هه‌مو مانگێك رادیۆی ده‌نگ له‌چوارچێوه‌ى پرۆژه‌یه‌كدا به پاڵپشتی سندوقی نیشتمانى بۆ دیموكراسی ئه‌مریكی NED، له رێگه‌ى یه‌كه‌ى چاودێری حكومه‌تى خۆجێی گه‌رمیانه‌وه، راپۆرتێك له‌باره‌ى كه‌رتێكى حكومى بڵاوده‌كاته‌وه و به وردی له‌سه‌ر ئه‌و كه‌رته و كێشه‌كانى ده‌وه‌ستێت.
راپۆرتى ئه‌م مانگه به‌دواداچونه بۆ كار و كێشه و گرفته‌كانى په‌یوه‌ست به به‌ڕێوبه‌رایه‌تى خانوبه‌ره‌ى میری گه‌رمیانه‌وه، كه به وردی هه‌ریه‌كه له كار و ئه‌ركه‌كانى دیاریی كردوه و له‌سه‌ر زاری به‌رپرسان و هاوڵاتیانیشه‌وه ئه‌و كێشانه‌ى خستوه‌ته‌ڕو كه ئه‌م كه‌رته هه‌یه‌تى. هه‌روه‌ك له كۆتاییشدا ژماره‌یه‌ك ده‌ره‌نجام و راسپارده‌ى له‌باره‌ى ئه‌و به‌ڕێوبه‌رایه‌تیه و كاره‌كانییه‌وه خستوه‌ته‌ڕو.
ده‌قی راپۆرته‌كه له خواره‌وه ده‌خوێننه‌وه.
پێشه‌كی و تێبینییه‌كى پێویست
به‌ڕێوبه‌رایه‌تى خانوبه‌ره‌ى میری، یه‌كێكه له‌و ده‌زگایانه‌ى كه به ده‌زگاكانى باج ناسراون و سه‌ر به وه‌زاره‌تى دارایین، به‌وهۆیه‌وه له‌رێگه‌یانه‌وه باجى جۆراوجۆر كۆده‌كرێنه‌وه.
ئه‌م به‌ڕێوبه‌رایه‌تیه ئه‌گه‌رچی زۆر گه‌وره نیه و ره‌نگه زۆریش ناسراو نه‌بێت، به‌ڵام ئیداره‌ى كه‌رتێكى گرنگ ده‌دات كه په‌یوه‌سته به باری ئابوری ده‌ڤه‌ره‌كه‌مانه‌وه. هه‌ربۆیه به‌گونجاومان زانی راپۆرتێك له‌باره‌ى ئه‌م به‌ڕێوبه‌رایه‌تییه و ئیشوكاره‌كانییه‌وه ئاماده بكه‌ین.
له‌كاتى ئاماده‌كردنى ئه‌م راپۆرته‌دا، هێرۆ فایه‌ق، به‌ڕێوبه‌رى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى خانوبه‌ره‌ى میری بو، به‌ڵام ئێستا كه راپۆرته‌كه بڵاوده‌بێته‌وه، له‌و پۆسته‌دا نه‌ماوه و ئه‌میر محه‌مه‌د شوێنه‌كه‌ى گرتوه‌ته‌وه، بۆیه له‌ناوهێنانى دا هه‌روه‌كو به‌ڕێوبه‌رى خانوبه‌ره‌ى میری ئاماژه‌ى پێده‌كه‌ین، هه‌روه‌ك به‌ڕێوبه‌رى نوێی به‌ڕێوبه‌رایه‌تى خانوبه‌ره‌ى میری (ئه‌میر محه‌مه‌د) به‌وپێیه‌ى پێشتر له‌و به‌ڕێوبه‌رایه‌تیه‌دا كارى نه‌كردوه و تازه‌ش ده‌ستبه‌كار بوه، به گونجاوى زانى له‌م راپۆرته‌دا قسه نه‌كات.
به‌شى یه‌كه‌م: ناساندنێكى گشتى ئیشوكاره‌كانى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى خانوبه‌ره‌ى میری
1. ناساندنى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى خانوبه‌ره‌ى میری
به‌ڕێوبه‌رایه‌تى خانوبهرى میرى گه‌رمیان پێشتر باره‌گاكه‌ى له قه‌زاى ده‌ربه‌ندیخان بوه له دواى ساڵى 2007 له گه‌رمیان كراوه‌ته‌وه، ئه‌م به‌ڕێوبه‌رایه‌تیه خۆى له 8 هۆبه ده‌بینێته‌وه (خۆیه‌تى، ژمێریارى، زه‌وى و زار، ئامار و كۆمپیوته‌ر، هونه‌رى، یاسایی، وردبین و كۆگا).
كارى ئه‌م به‌ڕێوبه‌رایه‌ته، سه‌رپه‌رشتیكردنى ئه‌و زه‌ویانه‌یه كه به‌رده‌ڵانین (صخری)، به‌شێوه‌یه‌ك زه‌وی به‌رده‌ڵان بۆ 2 جۆر پرۆژه ته‌رخان ده‌كات (بازرگانى و پیشه‌سازی)، كه بازرگانیه‌كان به زیادكردنى ئاشكرا ده‌كرێن به‌پێى یاساى ژماره 1ـى ساڵى 2021، پیشه‌سازیه‌كانیش به خه‌مڵاندن ده‌كرێت به‌پێى یاساى ژماره 20ـى ساڵى 1998.
له سنورى گه‌رمیاندا 968 هه‌زار719 دۆنم زه‌وى به‌رده‌ڵانى كه هه‌یه كه هى وه‌زاره‌تى داراییه و وه‌زاره‌تى كشتوكاڵ مامه‌ڵه‌ى پێوه‌ده‌كات به‌پێى یاسا و رێنماییه‌كان.
2. رێکارەکانی پێدانی زه‌وی به پرۆژه‌كان
"ئێمه 2 جۆر پرۆژه‌مان هه‌یه كه زه‌وییان پێبده‌ین، هه‌مانه ساڵانه گرێبه‌ستیان بۆ ده‌كرێت و به موزایده‌یه و كرێى ساڵانه‌یان لێوه‌رده‌گرین وه‌ك كۆگا و قه‌پان و به‌نزینخانه و كۆمه‌ڵێك پرۆژه‌ى دیكه، پرۆژه‌شمان هه‌یه وه‌ك كارگه‌كان ئه‌مانه به گرێبه‌سته و خه‌مڵاندنیان بۆ ده‌كه‌ین له 10 ساڵه‌وه بۆ 15 ساڵ گرێبه‌سته‌كه‌یانه". هێرۆ فایه‌ق، به‌ڕێوبه‌رى خانوبه‌ره‌ى میری گه‌رمیان وا ده‌ڵێت.
وتیشى: ئه‌وانه‌ى كه خه‌مڵاندنیان بۆ ده‌كه‌ین له 5 ساڵى سه‌ره‌تاوه پاره‌یه‌كى كه‌میان لێوه‌رده‌گرێت بۆ نمونه زه‌ویه‌كى 2 دۆنمى ساڵانه‌كه‌ى 3 بۆ 4 ملیۆن دیناره، دواى ئه‌و ماوه‌یه خه‌مڵاندنێكى دیكه‌ى بۆ ده‌كرێته‌وه بڕێك پاره‌ى زیاترى لێوه‌رده‌گیرێت، له كاتێكدا ئه‌م به‌ڕێوبه‌رایه‌تیه له ساڵانى پێشوتر خه‌مڵاندنى زۆر كه‌م بوه.
جه‌ختى له‌وه‌شكرده‌وه: بۆ نمونه بۆ ئه‌مساڵ (2023)، 30 پرۆژه‌مان خه‌مڵاندنى بۆ ده‌كرێته‌وه و داهاتێكى باش بۆ حكومه‌ت ده‌گه‌ڕێته‌وه.
به‌پێى ئامارێكى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى خانوبهرى میرى پرۆژه‌كان له سنورى گه‌رمیان له ساڵى 2018 بۆ ساڵى 2022 به‌مشێوه‌یه:
هه‌ر به‌پێى ئاماره‌كه‌ى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى خانوبه‌ره‌ى میرى گه‌رمیان له ساڵى 2018 بۆ ساڵى 2022 پرۆژه پیشه‌سازیه‌كان به كۆى گشتى 12 پرۆژه‌یه كه ئه‌نجامدراوه.
هونەر مەحمود، بەڕێوبەری گشتی وەبەرهێنانی گەرمیان دەڵێت: لە ماوەی پار ساڵدا نزیکەی ١٥ داواکاری پرۆژەی پیشەسازی هاتوەتە لامان کە خۆی لە کارگە دەبینێتەوە، تەنها مۆڵەت بە ٢ پرۆژە پیشەسازی دراوە لەگەڵ ٤ پرۆژەی دیکە لە رێکاری وەرگرتنی مۆڵەتە، ئەمە جگە لەوەی ٢ پرۆژەی بازرگانیش مۆڵەتی پێدراوە هەر لەو ماوەیەدا.
3. پرۆژه وه‌به‌رهێنه‌ره‌كان جیاوازن له پرۆژه بازرگانیه‌كان و پیشه‌سازیه‌كان
ئه‌و پرۆژانه‌ى له رێگه‌ى وه‌به‌رهێنانه‌وه پێشكه‌ش ده‌كرێت و زه‌وى به‌رده‌ڵانیان بۆ ته‌رخان ده‌كرێت له داهاتودا ده‌توانرێت تۆماربكرێت به ناویانه‌وه، ئه‌مه له كاتێكدایه بۆ پرۆژه بازرگانیه‌كان و پیشه‌سازیه‌كان به‌وشێوه‌یه نیه.
خالد محەمەد، خاوەنی پرۆژەی وەبەرهێنانی کارگەی بلۆکی بۆنزا و کۆنکریت لە گردەگۆزینەی سەر بەقەزای کەلار دەڵێت: 2 جۆر زەوی هەیە بۆ وەبەرهێنەکان بەپێی یاسا، هەیە زیادکردنی ئاشکرایە و هەیە دەدرێت بەوەبەرهێن ئەمەش لە رێگەی وەبەرهێنانەوە دەکرێت، کە ئەوەی منیش بەو شێوەیەیه.
دەشڵێت: ئەمەش دەکاتە ئەوەی ئەو زەویە کە کوژاندنەوەی بۆ دەکرێت بۆ وەبەرهێنان، دواتر ده‌کرێت بە ناومەوە ئەمەش بە پێی یاسا و رێنمایەکان حکومەت پێمی دەفرۆشێتەوە بە رێژەی لە %٣٠، زەویەکەش خەمڵاندنی بۆ کراو.
له به‌رامبه‌ردا، هێرۆ فایه‌ق، به‌ڕێوبه‌رى خانوبه‌ره‌ى میری گه‌رمیان، ده‌ڵێت: "هیچ زه‌ویه‌كى به‌رده‌ڵانى تاپۆ ناكرێت به‌ناوى خاوه‌ن پرۆژه‌یه‌ك، به‌ڵكو ئه‌نجامدانى گرێبه‌سته بۆ پرۆژه‌یه‌كى بازرگانى له‌گه‌ڵ خه‌مڵاندن بۆ پرۆژه‌یه‌كى پیشه‌سازى".
وتیشى: پرۆژه بازرگانیه‌كان له رێگه موزایده‌وه ده‌كرێت و ساڵانه‌یه به كرێ ده‌درێت، به‌ڵام پرۆژه پیشه‌سازیه‌كان له رێگه‌ى خه‌ملاندنه‌وه ده‌بێت بۆ ئه‌و ئه‌و زه‌ویه‌ى كه پێى ده‌درێت و بڕێك پاره‌ى لێوه‌رده‌گرێت كه بۆ ماوه‌ى 10 ساڵ یان 15 ساڵ گرێبه‌ستیان بۆ ئه‌نجام ده‌درێت و هه‌ر 5 ساڵ جارێك خه‌مڵاندنێكى بۆ ده‌كرێت و بڕێك پاره‌ى زیاترى لێوه‌رده‌گیرێت و پێى ده‌درێته‌وه و ساڵانه‌كه‌شى لاى ئێمه دیارى ناكرێت، به‌ڵكو ره‌زامه‌ندى وه‌زاره‌تى دارایی بۆ وه‌رده‌گیرێت به‌پێى یاساى ژماره 1ـى ساڵى 2021.
