چاودێری تەواوی هەر بەرهەمێکی خۆراکی لەهێنانیەوە تاوەکو کوالێتی و نرخ و شوێنەکەی لەنێو بازاڕدا دەکەین.
به‌شى سێیه‌م: ده‌ره‌نجام و راسپارده‌كان
یه‌كه‌م: ده‌ره‌نجام
١. له هه‌رێمى كوردستان و له‌نێویشی دا گه‌رمیان، كار به سیسته‌مى "بازاڕى ئازاد" ده‌كرێت، به‌و مانایه‌ى حكومه‌ت ده‌ستوه‌ردان ناكات له بازاڕدا له دیارییكردنى نرخى شمه‌ك و پێداویستییه‌كان، به‌ڵام ئه‌م ده‌ستوه‌رنه‌دانه به‌شێوه‌یه‌كى بڕاوى "قطعى" نیه، چونكه له‌هه‌ندێك بوار هه‌یه هێشتا حكومه‌ت ده‌ستوه‌ردان ده‌كات و نرخ داده‌نێت، بۆنمونه له بوارى گۆشت، هه‌ر ئه‌مه‌ش وایكردوه پسپۆڕێك بازاڕه‌كه به "شێواو" ناوببات له بری "ئازاد".
٢. به‌شێكى زۆری هاوڵاتیان تائێستاش له‌باره‌ى چیه‌تى بازاڕى ئازاده‌وه زۆر نازانن، به‌ڵكو تائێستاش داواى ده‌ستوه‌ردانى حكومه‌ت ده‌كه‌ن، كه ئه‌م ده‌ستوه‌ردانه‌ش له سیسته‌مى بازاڕى ئازاد دا رێگه‌پێدراو نیه.
٣. وه‌ك پیشه‌وه‌ران و حكومه‌تیش جه‌ختى لێده‌كه‌نه‌وه، حكومه‌ت رۆڵی نیه له دیارییكردنى نرخ، به‌ڵكو ئه‌وه‌ى رۆڵی هه‌یه بریتییه له: نرخی نێوده‌وڵه‌تى شمه‌كه‌كه، راده‌ى تێچوى گواستنه‌وه‌ى شمه‌كه‌كه، راده‌ى باج و گومرك، نرخی دۆلار، له سه‌روى هه‌مو ئه‌مانه‌شه‌وه، خواست و خستنه‌ڕوى بازاڕ (عرض و طلب).
٤. هاوڵاتیان پێیانوایه بازاڕ زۆر كێشه‌ى هه‌یه، دیارترینیان:
ا. جیاوازیی نرخه‌كان: به‌شێوه‌یه‌ك هه‌مان كاڵا و به‌رهه‌م له فرۆشگاكان دا به چه‌ند نرخێكى جیاواز ده‌فرۆشرێن.
ب. ناجێگیریی نرخه‌كان: به‌شێوه‌یه‌ك نرخه‌كان به‌رز و نزمى زۆر به‌خۆیانه‌وه ده‌بینن، ئه‌مه‌ش واده‌كات دڵه‌ڕاوكێ له‌لای هاوڵاتى دروست بكات.
ت. به‌رزكردنه‌وه‌ى نرخ: به‌شێوه‌یه‌ك زۆرجار فرۆشیاره‌كان ده‌توانن خۆیان نرخه‌كان له‌سه‌ر هاوڵاتیان گران بكه‌ن.
پ. بونى قۆرخكاریی: به‌و مانایه‌ى بازرگانه‌كان ده‌ستبگرن به‌سه‌ر سێكته‌ر و بوارێكدا بازاڕدا و به دڵی خۆیان نرخی كاڵاكانى ئه‌و سێكته‌ره دیاریی بكه‌ن.
٥. له‌گه‌ڵ بونى ئه‌م كێشانه‌دا، هاوڵاتیان نیگه‌رانن له‌وه‌ى حكومه‌ت رۆڵی نیه له چاره‌سه‌رى كێشه‌كان و زۆرتر وه‌كو ته‌ماشاكه‌ر دەردەکەوێت، له‌كاتێكدا حكومه‌تیش ئاماژه به‌وه‌ده‌كات به‌وپێیه‌ى بازاڕه‌كه ئازاده، بۆیه ناتوانن ئه‌وه‌ى هاوڵاتیان داواى ده‌كه‌ن به‌دیی بێنن.
