له چوارچێوه‌ى چالاكیه‌كانى رادیۆی ده‌نگ به پاڵپشتی سندوقی نیشتمانى بۆ دیموكراسی NED، راپۆرتى مانگانه‌ى ئه‌مجاره‌ى یه‌كه‌ى چاودێری حكومه‌تى خۆجێی گه‌رمیان ته‌رخانكراوه به باسكردنى ئه‌و كێشانه‌ى كه كه‌رتى بانكه حكومییه‌كان له سنوره‌كه‌دا هه‌یانه، له‌گه‌ڵ خستنه‌ڕوى ورده‌كاری كێشه‌كان و هه‌روه‌ها باسكردنى هه‌مو ره‌هه‌نده‌كانی. هه‌روه‌ك له‌سه‌ر زارى كه‌سانى پسپۆڕه‌وه هه‌ڵسه‌نگاندن بۆ كێشه‌كان كراوه.
له كۆتاییشدا ژماره‌یه‌ك ده‌ره‌نجام و راسپارده له‌باره‌ى كێشه‌كه و هه‌روه‌ها چۆنیه‌تى چاره‌سه‌ركردنیان و كه‌مكردنه‌وه‌ى لێكه‌وته سلبییه‌كانیان، خراونه‌ته‌ڕو.
یه‌كه‌ى چاودێریی حكومه‌تى خۆجێی گه‌رمیان، یه‌كه‌یه‌كى به‌دواداچون و لێكۆڵینه‌وه و چاودێریی رۆژنامه‌وانى سه‌ر به رادیۆی ده‌نگه، به پاڵپشتی سندوقی نیشتمانى بۆ دیموكراسی (NED) ئه‌مریكی، مانگانه راپۆرتێكى ورد و به‌دواداچون له‌باره‌ى بابه‌ت یان پرسێكى په‌یوه‌ندیدار به حكومه‌تى خۆجێی گه‌رمیان بڵاوده‌كاته‌وه، به ئامانجی تیشكخستنه‌سه‌ر ئه‌و بواره و زیادكردنى گرنگیپێدان پێی.
ده‌قی راپۆرته‌كه به تێكست له خواره‌وه ده‌خوێننه‌وه.
به‌شى یه‌كه‌م: ئه‌رك و كاره‌كانى بانك له گه‌رمیان
1. بانک چیە؟
بانک دامەزراوەیەکی نەختینەییە کە رۆڵی نێوەندگیر لەنێوان یەکەکانی ئابوری خاوەن پاشکەوتەکان و وەبەرهێنەرەکان دەبینێت، خاوەن پاشکەوتەکان لە تاک و دامەزراوە پێکدێن بەشێک لە قازانج و سەرمایە بە گڕنەخراوەکانیان بۆ قازانج و هەڵگرتن سپاردەی بانک دەکەن، وەبەرهێنەرەکانیش بۆ تەواوکردن و پەرەپێدان بە بەبەشێک بە پڕۆژەکانیان سود لە سپاردەکان وەردەگرن. هەروەها بانک دەتوانێت چەندین خزمەتگوزاری پێشکەش بە هاوڵاتیان بکات بەپێدانی پارە بۆ بابەتی خانوبەرە یان پێشینە بۆ هاوسەرگیری وپێدانی قەرز بۆ کەسانێك پڕۆژە و کاری سەربەخۆیان بوێت، هەمو ئەمانەش لە دۆخێکی ئاسایی و سەقامگیردا پیادە دەبێت.
2. ئیشوكاره‌كانى بانک لە گەرمیان
لە سنوری گەرمیان ٣ بانکی حکومی گشتى هەن: بانکی گەرمیان، بانکی شێروانە و بانکی کفری. بانكى یه‌كه‌م و دوه‌م له قه‌زاى كه‌لارن و سێیه‌میان له قه‌زاى كفری. له‌گه‌ڵ بانكێكى تایبه‌تى حکومی كه بانكی كشتوكاڵی گه‌رمیانه و باره‌گاكه‌ى له قه‌زاى كه‌لاره و له خاڵی (6) دا به‌تایبه‌تى له‌سه‌ر ئه‌م بانكه قسه ده‌كه‌ین و خاڵه‌كانى دیكه‌ى راپۆرته‌كه زۆرتر په‌یوه‌ستن به سێ بانكه‌كه‌ى دیكه‌وه.