هه‌ر زه‌ویه‌ك كه ته‌رخان ده‌كرێت بۆ پرۆژه‌یه‌ك، حكومه‌ت ساڵانه باجه‌كه‌ى وه‌رده‌گرێت، باجه‌كانیش به‌پێى قه‌باره‌ى پرۆژه‌كان ده‌گۆڕێت.
محەمەد ئەکبەر، خاوەنی کۆگای هیام لە باناسیاو سه‌ر به قه‌زاى كفری، باسی لەوەکرد: ئەو زەوییەی کە کردومانە بە کۆگا نزیکەی ٥٠ ساڵە بەدەستمانەوەیە، بە موزایەدەی ئاشکرا پێمان دراوە، ساڵانەش باجه‌كه‌ى دەدەین بە حکومەت، پرۆژەمان هەیە ١ ملیۆن و ٥٠٠ هەزارە هەشمانە ٣ ملیۆن دینار، ئەو زەویەشی کە بۆمان تەرخان کراوە هیچ بڕە پارەیەکمان لێ وەرنەگیراوە، بەڵکو بە گرێبەست لەگەڵ خانوبەرەی میری پێمان دراوە.
وتیشی: پێشتر بەم شێوەی ئێستا کارمان نەکردوە، بەڵکو بۆماوەی ٣ ساڵە ئێمە باج بە حکومەت ئەدەین.
دەشڵێت: خۆم دو پرۆژەم هەیە لەسەر زەوی بەردەڵانی، یەکێکیان کۆگای فەرشە ئەوی دیکەشیان کارگەی پاککردنی گەنمە.
له‌به‌رامبه‌ردا، هێمن ئه‌حمه‌د، فه‌رمانبه‌رى یاسایی له به‌ڕێوبه‌رایه‌تى خانوبهرى میرى له گه‌رمیان ده‌ڵێت: ئێمه كاتێك گرێبه‌ستى بانه‌وانى "مساطحه" ئه‌كه‌ین به‌پێى یاساى ژماره 1 له ماده‌ى 15 به رونى باسى كردوه گرێبه‌ستى موساته‌حه نابێت له 15 ساڵ زیاتر بێت، له‌هه‌مان كاتدا ئاماژه‌ى به‌وه‌شداوه ئه‌و حه‌قه له ناو تاپۆدا ده‌بێت جێگیربكرێت واته حه‌قى بانه‌وانیه‌كه ده‌بێت له به‌ڕێوبه‌رایه‌تى عه‌قار تۆمارى بكات و له ناو سوره‌ت قه‌ید بۆى جێگیربكرێت، به‌ڵام دواى 15 ساڵ بۆ جارێكى دیكه ئه‌و پرۆژه‌یه ئه‌درێته‌وه به موزایه‌ده".
وتیشى: به‌ڵام ئه‌گه‌ر هاتو ئه‌و پرۆژانه بو كه گرێبه‌ستى 5 ساڵ یان 10 ساڵه ئه‌وه له یاساكه‌دا هاتوه ئه‌و گرێبه‌ستانه قابیلى ئه‌وه‌یه خاوه‌ن پرۆژه‌كه 3 مانگ پێش داواكارییه‌ك پێشكه‌ش بكات و داواى درێژكردنه‌وه‌ى كاته‌كه‌ى بكات، ئه‌مه‌ش به‌پێى یاساكه كۆمه‌ڵێك مه‌رجى بۆ داناوه، یه‌كێك له‌وانه 3 مانگ پێشتر داواكارى پێشكه‌ش بكات هاوكات ئه‌گه‌ر به موزایده پرۆژه‌كه‌ى بۆ ده‌رچوبێت ئه‌وه ئه‌و ساڵانه‌ى كه بۆي زیاد ده‌كرێت له %10 ئه‌چێته سه‌ر كرێى ساڵانه‌كه‌ى، به‌مه‌رجێك نابێت ئه‌و گرێبه‌سته له 10 ساڵ تێپه‌ڕێت، به‌ڵام ئه‌گه‌ر هاتو به بێ موزایده پێى درابو ئه‌وه ده‌بێت 3 ساڵ جارێك خه‌مڵاندنى بۆ بكرێته‌وه.
4. ته‌رخانكردنى زه‌وى له ده‌سه‌ڵاتى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى كشتوكاڵى گه‌رمیانه
"زەویە بەردەڵانیەکان کە هی وەزارەتی داراییە هەقی مامەڵەکردن پێوەی لە وەزارەتی کشتوکاڵە، تەرخان کردنی زەوی بەردەڵانی بۆ پرۆژەکان لە سنوری گەرمیان لە ئیدارە ناوچەکانەوە دەست پێدەکرێت کە پرۆژەکەی تێدا ئەنجام دەدرێت، دواتر بە نوسراو لەلایەن خانوبەرەی میری یان راستەوخۆ دێتە لای ئێمە، هەر پرۆژەیەک کە لە سنوری دەسه‌ڵاتی ئێمەدا بێت بەپێی رێنماییەکان خۆمان زەوی بۆ تەرخان دەکەین، بۆ نمونە وەک کۆگای ساردکەرەوە، بەڵام پرۆژەکانی دیکە وەک کۆگای وشکە و کێڵگەی پەلەوەری و پرۆژەکانی سامانی ئاژەڵ لە دەسەڵاتی وەزیر دایە". شادیە حسێن، بەڕێوبەری گشتی کشتوکاڵی گەرمیان واى وت.
دەشڵێت: دوای ئەوەی داواكارى پرۆژه‌كه بە نوسراو دێتە لای ئێمە، ئێمه‌ش رای لایەنە پەیوەندیدارەکانی بۆ وەردەگرین بە ئیدارەی گەرمیانیشەوە، ئەوکات زەوی بۆ تەرخان دەکرێت.
هونەر مەحمود، بەڕێوبەری گشتی وەبەرهێنانی گەرمیان هێمای بۆ ئەوەکرد: هەندێک بەڕێوبەرایەتی هەیە ئێمە هاوبەشین لەگەڵیان بۆ ئەنجامدانی پرۆژە ئەوانیش (شارەوانیەکانن لە قەزا و ناحیەکاندا، کشتوکاڵی گەرمیان و خانوبەرەی میری)ـە، چونکە لە بونی هەر داواکاریەک بۆ ئەنجامدانی پرۆژەکان چ بازرگانی بێت چ پیشەسازی بێت ئەوان زەوی تەرخان دەکەن بۆ ئێمە.
دەشڵێت: ئێمە پرۆژەکانمان ئاراستەی کشتوکاڵی گەرمیان دەکەین بۆ رایکردنی مامەڵەی زەوی تەرخان کردن کە دەبێت ئەوان بگەڕێنەوە بۆ خانوبەرەی میری، چونکە ئێمە داوای زەوی لەوان دەکەین و حەقی مامەڵەکردن بە زەوی بەردەڵانی لای ئەوانە.
5. راده‌ى پێدانى زه‌وی به پرۆژه‌كان چه‌نده؟
ئه‌و پرۆژانه‌ى كه ئه‌نجام ده‌درێن له چوارچێوه‌ى زه‌ویه به‌رده‌ڵانیه‌كاندا روبه‌ره‌كه‌ى دیاریكراو نیه به‌وه‌ى ده‌بێت چه‌ند دۆنم زه‌وى ته‌رخان بكرێت، به‌ڵكو به‌پێى قه‌باره‌ى پرۆژه‌كانه.
خالد محەمەد، خاوەنی پرۆژەی وەبەرهێنانی کارگەی بلۆکی بۆنزا و کۆنکریت لە گردەگۆزینەی سەر بەقەزای کەلار دەڵێت: پرۆژەکەم کارگەی بەرهەمهێنانی بلۆکی بۆنزایە لەگەڵ کۆنکریت و کربستۆن و بیئارتۆن، زەویم بۆ تەرخان کرا سەرەتا ٥ دۆنم زەوی بو دواتر فراوانکردنم بۆ کرا بە ٣ دۆنم، چونکە زەویەکە بەشی پرۆژەکەی نەکرد، ئه‌گەرچی لەسەرەتا خۆم داوای ٢٦ هەزار مەترم کردبو، لەگەڵ ئەوەشدا بۆ ماوەی ٨ ساڵە من خەریکی مامەڵەکردنی ئەو پرۆژەیەم پارساڵ بەشێکی مامەڵەکانم تەواو کردوە و بەشێکی هەر ماوە.
باسی لەوەشکرد: هۆکارەکەشی ئەوە بو ٣ جار بەڕێوبەری وەبەرهێنان گۆڕاوە، هاوکات کەمی کارمەند، دواتر دواخستنی مامەڵەکانمان لە وەزارەت هەر جارە و بە ٤ مانگ و ٥ مانگ و ٨ مانگ دواکەوتوە.
هاوكات، ئیدریس ئەحمەد، خاوەنی کێڵگەی پەلەوەری توران لە ناحیەی رزگاری سەربە قەزای کەلار دەڵێت: پرۆژەکانی ئێمە لەسەر زەوی بەردەڵانیە، حکومەت بەبێ بەرامبەر پێی داوین، چونکە پرۆژەکانی ئێمە بەرهەمهێنانە، ئێمە ساڵانە باج دەدەین بەگوێرەی جوجکە، كه بۆ هەر جوجکەیەک ١ دینارە، ساڵانەش ١٥ بۆ ٢٠ هەزار دینار ئەدەین بە حکومەت بۆ تازەکردنەوە و رسوماتەکان.
دەشڵێت: ئەو پرۆژانەش کە داوامان کردوە بەپێی ئەو زەویەی کە داوامان کردوە بە لیژنە دێن و دیاری ئەکەن، هەیە ٣ دۆنمە هەیە ٥ دۆنمە، من خۆم دو پرۆژەم هەیە کێڵگەی پەلەوەرییە لەسەر ٦ دۆنم زەویە بۆ هەر یەکێکیان ٣ دۆنمە.
هاوكات، هێرۆ فایه‌ق، به‌ڕێوبه‌رى خانوبه‌ره‌ى میری گه‌رمیان ده‌ڵێت: بۆ پرۆژه‌كان دیارى نه‌كراوه كه چه‌ند دۆنم زه‌وى به‌رده‌ڵانیان پێده‌درێت، به‌ڵكو به‌پێى پرۆژه زه‌وى ته‌رخان ده‌كرێت له 500 مه‌تره‌وه ده‌ست پێده‌كات بۆ زیاتر.
"بۆ پرۆژەکان دیار نیە چەند دۆنم زەوی بۆ تەرخان دەکرێت، بەڵکو بەپێی پرۆپۆزەڵی پرۆژەکە و چۆنیەتی پرۆژەکەیە، پرۆژەی وامان هەیە ٢٠٠ دۆنمە پرۆژەی واشمان هەیە ١٥٠ دۆنمە و هەشە لەوە کەمترە، لەگەڵ ئەوەشدا بەپێی یاسای ژمارە ٨ـی ساڵی ٢٠٢١ كە هى بەرهەمهێنانە و كۆتا رێنمايى و ياسايە كە دەرچوە تەنها پرۆژەی گێڵگە پەلەوەریەکان نەبێت کە نابێت لە ٥ دۆنم کەمتربێت". غەریب مه‌ولود، لێپرسراوی بەشی زەویوزار لە بەڕێوبەرایەتی گشتى کشتوکاڵی گەرمیان واى وت.