٦. هه‌ندێك بابه‌ت هه‌ن كه هۆكارى زه‌قن بۆ به‌رزبونه‌وه‌ى نرخ و ناجێگیر بونى، یه‌كێك له‌و هۆكارانه‌ش نرخی دۆلاره، به‌ڵام ئه‌وه‌ى وایكردوه ئه‌م كێشه زه‌ق بێته‌وه، نه‌بونى چاره‌سه‌رێكى وه‌هایه له‌لایه‌ن حكومه‌ته‌وه كه سەقامگیریی به بازاڕ بدات، هه‌روه‌ك ببێته پاساوێكیش به‌ده‌ست هه‌ندێك له بازرگانانه‌وه بۆ گۆڕانكاریی كردن له نرخ و به‌رزكردنه‌وه‌ى.
دوه‌م: راسپارده‌كان
١. بازاڕ له هه‌مو كۆمه‌ڵگایه‌كدا گرنگیی زۆری هه‌یه و بڕبڕه‌ى پشتى ئابوریی وڵاته، به‌ڵام له هه‌رێمى كوردستان دا هه‌ست به‌وه‌ده‌كرێت ده‌سه‌ڵات زۆر به وردیی ئه‌م بواره‌ى رێكنه‌خستوه‌ته‌وه، هه‌ربۆیه جۆرێك له پشێویی و ناڕه‌زایه‌تیش دروست بوه.
گرنگه حكومه‌ت به ئه‌نجامدانى كۆنفرانس و وه‌رگرتنى بۆچونى شاره‌زایان، هه‌وڵی رێكخستنه‌وه‌ى بازاڕ بدات و كه‌موكورتییه‌كانى چاك بكاته‌وه و كه‌لێنه‌كانى پڕ بكاته‌وه و یاسای تایبەت و پێشکەوتوی بۆ دەربکات.
٢. پێویست ده‌كات ده‌سه‌ڵات (حكومه‌ت) رۆڵی هه‌بێت له ناساندنى چیه‌تى بازاڕ چ به هاوڵاتیان و چ به كاسبكارانیش، ئه‌و خاڵانه‌ى به‌لای هاوڵاتیه‌وه رون نین بۆیان رون بكرێته‌وه. هه‌روه‌ك ئه‌و دۆخ و بڕگه و بوارانه‌ش بخرێنه‌ڕو كه تیایدا حكومه‌ت ده‌توانێت ده‌ست له كاروبارى بازاڕ وه‌ربدات، بۆ ئه‌وه‌ى به‌رچاویان رون بێت و له كۆی گشتى دیمه‌نه‌كه تێبگه‌ن.
٣. زۆر گرنگه له‌گه‌ڵ ره‌خساندنى ده‌رفه‌ت بۆ بازرگانى ئازاد، ئه‌و رێكارانه‌ش توند بكرێنه‌وه كه ده‌كرێت كه‌سانێك بۆ قۆستنه‌وه‌ى ئه‌م ئازادییه به‌كاری دێنن، له‌نێویشیدا پرسی قۆرخكاریی بازاڕ، كه ده‌بێت میكانیزمی رون و پته‌و دابنرێت، بۆ ئه‌وه‌ى هاوڵاتیان زیانمه‌ند نه‌بن.
٤. پێویسته حكومه‌ت شه‌فاف بێت له‌و رێكارانه‌ى كه بۆ كۆنترۆڵكردنى نرخ هه‌ندێكجار ده‌یگرێته به‌ر، به‌شێوه‌یه‌ك هه‌م هاوڵاتیان به‌شداریی پێبكات و هه‌م خاوه‌نكاره‌كانیش، هەروەک بۆ رایگشتیش بیخاتەڕو.
٥. به‌ڕێوبه‌رایه‌تى چاودێریی بازرگانى گه‌رمیان، وه‌كو فه‌رمانگه‌یه‌كى حكومیی و له روى بونیاده‌وه كێشه و گرفتى زۆره، هه‌ر له نه‌بونى كادیری پێویست و بینا و ئۆتۆمبیل و ..هتد، حكومه‌ت پێویسته له‌مڕوه‌وه گرنگی به به‌ڕێوبه‌رایه‌تیه‌كه بدات و به‌هێزی بكات، بۆ ئه‌وه‌ى له كاره‌كانى دا سه‌ركه‌وتو بێت.