ئه‌م بانكانه چه‌ند ئه‌ركێكیان هه‌یه، كه له‌م خاڵانه‌ى لایخواره‌وه كورتى ده‌كه‌ینه‌وه:
1. كۆكردنه‌وه‌ى داهاتى حكومه‌ت له داموده‌زگاكانى سنوره‌كه، كه هه‌ر ده‌زگایه‌ك داهاتى خۆی سپارده‌ى بانكه‌كان ده‌كات و ئه‌ویش بۆ بانكى مه‌ركه‌زی سلێمانى و له‌وێشه‌وه بۆ خه‌زێنه‌ى گشتى (وه‌زاره‌تى دارایی) ده‌گه‌ڕێته‌وه.
2. دابه‌شكردن و خه‌رجكردنى موچه‌ى موچه‌خۆران.
3. دابه‌شكردن و خه‌رجكردنى خه‌رجیی داموده‌زگا حكومییه‌كان له‌و خه‌رجیانه‌ى په‌یوه‌ندی به پێشینه‌ى مانگانه "نپریه" و پرۆژه و سولفه و سیوله‌وه هه‌یه.
4. خه‌رجكردنى پاره بۆ ئه‌و كۆمپانیا و وه‌به‌رهێنه‌ر و به‌ڵێنده‌رانه‌ى كاریان بۆ كه‌رتى گشتى كردوه.
5. وه‌رگرتنى سپارده‌ى پاره‌ى هاوڵاتیان و پاراستنیان.
6. پێدانى پێشینه "سلفه" و قه‌رز به هاوڵاتیان و بازرگان و وه‌به‌رهێنه‌ران.
بەڕێوبەری بانکی گەرمیان، ئاریا ئەنوەر، دەڵێت: بانكه‌كه‌ى ئێمه پێشتر ناوى كه‌لار بو و ئێستا بوه به گه‌رمیان، ئه‌گه‌رچی ناوی گه‌رمیانه، به‌ڵام مه‌رجه‌عى دو بانكه‌كه‌ى تر نیه، چونكه هیچ شتێكی ئەو بانکانە بۆ ئێمە ناگەڕێتەوە و راستەوخۆ پەیوەندی بە بانکی ناوه‌ندیی سلێمانیەوە دەکەن.
هاوکات بەڕێوبەری بانکی کفری، ژیان محەمەد، ئەوە دەخاتەڕو کە ئەوان راستەوخۆ پەیوەندییان لە گەڵ بانکی ناوه‌ندیی سلێمانى دایه.
3. پێکهاتەی بانک و تۆمارکردنی هەژمارەی بانکی
بەگشتی بەشەکانی بانک پێکدێت لە:
1. جاریی حکومی، کە موچەی بەڕێوبەرایەتیەکانە.
2. جاریی تایبەت، كه پارەی هاوڵاتیانە.
3. بەشی هه‌واڵه‌كردنى پارە، کە جگە لە عێراق لەنێوخۆی هەرێمی کوردستان دەتوانی پارەکەت لە رێگەی هەژماری بانکیت وەربگریت.
4. بەشی سەفتەجە، بۆ پێدانی پارەی: کارەبا، ئاو، باج و عەقار و ...هتد.
5. بەشی سندوق، کە شوێنی داهات و ئەو پارەیە دێتە بانک.
6. بەشی "ته‌وفیر"، کە دانانی پارەیە بەبێ ئەوەی سودی بچێتەسەر کە ئەویش رێژەکەی لە ساڵێکدا کەمکراوەتەوە بۆ 4%.
7. بەشی ژمێریاری.
بەپێی ئامارەکان کەدەست یەکەکەمان کەوتوە، لە هەرسێ بانکەکە دا ژماره‌ى هەژماری تایبەتی هاوڵاتیان بەمجۆرەیە:
1. بانکی گەرمیان: 14هەزار و 150 هەژمار.