6. پرۆسه‌ى زیادكردن و خه‌مڵاندن
وه‌ك پێشتر ئاماژه‌ى پێدرا، زه‌ویه‌كان له‌لایه‌ن خانوبه‌ره‌ى میرییه‌وه به هه‌ردو شێوازى خه‌مڵاندن یان موزایه‌ده، ده‌درێت به هاوڵاتیان و وه‌به‌رهێنه‌ران بۆ ئه‌نجامدانى پرۆژه له‌سه‌ریان، كه كارى هه‌ردوكیشیان به لیژنه ده‌كرێت، به‌جۆرێك هه‌ر لیژنه‌یه‌ك له 4 ئه‌ندام پێكهاتوه له لایه‌نه په‌یوه‌ندیداره‌كان.
هێرۆ فایه‌ق، به‌ڕێوبه‌رى خانوبه‌ره‌ى میری گه‌رمیان ده‌ڵێت: به‌پێى یاسای ژماره 1ى ساڵى 2021 خه‌ملاندن به لیژنه‌یه‌ك ده‌كرێت كه له به‌ڕێوبه‌رى باجى ده‌رامه‌تى گه‌رمیان پێكهاتوه كه سرۆكى لیژنه‌یه‌كه له‌گه‌ڵ فه‌رمانبه‌رێكى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى تۆمارى خانوبه‌ره‌ى گه‌رمیان (تاپۆ) له‌گه‌ڵ 2 فه‌رمانبه‌رى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى خۆمان.
وتیشى: ئه‌و خه‌مڵاندنه به بڕیارى ئه‌و ئه‌ندامانه ده‌كرێت هاوكات پشتى پێده‌به‌سترێت.
بەپێی یاسا و رێنماییەکانی وەزارەتی دارایی رەزامەندی دەدرێت بە خەمڵاندنی زەوییەک، بەجۆرێک بەڕێوبەری گشتی باجەکان لە هەرێم رەزامەندی وەردەگرێت، ئەو رێکارانەش لەدوای ئەوەوە دێت بەڕێوبەرایەتی کشتوکاڵی گەرمیان رێکارەکانی تەواو کردبێت، هاوکات رای لایەنە پەیوەندیدارەکانی بۆ وەرگیرابێت، دواتر ئاراستەی بەڕێوبەرایەتی خانوبەرەی میری دەکرێت بەمەبەستی وەرگرتنی رەزامەندی بۆ تەرخانکردن و خەمڵاندن.
بابە عەلی محەمەد، سەرۆکی لیژنەی خەمڵاندن لە بەڕێوبەرایەتی خانوبەرەی میری لە گەرمیان دەڵێت: خەمڵاندن بەپێی یاسا و رێنماییەکانی وەزارەتی دارایی دەکرێت، بەپێی یاساکەش بە مەتر دیاری ئەکرێت و نرخەکەشی هەر بە مەتر دائەنرێت، ئێمە ناتوانین نە لە خۆمانەوە زەوی تەرخان بکەین نە خەمڵاندنیش بکەین، دەبێت رەزامەندی وەزارەتی دارایی و سەرجەم لایەنە پەیوەندیدارەکانی هەبێت".
باسی لەوەشکرد: پرۆژەکانیش بەپێی ساڵ خەمڵاندنی بۆ ئەکرێت، پرۆژەی وامان هەیە ٥ ساڵ جارێک خەمڵاندنی بۆ ئەکرێت و دوبارە ئەکرێتەوە، هەشمانە ساڵانەیە، پارەکەشی پێشتر تەقدیری بۆ کراوە و لەو نرخەش کەمتر نابێت، بەڵکو کاتێک زیاتر ئەبێت کە زیادکردنی بۆ بکرێتەوە، لەبەر ئەوەی ئەو پرۆژانە دەدرێتە کرێی ساڵانه.
دەشڵێت: هەرخەمڵاندنێک کە دەیکەین بەبێ رەزامەندی بەڕێوبەری گشتی باجەکان لە هەرێم نابێت هەر ئەویش بڕیار دەدات دو جار خەمڵاندن بۆ پرۆژەیەک بکرێتەوە، کە رەزامەندی درا لەسەر ئەو تەقدیرەی ئێمە کە دەیکەین دەگەڕێتەوە بۆ وەزارەت بەمەبەستی گرێبەست کردن لەگەڵ خاوەن پرۆژەکە.
"ئێمە وەک هۆبەی تەرخان کردن و بەرهەمهێنان بە لیژنە کاردەکەین کە لە ٣ ئەندام پێکهاتوە بۆ هەر لیژنەیەک، وەک هۆبەی تەرخان کردن خۆم سەرۆکی لیژنەکەم لەگەڵ لێپرسراوی هۆبەکە لەگەڵ روپێوێک ئەندامن، هاوکات هۆبەی بەرهەمهێنان جیاوازە و تایبەتە بە سامانی ئاژەڵ و بەرهەمهێنان دیسان خۆم سەرۆکی لیژنەکەم لەگەڵ لێپرسراوی هۆبەکە لەگەڵ سەرۆکی روپێوەکان پێکهاتوە و پێکەوە کاردەکەین". غەریب مه‌ولود، لێپرسراوی بەشی زەوی و زار لە بەڕێوبەرایەتی گشتى کشتوکاڵی گەرمیان واى وت.
وتیشی: بەپێی یاسای ژمارە ٨ـی ساڵی ٢٠٢١، هەر زەویەک کە تەرخان دەکرێت بۆ ثرۆژەیەکی بەرهەمهێنان سەرەتا لەلایەن ئەو لیژنانەوە هەڵسەنگاندنی بۆ دەکرێت و کۆنوسێک لە بارەیەوە ئامادە دەکرێت و دەچێتەوە لای بەڕێوبەری گشتی کشتوکاڵ و راستاندنی بۆ دەکات، بەپێی ئەو رێنمایانەی کە هەیە تاوەکو ١٠ دۆنم زەوی لە دەسەڵاتی بەڕێوبەری گشتیە تەرخانکردنی بۆ بکرێت جا ئەمە زەوی بەردەڵان بێت یان کشتوکاڵی جیاوازیەکی نیە، بەڵام لەو رێژەیە زیاتر بێت ئەوە لە دەسەڵاتی وەزارەتە.
زیادكردن (مزایده) ئه‌و پرۆسه‌یه‌یه كه تیایدا نرخی زه‌وی یان شمه‌كێك به كێبڕكێی نێوان كه‌سه‌كان دیاریی ده‌كرێت، ئه‌مه‌ش بنه‌ما و رێنمایی و چوارچێوه‌ى یاسایی خۆی هه‌یه كه به یاسا و رێنمایی رێكخراوه.
زیادكردنه‌كان له بوارى خانوبه‌ره‌ى میری، تایبه‌ته به‌و زه‌ویانه‌ى كه پرۆژه‌ى بازرگانى له‌سه‌ر دروست ده‌كرێت، چونكه هه‌رچی پرۆژه پیشه‌سازییه‌كانه ئه‌وه زه‌ویه‌كه‌ى به بێ زیادكردن ده‌درێتێ، به‌ڵام له‌لایه‌ن لیژنه‌یه‌كه‌وه نرخه‌كه‌ى ده‌خه‌مڵێنرێت.
هێمن ئه‌حمه‌د، فه‌رمانبه‌رى یاسایی له به‌ڕێوبه‌رایه‌تى خانوبهرى میرى له گه‌رمیان ده‌ڵێت: چۆن لیژنه هه‌یه بۆ خه‌مڵاندنى زه‌وییه‌كان لیژنه‌ش هه‌یه به‌هه‌مان شێوه بۆ موزایده، ئه‌بێت 3 كه‌س بن و پله‌شیان هه‌بێت، به فه‌رمانى وزارى ئه‌بێت سه‌رۆكى لیژنه به‌ڕێوبه‌رى خانوبه‌ره‌ى میرى بێت و ئه‌ندامى دوه‌م به‌ڕێوبه‌رى خانوبه‌ره بێت و ئه‌ندامى سێیه‌میش نوێنه‌رێكى خه‌زێنه‌ى تێدا بێت، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش ئه‌بێت سكرتێرى لیژنه‌یان له‌گه‌ڵ بێت كه ده‌بێت فه‌رمانبه‌رى خانوبه‌ره‌ى میرى بێت.
ئه‌و لیژنه‌ى له به‌ڕێوبه‌رایه‌تى خانوبه‌ره‌ى میرى پێكهێنراون له به‌رامبه‌ر هه‌ر كارێك كه ئه‌نجامى ده‌ده‌ن و ده‌رچونیان هه‌یه پاداشت وه‌رده‌گرن به‌شێوه‌ى بڕاوه "مقطوعه".
هێرۆ فایه‌ق، ده‌ڵێت: ئه‌و لیژنه‌ى كه له موزایده‌كه‌دا ده‌بین بۆ سه‌رۆكى لیژنه‌كه كه خودى به‌ڕێوبه‌ره، بڕى 300 هه‌زار دینار بۆ 3 مانگ جارێك پێمان ده‌درێت، هاوكات ئه‌ندامانى لیژنه‌كه‌ش به هه‌مان شێوه 200 هه‌زار دیناریان پێده‌درێت.
وتیشى: دیارى كردنى ئه‌ندامانى لیژنه له ده‌سه‌ڵاتى ئێمه‌دا نیه به‌ڵكو له وه‌زاره‌ته‌وه خۆیان دیارى ده‌كه‌ن.
هاوكات، بابە عەلی محەمەد، سەرۆکی لیژنەی خەمڵاندن لە بەڕێوبەرایەتی خانوبەرەی میری لە گەرمیان دەڵێت: لیژنەکە لە ٤ ئەندام پێکهاتوە (ئێمە وەکو باجی دەرامەت، ئەندامێکی خانوبەرەی میری، ئەندامێکی تۆماری خانوبەرەی گەرمیان و سکرتێرێک)، وەزارەتی دارای و ئابوری هەرێم لەبەرامبەر دەرچونەکانمان بڕێک پارەی بۆ حساب کردوین، كه بڕه‌كه‌ى بۆ سەرۆکی لیژنەکە ٣ مانگ جارێک بڕی ٣٠٠ هەزار دینارى بڕاوه‌یه.
وتیشی: دەرچونەکانمان بە پرۆژەیە مانگی وا هەیە چەند دەرچونێکمان هەیە.
به‌ڵام ئه‌مه بۆ لیژنه‌كه‌ى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى كشتوكاڵى گه‌رمیان به‌و شێوه‌یه نیه.
شادیە حسێن، بەڕێوبەری گشتی کشتوکاڵی گەرمیان باسی لەوەکرد: ئەو کارمەندەمان کە لە لیژنەکەدایە هیچ موکافەئەی بۆ حساب ناکرێت، چونکە ئەوە کاری خۆیەتی و هەر نەخشە و کۆنوس دەکات لەچوارچێوەی بەڕێوبەرایەتیەکەدا دەڕوات و کاری خۆی دەکات.
به‌هه‌مان شێوه، غەریب مه‌ولود، لێپرسراوی بەشی زەوی و زار لە بەڕێوبەرایەتی کشتوکاڵی گەرمیان وتی: لیژنەکەمان هیچ هاندانێکی بۆ خەرج ناکرێت وەک کشتوکاڵ، ئەوەی هەیە تەنها لەبەشە کشتوکاڵیەکانی ناحیه‌کان کە هەر دەرچونێکی سەرەتایی دەکەن پسولەیەکی ١٥ هەزارییان هەیە، ئەویش لە %60ـی بۆ حکومەت دەگەڕێتەوە و لە %٤٠ی بۆ فەرمانبەرەکەیە.
به‌ڵام ئه‌و پاداشته‌ى كه دیارى كراوه له یاساى خاوبه‌رى میریدا به‌مجۆره‌ى ئێستا نیه كه پێان ده‌درێت و كارى پێناكرێت.
هێمن ئه‌حمه‌د، فه‌رمانبه‌رى یاسایی له به‌ڕێوبه‌رایه‌تى خانوبهرى میرى له گه‌رمیان ده‌ڵێت: به‌پێى یاساى ژماره 1ـى ساڵى 2021 ده‌بێت مانگانه لیژنه‌كانى چ خه‌مڵاندن چ موزایه‌ده ده‌بێت پاداشتیان له 200 بۆ 400 هه‌زار دینار بێت، به‌ڵام تا ئێستا كار به‌و ماده‌یه نه‌كراوه له یاساكه‌دا، ئه‌وه‌ى هه‌یه ته‌نها 3 مانگ جارێك به‌شێوه‌ى مه‌قتوعه بۆیان بڕاوه‌ته‌وه، ئه‌وه‌شى هه‌یه سه‌رۆكى لیژنه‌كه له ئه‌ندامه‌كان زیاتره.
7. شێوازى ئه‌نجامدانى گرێبه‌سته‌كان
هێمن ئه‌حمه‌د، فه‌رمانبه‌رى یاسایی له به‌ڕێوبه‌رایه‌تى خانوبهرى میرى له گه‌رمیان ده‌ڵێت: گرێبه‌ستیه‌كان به‌شێوه‌یه‌كى یاساى ئه‌نجام ده‌درێت به‌جۆرێك گرێبه‌ستمان هه‌یه كاتیه و ته‌نها بۆ ساڵێكه، جارى وا هه‌یه ئه‌و ساڵه به‌رده‌وامیه‌تى ئه‌درێتێ وه‌كو گرێبه‌ستێكى هه‌میشه‌یی لێدێت، ساڵانه‌ش قابیلى تازه‌كردنه‌وه‌یه له كاتێكدا به‌و شێوه‌یه ده‌بێت كه پابه‌ندى هةمو بڕگه‌كانى ناو گرێبه‌سته‌كه بێت.
باسى له‌وه‌شكرد: به‌ڵام له یاسا تازه‌كه (یاسای ژماره 1ـى ساڵى 2021 ) ده‌بێت هه‌مو ماڵ و موڵكى ده‌وڵه‌ت بدرێت به موزایده كاتێك به‌ڕێوبه‌رایه‌تى گشتى باجه‌كان ره‌زامه‌ندى سه‌ره‌تایى ده‌دات ئاماژه به‌وه ده‌ده‌ن كه ئه‌م به‌كرێدانه بۆماوه‌ى چه‌ند ساڵێكه بۆنمونه 10 ساڵه یان 5 ساڵه.
جه‌ختى له‌وه‌شكرده‌وه: به‌پێى یاساكه ئه‌و گرێبه‌ستانه‌ى كه موزایه‌ده‌ن بۆ 10 ساڵ و 5 ساڵه، به‌ڵام له كاتێكدا ئه‌وانه گه‌شتنه 15 ساڵ ئه‌وه به‌پێى یاساكه ئه‌بێت گرێبه‌ستێكى بانه‌وانى (مساطحه)ـى بۆ ده‌كرێت، ئه‌مه‌ش ده‌بێت تۆماربكرێت له به‌ڕێوبه‌رایه‌تى تۆمارى خانوبه‌ره (تسجیل عقاری)، به‌ڵام گرێبه‌سته‌كه له‌وێ ناكرێت ته‌نها گرێبه‌ستى بانه‌وانى نه‌بێت.
هێماى بۆ ئه‌وه‌شكرد: پرۆژه بۆ پرۆژه‌ش ناگۆڕێت ته‌نها ئه‌و پرۆژانه نه‌بێت كه به یاساى ژماره 20 ئه‌یدرێتێ یاسای ژماره (20 ـى ساڵی 1998) كە تايبەتە بە پرۆژە پيشەسازيەكان، بۆنمونه ته‌نها كارگه‌كان له یاساى ژماره 1ـى ساڵى 2021 دا ده‌ڵێت به‌شێوه‌ى ئستسنا كارگه‌كان به‌بێ موزایده ده‌درێت به خاوه‌نه‌كه‌ى، چونكه له یاساكه‌دا ده‌ڵێت هه‌تا مۆڵه‌تى كارگه به‌رده‌وام بێت ئه‌وه قایمتر ده‌بێت، به‌جۆرێك كارگه‌ى وامان هه‌یه 40 ساڵى خایاندوه به كرێى به‌رده‌وام.
"سەرەتا روپێوێکمان لەگەڵ فەرمانبەرێکی زەویوزاردا نەخشە و کۆنوس بۆ ئەو زەویە دەکەن لە روی دوری لە شارەوانی و کارەبا و شوێنەوار، دوای ئەوە بە نوسراوی فەرمی دێتەوە لامان، کە بەپێی یاسا و رێنماییەکان رای لایەنەکان وەردەگرین دواتر تەرخانكردنی بۆ دەکرێت". شادیە حسێن، بەڕێوبەری گشتی کشتوکاڵی گەرمیان واى وت.
هێمای بۆ ئەوەشکرد: دواتر دەگەڕێتەوە بۆ خانونەرەی میری و لەوێ گرێبەستەکان ئەنجام دەدرێت، کە بە زیادکردنی ئاشکرا پرۆژەکە یەکلا ئەکەنەوە و ساڵانە باجیان لێوەردەگیرێت.
8. زه‌وی پرۆژه‌كانى نیشته‌جێبون ناگه‌ڕێته‌وه بۆ خانوبه‌ره‌ى میرى
هێرۆ فایه‌ق، به‌ڕێوبه‌رى خانوبه‌ره‌ى میری گه‌رمیان ده‌ڵێت: ئه‌و زه‌ویانه‌ى كه بۆ پرۆژه‌كانى وه‌به‌رهێنان له بوارى نیشته‌جێبون دا ته‌رخان ده‌كرێت بۆ ئێمه كێشه‌یه، چونكه ناگه‌ڕێته‌وه لاى ئێمه هه‌تاوه‌كو پرۆژه‌كه ته‌واو ده‌بێت و ده‌گاته قۆناغى تۆماركردن.
وتیشى: هۆكاره‌كه‌ى ئه‌وه‌یه ئه‌م زه‌ویانه‌ى وه‌زاره‌تى دارایی به‌پێى ئه‌و نوسراوه‌ى له‌گه‌ڵ وه‌زاره‌تى كشتوكاڵ هه‌یانه حه‌قى مامه‌ڵه‌كردنى پێداون و له ده‌سه‌ڵاتى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى گشتى كشتوكاڵى گه‌رمیاندا هه‌یه زه‌وى ته‌رخان بكات، ئه‌گه‌رچى ئێمه لاریمان نیه له كاره‌كان، له‌به‌ر ئه‌وه‌ى پرۆژه‌كان ته‌واو ده‌بێت دواتر دێته‌وه لامان، ئه‌گه‌رچى له ئێستادا بڕیارێك هه‌یه هه‌ر زه‌ویه‌ك كه ته‌رخان ده‌كرێت به‌رده‌ڵانى بێت سه‌رتا بێته‌وه لاى ئێمه.
هێماى بۆ ئه‌وه‌شكرد: به‌ڵام ئه‌و پرۆژانه‌ى له سنورى شاره‌وانیه‌كاندایه هه‌قى مامه‌ڵه‌كردن و گرێبه‌ستكردنیان دێته‌وه لاى ئێمه.
9. داهاتى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى خانوبه‌ره‌ى میرى گه‌رمیان
به‌ڕێوبه‌رى خانوبه‌ره‌ى میرى گه‌رمیان باس له‌وه‌ده‌كات ئه‌و داهاته‌ى كه كۆده‌كرێته‌وه به پلان ده‌كرێت، به جۆرێك رۆژانه و هه‌فتانه و مانگانه و ساڵانه‌یه.
هێرۆ فایه‌ق، ده‌ڵێت: پلانى داهات له به‌ڕێوبه‌رایه‌تیمان به رۆژانه و هه‌فتانه و مانگانه و ساڵانه‌یه كه بۆمان دیارى كراوه، بۆ نمونه بۆ ساڵى 2022 بۆمان دیاریكرابو كه داهاتى ئه‌و ساڵى ده‌بێت نیو ملیار و 16 ملیۆن دینار بێت، ئێمه گه‌یاندمانه نیو ملیار و 50 ملیۆن دینار كه رێژه‌كه زیاتر بو له‌وه‌ى بۆمان دیارى كرابو.
هێماى بۆئه‌وه‌شكرد: داهاتێكى زۆرمان له‌لای خاوه‌نكاره‌كانه به‌تایبه‌ت كۆمپانیاكان كه هه‌مانه له وڵاتى ئێرانه و پاره‌یه‌كى زۆر قه‌رزاره كه چه‌ند جارێك ئاگادارمان كردونه‌ته‌وه ئه‌گه‌ر به‌ده‌مه‌وه نه‌یه‌ن ئه‌وا نوسراوێكى ئاگه‌داركردنه‌وه (ئینزار)یان بۆ ده‌كه‌ین، دواتر خۆیان دێن به ده‌ممانه‌وه بۆ دانه‌وه‌ى قه‌رزه‌كانیان، چونكه ئه‌و نوسراوه حجز ده‌خاته سه‌ر موڵك و سه‌فه‌ركردنیشیان.
به‌پێى ئامارێكى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى خانوبهرى میرى كۆى داهات له سنورى گه‌رمیان له ماوه‌ى 5 ساڵدا به‌مشێوه‌یه‌یه:
ئه‌و داهاته‌ى كه له پرۆژه‌كان ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆیان هیچى بۆ خودى به‌ڕێوبه‌رایه‌تیه‌كه ناگه‌ڕێته‌وه.
هێرۆ فایه‌ق، به‌ڕێوبه‌رى خانوبه‌ره‌ى میری گه‌رمیان، ده‌ڵێت: وه‌ك به‌ڕێوبه‌رایه‌تى خانوبهرى میری هیچ بڕه داهاتێك بۆ به‌ڕێوبه‌رایه‌تیمان ناگه‌ڕێته‌وه كه كۆده‌كرێته‌وه له سنوره‌كه‌دا، ئه‌وه‌ى هه‌یه ته‌نها نه‌سریه‌ى مانگانه‌یه كه بۆمان خه‌رج ده‌كرێت.
وتیشى: ئه‌و نه‌سریه‌ى بۆمان خه‌رج ده‌كرێت بۆ ماوه‌ى 2 مانگه بوه به 1 ملیۆن دینار ئه‌گه‌رنا پێشتر ته‌نها 750هه‌زار دیناربو كه موچه‌ى باجیه‌كه‌شمانى له‌سه‌ره، ئه‌و بڕه پاره‌یه‌ش به‌شى هه‌ندێك شت هه‌رناكات.
باسى له‌وه‌شكرد: ئیفادیشمان هه‌یه بۆ فه‌رمانبه‌ره‌كانمان به‌پێى كورسیه‌كان ئه‌گۆڕێت، بۆ نمونه مانه‌وه له ئوتێل 50 هه‌زار دیناره.
هاوكات، شادیە حسێن، بەڕێوبەری گشتی کشتوکاڵی گەرمیان باسی لەوەکرد: هیچ داهاتێک بۆ بەڕێوەبەرایەتی کشتوکاڵ نیە، تەنها ئەو زەویە کشتوکاڵیانە نەبێت کە بەپێی یاسا و رێنماییەکان بۆ پرۆژەکان رێکخراوە کە ساڵانە ٢٠ هەزار دیناریان لێ وەردەگیرێت.