2. بانکی شێروانە: 2 هه‌زار هه‌ژمار.
3. بانکی كفرى: 2 هه‌زار 665 هه‌ژمار.
4. خزمەتگوزاری بانکەکان چیە بۆ هاوڵاتیان؟
نەبونی پاره‌ى نه‌ختینه "سیولە" بانکەکانی له ئه‌ركه ئاساییه‌كانى خۆی داماڵیوه و هه‌مو ئه‌ركه‌كانى له موچه دابه‌شكردن و خه‌رجكردنى پێشینه حكومیه‌كان دا كورت كردوه‌ته‌وه، شارەزایەکی بواری ژمێریاری و داراییش دەڵێت: لەهەرێم دا بانک دامەزراوەیەکە بۆ دابەشکردنی پارە.
بەڕێوبەری بانکی کفری، ژیان محەمه‌د، دەڵێت: ئێستا ئیشی بانک کەم بوه‌تەوە و به زۆری بۆ دابەشکردنی موچەیە.
گوڵاڵە سدیق، شارەزای بواری ژمێریاری و دارایی، له رونكردنه‌وه‌ى ئه‌م دۆخه‌دا ئاماژه‌ى به‌وه‌كرد: بەگشتی لە هەرێمی کوردستان دا ده‌زگاى بانک نیە کە پیادەی کاری راستەقینەی خۆی بکات، بەڵکو تەنها بۆ دابەشکردنی پارەیە.
وتیشی: هەر وڵاتێک سیستەمی ئابوری بەهێز بێت کار بە پارەی کاش ناکات، بەڵکو هەموی کارتە و لە رێگەی سیستەمێکەوە دەبێت، بەمەش هاوڵاتی پارەی نەختینە دەخاتە بانک، بانکیش دەتوانێت بەمە پڕۆژە بکات.
رونیكرده‌وه: وڵاتێکی وەک ئوردن سەرچاوەیەکەی بەهێزی دارایی نیە، بەڵام سیستەمێکی تۆکمەی دارایی هەیە کە سود بە حکومەت و هاوڵاتیش دەگەیەنێت.
ئێستا سەرجەم خزمەتگوزارییەکانی دیكه كه پێشتر بانكه‌كان راییان ده‌كرد راگیراوه، له نمونه‌ى: پێدانی پێشینەی خانوبەرە، پێشینەی هاوسەرگیری.
ئاریا ئه‌نوه‌ر، به‌ڕێوبه‌رى بانكى گه‌رمیان، جه‌ختى له‌وه كرده‌وه كه كارى سه‌ره‌كی ئێستایان بوه به "دابەشکردنی موچه".
5. دابه‌شكردنى موچه
بەپێى ئەو ئامارانەی دەست یەکەکەمان کەوتوە ژمارەی ئه‌و موچەخۆرانه‌ى لە هەرسێ بانکەکەدا موچه وه‌رده‌گرن، بەمجۆرەیە:
1. بانکی گەرمیان: ١٢ هەزار کەس موچە وەردەگرن کە تێکڕا پیکدێن لە: فەرمانبەرانی سه‌رجه‌م ده‌زگا حكومییه‌كانى سنوره‌كه، پێشمه‌رگه‌كانى لیواکانی سنوره‌كه، خانەنشینانی مەدەنی، خانەنشینانی سه‌ربازیی و كه‌سوكارى شەهیدان و ئەنفالكراوان.
2. بانکی شێروانە: نزیکەی ٣٥٠٠ کەس موچە وەردەگرن له: خاوەنپێداویستی تایبەت، خانەنشینانی شۆڕشی ئەیلول لە کەلار و خانەقین، خانەنشینی سه‌ربازی یەکەی ٧٠، خانەنشینی سەر بە وەزارەتی دارایی، موچه‌ى ده‌زگاى خێرخوازی بارزانی کەشەش مانگ جارێک دابەشدەکرێت، لەگەڵ پێشمەرگەی لیوا هاوبەشەکانى یه‌كێتى و پارتى.
3. بانکی کفری: نزیکەی 5 هه‌زار موچەخۆری هەیە، کە پێكدێن لە: فەرمانبەرانی سه‌رجه‌م ده‌زگا حكومییه‌كانى سنوره‌كه، پێشمه‌رگه‌ى لیواکان، خاوەن پێداویستی تایبەت، کەمئەندامی سەنگەر و كه‌سوكارى شەهیدان و ئەنفالكراوان.
6. بانکی کشتوکاڵی گەرمیان
بانکی کشتوکاڵی گەرمیان یەکێکی دیکەیە لەبانکەکانی سنورەکە، بەڵام قەیرانی دارایی سەرجەم خزمەتگوزاریەکانی راگرتوە.
بانکی کشتوکاڵی گەرمیان لەساڵی 2010 دامەزراوە، خزمەتگوزاری بانکەکە بۆ جوتیارەکانی سنورەکە بوە، ئەویش بە پێدانی پێشینە بۆ پڕۆژەکانیان لە 10 ملیۆنەوە بۆ 500 ملیۆن دینار، دواتریش به قیست لێیان وه‌رده‌گیرێته‌وه.
ئه‌میر محه‌مه‌د، به‌ڕێوبه‌رى بانكه‌كه، لەبارەی رێکارەکانی وەرگرتنەوەی قه‌رزه‌كه له جوتیاران، وتى: ئێمە بە رێژە لێیان وەردەگرینەوە، بەنمونە بۆ بیر کە 15 ملێون دینار بوە، بە شەش ساڵ وەریدەگرینەوە، بۆ پڕۆژەیەکی وەک کۆگا کە فراوانترە، بە بیست قیست وەریدەگرینەوە.
بەرپرسی بەشی خزمەتگوزاری لە کشتوکاڵی گەرمیان، ئیسماعیل محه‌مه‌د، دەڵێت: لەپێشوتر جوتیارەکان بەهۆی نەبونی بانکی کشتوکاڵی لەگەرمیان پێشینەیان لەسلێمانی وەرگرتوە، قەبارەی پێشینەکە 4 ملیارە بۆ 250 جوتیار. هاوکات بۆ ئێستاش 8 ملیارە بۆ 390 جوتیار کەهی بانکی کشتوکاڵی گەرمیانە.
كارى بانكه‌كه پێدانى پێشینه بوه بۆ جوتیاران به‌مه‌به‌ستى ئه‌نجامدانى پرۆژه‌ى كشتوكاڵی، به‌ڵام ئێستا به‌كاریگه‌ریی قه‌یرانى دارایی و وه‌ستانى پێشینه‌كان، ئه‌وانیش وه‌ستاون.
بەڕێوبەری بانکی کشتوکاڵی گەرمیان، دەڵێت: ئێستا هەوڵێک هەیە وەک ئەوەی وەزیری کشتوکاڵ باسی لێوە کردوە کە ئەو پارەیه‌ی لەجوتیارەکان وەردەگیرێتەوە دوبارە وەک پێشینە بتوانین بۆیان خەرج بکەین.
به‌وته‌ى بەڕێوبەری کشتوکاڵی کەلار، سامان ئه‌حمه‌د، راگرتنی پێدانی پێشینە بە جوتیارەکان کاریگەری سلبی زۆری بوه، وتى: فشارێکی زۆرە بۆ جوتیارەکانمان، ئێستا سەرجەم تێچوی پڕۆژەکان دەکەوێتە ئەستۆی خۆیان کە ئەمەش بارگرانیە .
ژمارەی فەرمانبەرەکانی ئەم بانکە لەگەڵ خودی بەڕێوبەرەکەی 18 فەرمانبەرن.
ئه‌میر محه‌مه‌د، باس لەوەدەکات ئامێر و کەره‌ستەكان بەپێی پێویست بۆ راییکردنی کارەکانیان بەردەستن، بەڵام کێشەی سه‌ره‌كییان نەبونی بینایە، کە ئێستا لەنێو به‌شێكى بانکی گەرمیان دان.