10. به‌شێك له پرۆژه‌كان له‌لایه‌ن ئیداره‌ى گه‌رمیانه‌وه راگیراون
رێژه‌یه‌كى زۆرى داواكارى دانانى كارگه له گه‌رمیان ئاراسته‌ى ئیداره‌ى گه‌رمیان كراوه و كاره‌كانیان راگیراوه، به‌ڕێوبه‌رى خانوبه‌ره‌ى میرى گه‌رمیانیش ده‌ڵێت: هۆكاره‌كه‌ى ناڕونه.
هێرۆ فایه‌ق، به‌ڕێوبه‌رى خانوبه‌ره‌ى میری گه‌رمیان ده‌ڵێت: ئه‌وه‌ى ئاراسته‌مان كرا پار ساڵ 70 پرۆژه و داواكارى بو، هه‌مویشى مۆڵه‌تى پێنه‌دراوه، ئه‌وه‌ى مۆڵه‌تى پێدراوه ته‌نها 20 پرۆژه بو، له یه‌كه‌م مانگى ئه‌مساڵدا 2 داواكاریمان بۆ هاتوه.
جه‌ختى له‌وه‌شكرده‌وه: له ماوه‌ى 3 ساڵى رابردودا 36 داواكارى كارگه ئاراسته‌ى ئیداره‌ى گه‌رمیان كراوه كه له لیژنه‌ى باڵاى پیشه‌سازى ئه‌كرێت كه له ئیداره‌ى گه‌رمیان رایان گرتوه، ئه‌گه‌ر ئه‌م كارگانه بكرێنه‌وه رێژه‌یه‌كى باشى بێكارى كه‌م ده‌كه‌نه‌وه و كارگه‌كانیش كارگه‌ى پیشه‌سازى و خۆراكین كه داهاته‌كه‌ى بۆ ناوخۆیه و ناچێته ده‌ره‌وه، هاوكات 60 داواكارى كۆگاش پێشكه‌ش به ئیداره‌ى گه‌رمیان كراوه كه پیشه‌ى تایبه‌ت به خۆیان هه‌یه، به‌ڵام تاوه‌كو ئێستا مۆڵه‌تیان پێنه‌دراوه، چونكه كه‌وتوه سنورى موحه‌ره‌ماتى شاره‌وانى گرده‌گۆزینه‌وه.
یه‌كه‌ى چاودێرى حكومه‌تى خۆجێى گه‌رمیان له‌باره‌ى هۆكارى كۆنه‌بونه‌وه‌ى لیژنه‌ى پیشه‌سازیی ئیداره‌ى گه‌رمیانه‌وه، په‌یوه‌ندی به لێپرسراوى راگه‌یاندن و په‌یوه‌ندیه‌كانى ئیداره‌ى گه‌رمیانه‌وه كرد، به‌ڵام ئاماده نه‌بون له‌مباره‌یه‌وه قسه بكه‌ن.
به‌شى دوه‌م: گرفته‌كانى په‌یوه‌ست به به‌ڕێوبه‌رایه‌تى خانوبه‌ره‌ى میری
یه‌كه‌م: گرفته‌كانى خودی به‌ڕێوبه‌رایه‌تییه‌كه
1. گرفتى بینا
گرفتى بینا یه‌كێكه له‌و گرفتانه‌ى كه روبه‌ڕوه به‌شێكى زۆرى فه‌رمانگه حكومیه‌كان بوه‌ته‌وه، یه‌كێك له‌وانه به‌ڕێوبه‌رایه‌تى خانوبه‌ره‌ى میریه، ئه‌گه‌رچى ئه‌م به‌ڕێوبه‌رایه‌تیه بیناكه‌ى هى خۆیه‌تى، به‌ڵام به‌وته‌ى خۆیان شیاو نیه بۆ به‌كارهێنان.
هێرۆ فایه‌ق، به‌ڕێوبه‌رى خانوبه‌ره‌ى میری گه‌رمیان ده‌ڵێت: بیناكه هى خۆمانه، به‌ڵام شیاونیه بۆ به‌ڕێوبه‌رایتى و كۆنه، به‌جۆرێك جێگه‌مان زۆر كه‌مه ته‌نانه‌ت شوێنى وه‌ستانى ئۆتۆمبێلى فه‌رمانبه‌ره‌كانیشمان نیه.
وتیشى: له ساڵى 2014ـه‌وه ده‌رخسته‌یه‌ك ئاماده‌كرا به‌مه‌به‌ستى دروستكردنى بیناى تایبه‌ت به به‌ڕێوبه‌رایه‌تى باجه‌كان له گه‌رمیان، به‌ڵام تاوه‌كو ئێستا هیچ شتێك نه‌كراوه، ته‌نانه‌ت زه‌ویشمان بۆ ته‌رخان كراوه له نێوان به‌ڕێوبه‌رایه‌تى نه‌وت و كانزاكان و شاره‌وانى كه‌لاردا.
2. گرفتى میلاك
"به‌ڕێوبه‌رایه‌تیمان به‌گشتى له 21 فه‌رمانبه‌ر پێكهاتوه، زۆرینه‌یان میلاكن ته‌نها 3 له فه‌رمانبه‌ر چالاكه‌كانم گرێبه‌ستن، زۆربه‌ى كاره‌كانى خۆیه‌تى و زه‌ویوزار و كۆكردنه‌وه‌ى داهاتمان یه‌كێك له‌و فه‌رمانبه‌رانه ده‌یكات، سه‌ربارى ئه‌وه‌ش له دواى ئیفاده‌وه دێته‌وه به 3 كاتژمێر كارده‌كات". هێرۆ فایه‌ق، به‌ڕێوبه‌رى خانوبه‌ره‌ى میری گه‌رمیان وا ده‌ڵێت.
وتیشى: له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا زۆربه‌ى به‌شه‌كمان فه‌رمانبه‌ره‌كانى پسپۆرى خۆیانن، ته‌نها به‌شى زه‌ویوزارمان نه‌بێت به ژمێریارى و كارگێڕى پڕمان كردوه‌ته‌وه به‌هۆى كه‌مى میلاكه‌وه.
جه‌ختى له‌وه‌شكرده‌وه: له ئێستادا پێویستمان به پێنج فه‌رمانبه‌رى دیكه‌یه (2 یاسایى و 2 روپێو) له‌گه‌ڵ كارگوزارێك، به‌ڕێوبه‌رایه‌تى كشتوكاڵى گه‌رمیان هاوكار بون و روپێوێكیان بۆ دابین كردوین به ته‌نسیب كه له هه‌فته‌كه‌دا 2 رۆژ كاره‌كانمان بۆ رایى ده‌كات، هاوكات 2 هۆبه‌مان به‌هۆى نه‌بونى فه‌رمانبه‌ره‌وه داخراوه ئه‌وانیش هۆبه‌ى هونه‌رى و هۆبه‌ى یاسایین.
3. گرفتى كۆمپیوته‌ر و به‌كارنه‌هێنانى سیسته‌مى داتابه‌یس
ساڵانه له‌گه‌ڵ پێشكه‌وتنه‌كانى ته‌كنه‌لۆژیادا به‌كارهێنانى زیاتر ده‌بێت، به‌ڵام ئه‌وه‌ى مایه‌ى تێبینیه تاوه‌كو ئێستا له به‌ڕێوبه‌رایه‌تیه‌كى وه‌كو خانوبه‌ره‌ى میرى گه‌رمیان سیسته‌مى داتابه‌یسى كۆمپیوته‌ر به‌كارناهێنرێت بۆ تۆماركردنى مامه‌ڵه‌كان، ئه‌مه‌ش وایكردوه مه‌ترسى له ناوچونى مامه‌ڵه‌كانى پرۆژه‌كان و فه‌رمانه كارگیڕیه‌كان زیاتر ببێت.
هێرۆ فایه‌ق، به‌ڕێوبه‌رى خانوبه‌ره‌ى میری گه‌رمیان ده‌ڵێت: ئێمه سیسته‌مى داتابه‌یسى كۆمپیوته‌ر به‌كارناهێنین له كاره‌كانماندا و زۆربه‌ى هه‌ره زۆرى به ده‌ستى و به كاغه‌ز تۆمار ده‌كرێت، هۆكارى ئه‌مه‌ش نه‌بونى كۆمپیوته‌ره كه یه‌كێكه له گرفته‌كانمان، ئه‌گه‌رچى به‌شێك له فه‌رمانبه‌ركانم ناردوه‌ته سلێمانى پار ساڵ بۆ خولێكى تایبه‌ت له به‌ڕێوبه‌رایه‌تى خانوبه‌ره‌ى میرى سلێمانى بۆ بینینى كاره‌كانى ئه‌وان، چونكه ئه‌وان به سیسته‌مى كۆمپیوته‌ریی كارده‌كه‌ن.
وتیشى: له ئێستادا كۆمه‌ڵێك فه‌رمانبه‌رم ئاماده‌یه كه پسپۆرى كۆمپیوته‌رن، به‌ڵام به‌هۆى نه‌بونى كۆمپیوته‌ره‌وه كارمان نه‌كردوه، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا نوسراوم ئاراسته‌ى سه‌روى خۆم كردوه تاوه‌كو ئێستا هیچ نه‌كراوه.
4. گرفتى ئۆتۆمبێل
"گرفتى ئۆتۆمبێلمان هه‌یه، چونكه ئۆتۆمبێله‌كه‌مان كۆنه، ئه‌گه‌رچى به‌ڕێوبه‌رایه‌تیه‌كانى باجه‌كانى دیكه له گه‌رمیان ئۆتۆمبێلیان بۆ گۆڕدرا و دابین كرا، به‌ڵام بۆ ئێمه نه‌كڕدرا و هه‌ر ئێمه ماوین، بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌ش نوسراومان ئاراسته‌ى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى گشتى باجه‌كان كردوه له هه‌ولێر تاوه‌كو ئێستا هیچمان بۆ نه‌كراوه"،
هێرۆ فایه‌ق، به‌ڕێوبه‌رى خانوبه‌ره‌ى میری گه‌رمیان واى وت.
دوه‌م: گرفته‌كان له ئه‌نجامى مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ به‌ڕێوبه‌رایه‌تى خانوبه‌ره میری
1. گرفتى وه‌رگرتنى به‌رتیل
بازرگانێك باس له‌وه‌ده‌كات، به‌شێوه‌یه‌كى ناڕاسته‌وخۆ به‌رتیل وه‌رده‌گیرێت له‌لایه‌ن ئه‌و فه‌رمانگانه‌ى كه مامه‌ڵه‌كانمان تێدا ئه‌نجام ده‌درێت.
خالد محەمەد، خاوەنی پرۆژەی وەبەرهێنانی کارگەی بلۆکی بۆنزا و کۆنکریت لە گردەگۆزینەی سەر بەقەزای کەلار، دەڵێت: بەشێوەی راستەوخۆ ناتوانن بەرتیل وەربگرن، بەڵام زۆربەی زۆریان وەری دەگرن بە ناڕاستەوخۆ، خۆم هاتوەتە پێشم و ئاستەنگیان بۆ دروست کردوم لە رایی کردنی مامەڵەکانم، لەگەڵ ئەوەش نەمدەتوانی بە راستەوخۆ بڵێم چیتان دەوێت.
له‌به‌رامبه‌ردا، شادیە حسێن، بەڕێوبەری گشتی کشتوکاڵی گەرمیان دەڵێت: وەرگرتنی بەرتیل وەک دەنگۆیەک باس دەکرێت، من وەک خۆم چەندینجار بەدوای ئەو بابەتە رۆشتوم، تەنانەت لەگەڵ خاوەن پرۆژەکانیش قسەم کردوە، بەڵام هیچ کەسێک دانی بەوەدا نەناوە.
بەڕێوبەری خانوبەرەی میری گەرمیان، هێرۆ فایەق، جەخت لەوە دەکاتەوە: بەرتیل وەرگرتن لەلای ئێمە نیە، چونکە هەمو کارەکان بە لیژنە دەکرێت و کارەکانیش هەموی لەسەرەوەیە، بەڵام هاوڵاتیش سەردانی کردوین ئێوە خاوەنی زەویەکانن کەچی داوای بەرتیلیان کردوە، بەجۆرێک بە خۆمیان وتوە روبەڕو بە ناو هێنانی بەڕێوبەرەکانیش.
بەهەمانشێوە، هونەر مەحمود، بەڕێوبەری گشتی وەبەرهێنانی گەرمیان، وتی: بۆ ماوەی ٢ ساڵ و ٤ مانگە لەم بەڕێوبەرایەتیەم شتی وام نەبیستوە کە داوای بەرتیل بکرێت، رەتیشی ئەکەمەوە و تەحەداشی ئەکەم کە شتی وا نیە.
2. بونى رۆتیناتى زۆر
یه‌كێك له‌و كێشانه‌ى كه خاوه‌ن پرۆژه‌كان له گه‌رمیان باسى له‌وه‌ده‌كه‌ن دروست بونى رۆتیناته له ئه‌نجامدانى مامه‌ڵه‌كانیان به‌تایبه‌ت له ئاستى وه‌زاره‌ت، خاوه‌ن كارێكیش ده‌ڵێت په‌شیمان له‌وه‌ى كه پرۆژه‌م ئه‌نجامداوه.
خالد محەمەد، خاوەنی پرۆژەی وەبەرهێنانی کارگەی بلۆکی بۆنزا و کۆنکریت لە گردەگۆزینەی سەر بەقەزای کەلار، دەڵێت: رۆتینات و دواکەوتنی مامەڵەکانمان زۆر نیگەرانی کردوین، من وەک خۆم زۆر پەشیمانم و تەمەنا دەکەم ئەو پرۆژەیەم پێشکەش نەکردایە، چونکە بۆماوەی ٨ ساڵە هێشتا مامەڵەكانم تەواو نەبوە.
وتیشی: ئەمەش وایکردوە پلانی ئەوەمان هەیە لەناوچەکانی خواروی عێراق وەک خانەقین و ژێر دەسەڵاتی عێراق وەبەرهێنان بکەین.
هاوکات، محەمەد کەماڵ جەبار، خاوەنی قەپانی کێش لە بەردەسور لە قەزای کەلار: "راستە کەمی دەوام کە وەک پێویست نیە رۆتیانت هەبوە، بەڵام لایەنە پەیوەندیدارەکان بە کۆی گشتی هاوکارمان بوە، بەڵام لە وەزارەت دواکەوتوە بەلای کەمەوە ٣ مانگی پێچوە، کە رەنگە هۆکارەکەی پێداچونەوە بوبێت".
بەڕێوبەری خانوبەرەی میری گەرمیان، هێرۆ فایەق، جەخت لەوە دەکاتەوە: وەک بەڕێوبەرایەتیمان رۆتینات نیە، چونکە نوسراوەکانمان ئاراستەی کشتوکاڵ دەکرێت و لەوێوە رای لایەنەکان وەردەگیرێت کە هەندێکجار ٨ مانگی پێدەچێت، کە دێتەوە لای ئێمە تەنها ٢ رۆژی پێ دەچێ، لەگەڵ ئەوەشدا ئەگەر حاڵەتێک هەبێت ئەوە بەپێی یاسا دەبێت یان دراسەی پرۆژەیەک دەکرێتەوە.
له‌به‌رامبه‌ردا، شادیە حسێن، بەڕێوبەری گشتی کشتوکاڵی گەرمیان دەڵێت: "بەڵێ رۆتینات هەیە بەتایبەت لە وەرگرتنی رەزامەندیەکان، چونکە کاتی دەوێت تاوەکو رای لایەنەکان وەردەگیرێت، چونکە بریاردان لە دەسەڵاتی خۆیان نیە، ئەمەش زۆر قورسە بۆ هاوڵاتیان ئەمەش کە دەکرێت بەپێی رێنماییەکانە و دانراوە".
هونەر مەحمود، بەڕێوبەری گشتی وەبەرهێنانی گەرمیان باسی لەوە کرد: لە پرۆژەکانی وەبەرهێنان رۆتینات تەنها لای وەبەرهێن نیە، بەڵکو بۆ ئێمەش هەیە، چونکە داواکاریەک کە دێت بۆ پرۆژەیە هەتاوەکو مۆڵەتی بۆ وەردەگریت رای ٢١ لایەنی بۆ وەردەگیرێت کە دەکاتە ٢١ نوسراوی فەرمی، ئەمەیە هۆکاری رۆتیناتەکان.
3. زیادبونى زیاده‌ڕه‌ویی له‌سه‌ر زه‌ویه به‌رده‌ڵانییه‌كان
به‌ڕێوبه‌رى خانوبه‌ره‌ى میرى جه‌خت له‌وه‌ده‌كاته‌وه زه‌ویه به‌رده‌ڵانیه‌كان له گه‌رمیان زیاده‌ڕه‌وییه‌كى زۆر كراوه‌ته سه‌ریان به‌تایبه‌ت له قه‌زاى كه‌لار كه رێژه‌كه زۆره، بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌ش له پلانماندا هه‌یه ده‌ست به تۆماركردنى زیاده‌ڕه‌ویه‌كان بكه‌ین.
هێرۆ فایه‌ق، ده‌ڵێت: زیاده‌ڕه‌ویكردنه سه‌ر زه‌وى به‌رده‌ڵانى له گه‌رمیان زۆر زۆره به‌تایبه‌ت له قه‌زاى كه‌لار، ئه‌گه‌رچى له ئێستادا رێژه‌یه‌كى باشى زه‌ویمان گه‌ڕاندوه‌ته‌وه و له قۆناغى سه‌ره‌تاین به‌مه‌به‌ستى ئه‌نجامدانى گرێبه‌ست بۆ ئه‌و شوێنانى كه پرۆژه‌یان له‌سه‌ر ئه‌نجام داوه.
وتیشى: هه‌مو كه‌پره‌كانى سه‌رته‌ك و ئه‌و پرۆژانه‌شى له‌وێ هه‌ن هیچیان گرێبه‌ستیان له‌گه‌ڵ خانوبه‌ره‌ى میرى نیه و نه‌گه‌ڕاونه‌ته‌وه بۆ ئێمه، هه‌موشى زه‌وى به‌رده‌ڵانیه، بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌ش رێگه چاره‌یه‌كمان گرتوه‌ته به‌ر له رێگه‌ى ناحیه‌كانه‌وه ئاگاداركردنه‌وه‌مان بۆ ناردون وه‌ریان نه‌گرتوه، له دواى ئه‌وه‌ش نوسراومان ئاراسته‌ى سه‌روى خۆمان كردوه له‌وێشه‌وه بۆ ئیداره‌ى گه‌رمیان به‌مه‌به‌ستى داخستنى ئه‌و شوێنانه، چونكه گرێبه‌ستیان نیه وه‌ك كه‌پره‌كانى ژاڵه‌ناو كه ساڵانه بڕێك پاره به‌حكومه‌ت ده‌ده‌ن.
جه‌ختى له‌وه‌شكرده‌وه: ئه‌گه‌رچى ئامارێك له‌به‌رده‌ستدا نیه، به‌ڵام بۆ قه‌زاى كه‌لار زیاده‌ڕه‌وییه‌كان زۆر زیاتره، به‌جۆرێك له‌و دیوى به‌رده‌سوره‌وه هه‌ر پرۆژه‌یه‌ك له‌و رێگه‌یه ئه‌نجام درابێت به چه‌مه‌كانیشه‌وه هه‌موى زیاده‌ڕه‌وییه و گرێبه‌ستیان نیه له‌گه‌ڵ ئێمه‌دا، كه ده‌بێ ساڵانه پاره به حكومه‌ت بده‌ن،.
هێماى بۆئه‌وه‌شكردوه: پلانى ئه‌وه‌مان هه‌یه له‌كه‌لار له‌گه‌ڵ قایمقامیه‌تى قه‌زاكه لیژنه ده‌ربكات به‌مه‌به‌ستى تۆماركردنیان، به‌ڵام تاوه‌كو ئێستا نه‌كراوه، ئه‌و كاره‌ش 2 هه‌فته‌ى پێویسته.
4. خاوه‌ن پرۆژه‌كان ره‌خنه له زیادكردنه‌كان ده‌گرن
خاوه‌ن پرۆژه‌كان ره‌خنه له زیادكردنه‌كان (مزایده) ده‌گرن و باس له‌وه ده‌كه‌ن كه‌سێك پرۆژه‌یه‌ك پێشكه‌ش ده‌كات و پێوه‌ى ماندوده‌بێت، كه‌چى كه‌سێك دێت و به‌بێ ئه‌وه‌ى هیچ كارێكى ئه‌نجام دابێت ده‌توانێت بێته ناوموزایده‌كه و پرۆژه‌كه ببات له‌به‌رامبه‌ر بڕه پاره‌یه‌ك.
محەمەد ئەکبەر، خاوەنی کۆگای هیام لە باناسیاو سەربە قەزای كفری، باسی لەوەکرد: یەکێک لەو کێشانەی کە روبەڕومان بوەتەوە ئەوەیە کەسێک کە داواکاری پێشکەش ئەکا بۆ پرۆژەیەک و مامەڵە ئەکات و ئەچێتە ئەنجومەنی وەزیران کەچی دێتە زیادکردنەکەوە کەسێک پارەیەکی زیاتر بدات ئەوە ئەدرێت بەو کەسە، بۆیە هەق نیە زیادکردن بکرێت بۆ ئەم جۆرە پرۆژانە.
جەختی لەوەشکردەوە: زۆربەی کات لە دەرەوەی موزایدەکان هاوڵاتیان رێک دەکەون پارە دەدەن بۆ ئەوەی نەچنە موزایدەکان، ئەگەرچی من خۆم شتی وام نەکردوە.
هاوکات، محەمەد کەمال جەبار، خاوەنی قەپانی کێش لە بەردەسور لە قەزای کەلار هێمای بۆئەوەشکرد: لە هەمو پرۆژەکان لە گەرمیان چەند کەسێک دێنە زیادکردنەکانەوە، لەگەڵ ئەوەشدا ئێمە لە دەرەوەی موزایه‌دە پارەمان نەداوە و رێکبکەوین.
له به‌رامبه‌ردا، هێرۆ فایه‌ق، به‌ڕێوبه‌رى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى خانوبه‌ره‌ى میرى گه‌رمیان ده‌ڵێت: گه‌وره‌ترین كێشه‌ى ئێمه كاتى موزایه‌ده‌كانه، چونكه كه‌سانێك مامه‌ڵه ده‌كه‌ن بۆ پرۆژه‌یه‌ك به 9 مانگ ده‌خایه‌نێت، كاتێك دێته‌وه لاى ئێمه ده‌بێت به موزایه‌ده‌ى ئاشكرا بكرێت، ئه‌مه‌ش به‌پێى رێنمایه‌كانى وه‌زاره‌تى داراییه كه جه‌خت له‌وه ده‌كاته‌وه ئه‌و زه‌ویانه موڵكى گشتیه كه ده‌درێت به پرۆژه‌یه‌ك.
وتیشى: له ئێستادا دادوه‌رێكمان بۆ لیژنه‌كه زیاد كردوه بۆ ئه‌وه‌ى كێشه دروست نه‌بێت، به‌تایبه‌ت كه هه‌مو موزایده‌كان كۆمه‌ڵێك ده‌ڵاڵى تێدایه.
5. هه‌ندێك له‌و پرۆژانه‌ى زه‌ویان پێدراوه مۆڵه‌تیان نیه
ئه‌ندامێكى ئه‌نجومه‌نى پارێزگاى سلێمانى باس له‌وه ده‌كات: ئه‌و قاپانانه‌ى كێش كه له سنوره‌كه‌دا هه‌ن و زه‌وى به‌رده‌ڵانیان پێدراوه بۆ ئه‌نجامدانى پرۆژه‌كانیان، بێ مۆڵه‌تن.
کەریم عەلی، وتی: نزیکەی ٢٠ وێستگەی کێش (قه‌پان) هەیە لە گەرمیان بەدەست گروپێکەوەیە کە پشک و شەراکەتیان هەیە، ئەم وێستگانەش لە سنوری قەزای کەلار و کفری و قۆرەتو و دەروازەی پەروێزخانە، ئەم وێستگانەش رەزامەندی لایەنی پەیوەندیداریان بۆ وەرنەگرتوە لە وەزارەتی ئاوانکردنەوە و بەڕێوبەرایەتی مەڵبەندەکانی کێشی سەربەهەمان وەزارەت، لەلایەن خانوبەرەی میریەوە زەویشیان بۆ تەرخان کراوە و ساڵانەیان لێ وەرئەگیرێت، لەکاتێکدا نەدەبو بەوشێوەیە بێت.
وتیشی: دوای بەدواداچونمان لە ماوەی رابرد لە نزیک گوندی سەوزبڵاخی سەربەناحیەی قۆرەتو قەپانێک دانرابو لە رێگەی دادگای قۆرەتوە لاماندا کە بۆ هەر بارهەڵگرێک بڕی ١٥ هەزار دیناری وەردەگرت، هەروەها لە هەردو دەروازەی قەزای کفری نزیک بازگەی کارێزی هێزی ئاسایش دانەیەکی دیکە هەبو زیاد لە ٦ مانگ رامان گرت لەگەڵ یەک قەپانی دیکە لە نزیک بازگەی شێخ لەنگەر، بەڵام لە ئێستادا هەردو وێستگەکە دوبارە خراونەتەوە کار، هەروەها لە ماوەی چەند مانگی رابردودا دو قەپانی دیکە لە نزیک بازگەی بەردەسوری هێزەکانی ئاسایش دانراون و لە کاردان لایەنی ئیداریمان ئاگادارکردوەتەوە بۆ ئەوەی لاببرێن، بەڵام رێکار له دژیان نەگیراوتەبەر.
جەختی لەوەشکردەوە: بەڕێوەبەرایەتی خانوبەرەی میری گەرمیانمان ئاگادار کردەوە لە بابەتەکە و ئەوانیش نوسراویان ئاراستەی ئیدارەی گەرمیان کردوە و داوایان لێکردون کەوا قایمقام و بەڕێوەبەرایەتی ناحیەکانی سنوورەکە ئاگاداربکەنەوە لەوەی کە تەواوی وێستگەکانی کێشی سنوورەکە رابگیرێن لە کارکردن تاکو ئەو کاتەی بەپێی یاسای ژمارە 3ـى ساڵی 2012 تایبه‌ت به رێگا گشتییەکانی هەرێمی کوردستان رەزامەندی وەزارەتی ئاوەدانکردنەوەو بەڕێوەبەرایەتی مەڵبەندەکانی کێش وەردەگرن، بەڵام تاکو ئێستا رانەگیراون لە کارکردن.
له باره‌ى كه‌پره‌كانى مه‌رزى په‌روێزخانیشه‌وه، کەریم عەلی، ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی وتی: " لە دەروازەی پەروێزخان سێ چێشتخانە هەیە ماوەی سێ ساڵە مۆڵەتەکانیان بۆ نوێ دەکرێتەوە لە وەزارەتی دارایەوە، ئەوەش کارێکی پێچەوانەی یاساییە، چونکە دەبێت بەپێی یاسایی ژمارە 1ـى ساڵی 2021 ـى تایبه‌ت به بەکرێدانی ماڵ و موڵکی دەوڵەت رێکارەکانی بەکرێدانی بۆ بگیرێتەبەر و لە کاتی کۆتایهاتنی ماوەی بەکرێدانەکەدا دووبارە کاری تەندەرینی بۆ بکرێت و بانگەوازی بۆ بکرێت و بەشێوازی ئاشکرا بەکرێ بدرێن نەک ساڵانە نوێبکرێنەوە.
هێمای بۆئەوەشکرد: پێویستە بەڕێوەبەرایەتی خانوبەرەی میری گەرمیان رێکارەکان بەپێی یاسا بەرکارەکانی هەرێمی کوردستان بگرێتەبەر، بۆ ئەوەی زۆرترین داهات لە چوارچێوەی یاساو رێنماییەکاندا بۆ سنورەکە دەستەبەر بکرێت.
له هه‌مان كاتدا، هێرۆ فایه‌ق، به‌ڕێوبه‌رى خانوبه‌ره‌ى میری گه‌رمیان ده‌ڵێت: قه‌پانه‌كان له سنورى گه‌رمیان مۆڵه‌تیان نه‌بوه، هه‌ر پرۆژه‌یه‌كى قه‌پان و كێش كه ده‌كرێته‌وه سه‌ره‌تا ده‌بێت بێته لاى ئێمه دواتر ئاراسته‌ى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى گشتى كشتوكاڵى ده‌كه‌ین به‌مه‌به‌ستى ئه‌نجامدانى رێكاره‌كانى مۆڵه‌تپێدان و ته‌رخانكردنى زه‌وى بۆیان، دواتر ئه‌وانیش ئاراسته‌ى ئیداره‌ى گه‌رمیانى ده‌كه‌ن به‌مه‌به‌ستى دانانى مه‌رجى تایبه‌ت به خۆیان، دواى ئه‌وه ده‌گه‌ڕێته‌وه لاى ئێمه به‌مه‌به‌سى ئه‌نجامدانى گرێبه‌ست و موزایده بۆیان.
هێماى بۆئه‌وه‌كرد: هه‌تاوه‌كو ئێستا 1 قه‌پان له سنورى گه‌رمیان مۆڵه‌تیان نه‌بوه، ته‌نها 2 دانه‌یان نه‌بێت به موزایه‌ده كراوه، بۆ ئه‌و مه‌به‌سته نوسراومان ئاراسته‌ى ئیداره‌ى گه‌رمیان كردوه به‌مه‌به‌ستى داخستنیان تاوه‌كو مۆڵه‌ته‌كانیان ده‌رده‌هێنن له‌لایه‌ن وێستگه‌كانى كێش له سلێمانى، ئه‌گه‌رچى تاوه‌كو ئێستا له‌كاردان، به‌ڵام ئه‌وه‌ى ئاگاداربم خه‌ریكى ئه‌نجامدانى مامه‌ڵه‌ن.
وتیشى: كه‌پره‌كان ناو حه‌ره‌مى مه‌رزى په‌روێزخانیش به‌هه‌مان شێوه ده‌بێت ساڵانه گرێبه‌سته‌كانیان نوێ بكرێته‌وه ئه‌گه‌رچى پێشتر موزایده‌یه‌كیان بۆكراوه تاوه‌كو ماسته‌رپلانى مه‌رزه‌كه ته‌واو ده‌بێت، دواتر هه‌مو ساڵێك برێك پاره ده‌چێته سه‌ر حسابه‌كه‌یان.
6. راگرتنى كارى لیژنه‌ى پیشه‌سازیی له ئیداره‌ى گه‌رمیان
لیژنەی پیشەسازی لەئەنجومەنی وەزیرانەوە هه‌یه هه‌تا ئاستی پارێزگاکان و ئیدارە سەربەخۆکان، بەڵام له گەرمیان بەبێ ئەوەی هیچ فەرمانێکی رەسمی هەبێت بۆ هەڵوەشاندنەوەی ئەم لیژنەیە، كاره‌كانى په‌كی كه‌وتوه و راگیراوه.
محەمەد جەبار، بەڕێوبەری گەشەپێدانی پیشەسازی سلێمانی، وتی: ئەم لیژنەیە تا ئێستا لە سلێمانی و ئیداره‌ی گەرمیان کاری پێناکرێت، بەڵام لە هەولێر و دهۆک کاری پێدەکرێت، لە گەرمیانیش لە دوای كۆچی دوایی سەرپەرشتیاری پێشوی ئیدارەی گەرمیانه‌وه هیچ کۆبونەوەیەک نەکراوە، بەبێ ئەوەی هۆکارەکەی رون بێت بۆچی.
وتیشی: لە کاتێکدا هەر پرۆژەیەک پێشکەش دەکرێت بۆ دوستکردنی کارگەیەک لە رێگەی ئەو لیژنەیەوە بڕیاری لەسەر دەدرێت.
هێمای بۆ ئەوەشکرد: ئەو ٣٦ کارگەیە لە چوارچێوه‌ى ١٠٠ دۆنم زەویدایە کە موڵکی خانوبەرەی میریە و پرۆژەکان زەوییان بۆ دابین دەکرێت و نەخشەشیان بۆ کرا، دواتر هەندێکیان وەریانگرت هەندێکیشیان مایەوە، بەڵام بەهۆی کۆنەبونەوەی لیژنەکە وەکخۆی ماوەتەوە.
سەبارەت بەوەی تا چەند داوایانکردوە لە ئیدارەی گەرمیان ئەو لیژنەیە کۆببنەوە، بەڕێوبەری گەشەپێدانی پیشەسازی سلێمانی هێمای بۆئەوەکرد: دەبێت سەرپەرشتیاری ئیدارەی گەرمیان بانگهێشتی لیژنەکە بکات کە لە کشتوکاڵی گەرمیان و خانوبەرەی میری و ژوری بازرگانی و شارەوانی پێکهاتوە، کە مانگی جارێک دەبێت کۆببێتەوە چەند جارێکیش باسکراوە هیچ دەرئەنجامێکی نەبوە.
ئەمە لە کاتێکدایە بەپێی یاسای ژمارە ٢٠ـی ساڵی ١٩٩٨ مۆڵەت بە پرۆژە پیشەسازیەکان دەدرێت.
هاوکات، هێرۆ فایەق، بەڕێوبەری خانوبەرەی میری گه‌رمیان، جەختی لەوەکردەوە: چەندینجار بە نوسراو داوای کۆبونەوەی لیژنەی پیشەسازیم کردوە، بەڵام هیچ ئەنجامێکی نەبوە و کۆشنەبونەتەوە.
باسی لەوەشكرد: ئەو ١٠٠ دۆنمەی کە بۆ کارگەکان دانرابون ٢١ دۆنمی مابو هەمویم خستوەتە سەر نەخشە و ئاراستەی پیشەسازی سلێمانیم کردوە بۆ ئەوەی مۆڵەتیان پێ بدرێت، لە رێگەی باجەکانیشەوە مۆڵەتی بۆ وەردەگرین و خەمڵاندنی بۆ دەکەین، ئیتر ئەوان کۆدەبنەوە یان نا کەیفی خۆیانە.
بەڕێوبەری گشتی کشتوکاڵی گەرمیانیش وەکخۆی دەڵێت: "چەند جارێک داوای کۆبونەوەی لیژنەی پیشەسازیم کردوە لە ئیدارەی گەرمیان هیچ نەکراوە، لە کاتێکدا دەبێت لە ساڵێکدا ٣ جار کۆببێتەوە.
به‌شی سێیه‌م: ده‌ره‌نجام و راسپارده‌كان
یه‌كه‌م: ده‌ره‌نجام
1. به‌ڕێوبه‌رایه‌تى خانوبه‌ره‌ى میری یه‌كێكه له‌و ده‌زگایانه‌ى كه په‌یوه‌ندیداره به باجه‌وه و سه‌ر به وه‌زاره‌تى دارایی و ئابورییه، بونى ده‌زگاكه گرنگه به‌وپێیه‌ى ناوچه‌كه زه‌ویه‌كى زۆری به‌رده‌ڵانی هه‌یه كه رێژه‌كه‌ى ده‌گاته (968) هه‌زار و 719 دۆنم زه‌وى و داواكاریش بۆ ئه‌نجامدانى پرۆژه‌ى له سه‌ریان زۆره.
كاره‌كانى ئه‌م ده‌زگایه‌ش وه‌كو هه‌مو ده‌زگاكانى دیكه به شێوه‌یه‌كى مه‌ركه‌زیی رێكخراوه و مه‌رجه‌عه‌كه‌یان وه‌زاره‌تى داراییه و پشت به یاسا و رێنمایی و رێكاره به‌ركاره‌كان ده‌به‌ستن له مامه‌ڵه‌كانیان، كه دیارترینیان یاسای ژماره 1ـى ساڵی 2021ـه.
2. هه‌ندێكجار ئاڵۆزی دروست ده‌بێت له‌باره‌ى كار و چیه‌تى ئه‌ركی ئه‌م ده‌زگایه‌وه، چونكه ئه‌گه‌رچی وه‌كو به‌ڕێوبه‌رایه‌تیه‌كى سه‌ربه‌خۆ ناوى ده‌هێنرێت، به‌ڵام گرێدراویشه به زۆر به‌ش و بوارى دیكه‌وه، به‌تایبه‌تیش كشتوكاڵ كه ئه‌و وه‌زاره‌ته و به‌ڕێوبه‌رایه‌تیه‌كانیان مافی مامه‌ڵه‌كردنیان به زه‌ویه به‌رده‌ڵانیه‌كانه‌وه هه‌یه، ئه‌مه‌ش واده‌كات رۆتینات زیاتر بكات. هه‌روه‌ها له پێكهێنانى لیژنه‌كانى خه‌مڵاندن و زیادكردنیش دا، به‌هه‌مانشێوه ده‌بێت په‌نا بۆ به‌ڕێوبه‌رایه‌تى دیكه ببه‌ن، ئه‌مه‌ش كار له‌سه‌ر كاره‌كانى به‌ڕێوبه‌رایه‌تیه‌كه و زو به‌ده‌ستهاتنه‌وه‌یان ده‌كات.
3. له روى خودی به‌ڕێوبه‌رایه‌تییه‌كه‌وه، پێداویستی زۆری هه‌یه، هه‌ر له روى مرۆییه‌وه به‌تایبه‌ت له روى بونى كارمه‌ند و هه‌ندێك پسپۆڕی وه‌كو یاسا و روپێوی، هه‌روه‌ها له روى مادییشه‌وه وه‌كو بینا و پێداویستی و كه‌ره‌سته‌وه، كه به‌تایبه‌ت بیناكه‌ى گونجاو نیه بۆ سروشتى كارى ده‌زگاكه.
4. شێوازی كاركردنى به‌ڕێوبه‌رایه‌تیه‌كه وه‌ك زۆرینه‌ى به‌ڕێوبه‌رایه‌تیه‌كانى دیكه‌ى سنوره‌كه، ته‌قلیدی و كۆنه و زۆرتر پشت به كاغه‌ز و نوسین ده‌به‌ستێت و له‌گه‌ڵ ته‌كنۆلۆژیادا ئاوێته نه‌كراوه بۆ ئه‌وه‌ى زیاتر به‌ره‌وپێشه‌وه بچێت.
5. مامه‌ڵه و داواكارى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى خانوبه‌ره‌ى میری له زیادبون دایه، به‌وپێیه‌ى خواست له‌سه‌ر زه‌وی بۆ به‌كارهێنانى له پرۆژه‌ى بازرگانى و پیشه‌سازیی و وه‌به‌رهێنان دا له سنوره‌كه‌دا زیاتر بوه، ئه‌مه‌ش واده‌كات راده‌ى گرنگی ئه‌م ده‌زگایه‌ش زیاتر بێت.
6. ئه‌و زه‌ویه‌ى كه ئه‌م ده‌زگایه سه‌رپه‌رشتى ده‌كات روبه‌ڕوى هه‌ڵمه‌تێكى زۆری زیاده‌ڕۆیی و به‌كارهێنانى ناشه‌رعی بوه‌ته‌وه، چه‌ندین پرۆژه و بزنس له‌سه‌ر زه‌ویه به‌رده‌ڵانیه‌كان ئه‌نجام دراون، به‌ڵام ئه‌و به‌ڕێوبه‌رایه‌تیه خۆی تواناى رێگه‌پێگرتنیانى نیه و ده‌بێت ئیداره‌ى قه‌زا و ناحیه‌كان ئه‌و كاره بكه‌ن، به‌ڵام ئه‌وانیش به‌شی پێویست له‌و روه‌وه چالاك نین، سه‌رباری ئه‌وه‌ى نوسراویشیان بۆ كراوه.
7. بازرگانان و وه‌به‌رهێنه‌ران نیگه‌رانن له بونى رۆتین و دواخستنى كاره‌كانیان و ئاماژه بۆ پێدانى به‌رتیل، ئه‌مه‌ش به‌هۆكار ده‌زانن بۆ ئه‌وه‌ى چیتر نه‌توانن بره‌وی زیاتر به پرۆژه‌كانیان بده‌ن و رو له سنورى دیكه بكه‌ن بۆ ئه‌نجامدانى پرۆژه.
8. لیژنه‌ى پیشه‌سازیی له ئیداره‌ى گه‌رمیان، زیاتر له 2 ساڵه كۆنه‌بوه‌ته‌وه و كاره‌كانى راگیراوه، به‌بێ ئه‌وه‌ى هیچ هۆكارێكى رونی هه‌بێت، ئه‌گه‌رچی به‌ڕێوبه‌رایه‌تى گشتى كشتوكاڵی گه‌رمیان و به‌ڕێوبه‌رایه‌تى خانوبه‌ره‌ى میری گه‌رمیان ده‌ڵێن به فه‌رمی داوای ئه‌نجامدانى ئه‌و كۆبونه‌وه‌یه‌مان كردوه. هه‌ر ئه‌مه‌ش لێكه‌وته‌ى خراپی بۆ سه‌ر به‌ڕێوه‌چونى ئیشوكاره‌كان هه‌بوه و مامه‌ڵه‌كانیشی توشی راگیران و دواخستن كردوه.
9. له ماوه‌ى 5 ساڵدا به‌ڕێوبه‌رایه‌تى خانوبه‌ره‌ى میری گه‌رمیان (1 مليار و 876 مليۆن و 568 هەزار) دینار داهاتى هه‌بوه، هیچ به‌شێكیش له‌و داهاته بۆ خودی به‌ڕێوبه‌رایه‌تیه‌كه خه‌رج ناكرێت و بۆ ئیداره‌دانى كاروباری رۆژانه‌ى ده‌زگاكه پێشینه‌یه‌كى (نثریه) ملیۆن دیناری مانگانه‌یان هه‌یه.
دوه‌م: راسپارده‌كان
1. هه‌تادێت ئه‌م بواره گرنگیی زیاتر په‌یدا ده‌كات، ئه‌ویش به‌وهۆیه‌ى راده‌ى به‌كارهێنانى زه‌ویه به‌رده‌ڵانیه‌كان له پرۆژه جۆراوجۆره‌كانى وه‌به‌رهێنان دا له بره‌وسه‌ندن دایه، بۆیه پێویست ده‌كات گرنگییدان به‌م بواره و به خودی به‌ڕێوبه‌رایه‌تییه‌كه‌ش زیاتر بێت، ئه‌مه‌ش له چه‌ند رویه‌كه‌وه ده‌كرێت:
ا. له‌روى یاساییه‌وه: گرنگه یاساكانى به‌ركار به به‌رده‌وامى نوێ ببێته‌وه، هه‌روه‌ك یاساكان نه‌رم بن و به‌شێك له ده‌سه‌ڵات به خودى ناوچه‌كان بده‌ن بۆ ئه‌وه‌ى تایبه‌تمه‌ندى هه‌ر ناوچه‌یه‌كى تێدا ره‌چاو بكرێت.
ب. له روى ده‌سه‌ڵاته‌وه: ده‌سه‌ڵاتى زیاتر به‌م به‌ڕێوبه‌رایه‌تیه بدرێت، بۆ ئه‌وه‌ى هێنده وابه‌سته‌ى به‌ڕێوبه‌رایه‌تیه‌كانى دیكه نه‌بێت و له‌م نێوه‌نده‌شدا هاوڵاتى كه مامه‌ڵه‌یه‌كى بۆ پرۆژه‌یه‌ك ده‌بێت هێنده هاتن و چون نه‌كات.
ت. له‌روى خودی به‌ڕێوبه‌رایه‌تیه‌كه‌وه: بیناى نوێ و باشی بۆ دابین بكرێت و ئامێر و كه‌ره‌سته‌ى نوێی بۆ به‌رده‌ست بخرێت و سیسته‌مى نوێی ته‌كنۆلۆژی بۆ راییكردنى كاره‌كانى به‌كاربهێنرێت، هه‌روه‌ك فه‌رمانبه‌رى پێویستیشی بۆ دابین بكرێت.
2. ئه‌و ده‌نگۆ و زانیارییانه‌ى له‌باره‌ى بونى وه‌رگرتنى به‌رتیله‌وه هه‌ن، ده‌بێت به جیدیی وه‌ربگیرێن و مامه‌ڵه‌یان له‌گه‌ڵ بكرێت، بۆ ئه‌م مه‌به‌سته به‌دواداچونى جیدیی بكرێت و هه‌روه‌ك رێگا و كه‌ناڵی گونجاو دابنرێت بۆ ئه‌وه‌ى له‌كاتى بونى حاڵه‌تى له‌مشێوه‌یه كه‌سی مامه‌ڵه‌كار حكومه‌ت و ده‌زگا چاودێرییه‌كان ئاگادار بكاته‌وه و رێكار له‌به‌رامبه‌ر سه‌رپێچیكار بگیرێته به‌ر.
3. زۆر گرنگه ئالیه‌تی ئیشوكاره‌كان به‌شێوه‌یه‌ك دابڕیژرێنه‌وه كه رۆتین كه‌م بكه‌نه‌وه، وا بكه‌ن كه‌سى وه‌به‌رهێن و بازرگان ئاسوده بن و هان بدرێن بۆ وه‌گه‌ڕخستنى سه‌رمایه‌كه‌یان، نه‌ك به‌پێچه‌وانه‌وه سارد و دڵشكاو بن. بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ش هه‌ڵسه‌نگاندێك بكرێت و دیارترین جۆری رۆتینه‌كان ده‌ستنیشان بكرێن و چاره‌سه‌رى گونجاویان بۆ بدۆزرێته‌وه.
4. پێویسته به‌ر به‌و زیاده‌ڕه‌وی و ده‌ستدرێژییه بگیرێت كه ده‌كرێته سه‌ر زه‌وییه به‌رده‌ڵانیه‌كان كه مافی گشتییه، بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ش ئیداره‌ى گه‌رمیان و قه‌زا و ناحیه‌كان، كارى جیدی بكه‌ن و له سه‌رپێچیكار بپێچنه‌وه. هه‌روه‌ك بۆ ئه‌و زه‌ویانه‌شى كه پرۆژه‌یان له‌سه‌ر بونیاد نراوه، چاره‌سه‌رى گونجاو بدۆزنه‌وه كه ره‌چاوى به‌رژه‌وه‌ندى گشتى و تایبه‌تیشی تێدا بكرێت.
5. دانه‌نیشتن و كۆنه‌بونه‌وه‌ى لیژنه‌ى پیشه‌سازیی ئیداره‌ى گه‌رمیان بۆ ماوه‌ى نزیكه‌ى 2 ساڵ، خاڵێكى سلبی و خراپه، چونكه لێكه‌وته‌ى به‌سه‌ر ئه‌و كه‌رته‌وه هه‌بوه، بۆیه گرنگه هه‌رچی زوه لیژنه‌كه ده‌ست به كۆبونه‌وه‌كانى بكاته‌وه و كۆبونه‌وه‌كانى به‌شێوه‌یه‌كى خولیی و رێكوپێك ئه‌نجام بدات.