ئه‌میر محه‌مه‌د، وتی: له ساڵی 2014ـه‌وه بڕیار له دروستكردنى بینامان بۆ دراوه و ده‌رخسته‌ى بۆ كراوه و زەویمان بۆ تەرخانکراوە و بودجه‌كه‌یشی به ملیارێک و 700 ملیۆن دینار خه‌مڵێنراوه، بەڵام هیچ کارێکی تێدا ناکرێت و تەنها دیزاینی شوێنەکە کراوە.
به‌شى دوه‌م: گرفته‌كانى بانك له گه‌رمیان
1. كێشه‌ى نه‌بونى پاره‌ى نه‌ختینه
بڕبڕه‌ى كێشه‌كانى بانكه حكومییه‌كانى گه‌رمیان، نه‌بونى پاره‌ى نه‌ختینه "سیوله"یه، ئه‌م دۆخه‌ش ته‌نها تایبه‌ت نیه به گه‌رمیانه‌وه، به‌ڵكو گرێدراوى قه‌یرانى دارایی و دۆخی گشتى دارایی هه‌رێمه.
بەڕێوبەری بانکی گەرمیان، باس له‌وه‌ده‌كات پاره‌ى نه‌ختینه‌یان كه‌متره له خه‌رجی و پێداویستی و موچه‌ى ده‌زگا حكومیه‌كان، به‌تایبه‌تى كه ئه‌مساڵ یه‌كێك له سه‌رچاوه سه‌ره‌كیه‌كانى پاره‌ى نه‌ختینه‌یان كه مه‌رزی په‌روێزخانه، نه‌ماوه و داهاتى ئه‌و مه‌رزه نایه‌ته بانكه‌كه‌ى ئه‌وانه‌وه.
ئاریا ئەنوەر، بەڕێوبەری بانکی گەرمیان، لە بارەی گرفتەکانی کەمی نه‌ختینه‌وه دەڵێت: ئێمە گرفت و کەموکوڕیمان هەیە بۆ موچە و مانگانە لە بانکی سلێمانیه‌وه پارەمان بۆ دێت، ئێستا بەجۆرێکە پارەی نەختینە کەمتره لەئاستی پڕۆژە و پێداویستی و خه‌رجی و موچەى ده‌زگا حكومییه‌كان.
به‌ڕێوبه‌رى بانكى گه‌رمیان، ئاماژه به‌وه‌ش ده‌كات: ئێمە هەر ئەم داهاتانه‌مان هەبوە، بەڵام پێشوتر لە هەولێرەوە پارەمان بۆ دەهات، واتا داهاتی خۆمان هەبوایه یان نا پارەمان بۆ دەهات بۆ موچە، بەڵام ئێستا یان بە کەمی دێت یان بە كه‌مكردنه‌وه "نقص" دێت، کاتی خۆی هەرچەند پارە لەبانک هەبوایە پارەیان بۆ دەناردین، بەڵام ئێستا بەو جۆرە نیە، بەڵکو رێژەیەکی کەم پارەمان بۆ دەنێرن بۆ موچە، بەشەکەی دیکەی دەبێت لەسەر داهاتی بەڕێوبەرایەتیەکان بێت.
باسی له‌وه‌شكرد پێشوتر داهاتى مه‌رزی په‌روێزخان ده‌هاته لای ئه‌وان، به‌ڵام به‌وته‌ى خۆی "ئەمساڵ هیچ بڕە پارەیەکی دەروازەی پەروێزخانمان بۆ نەهێنراوە".
2. گرفتی بانک لە روی مامەڵەی هاوڵاتیانەوە
هاوڵاتیان باس لەوەدەکەن کە پارەی نێو هەژمارە تایبەتیەکانیان پێ نادرێتەوە، بانکی گەرمیانیش دەڵێت بۆ ئێستا ئەو كێشەیەمان نیە.
"زیاتر لە ١٠ ساڵە هەژماری بانکیم هەیە کە تایبەتە و بڕە پارەیەکم لە بانکی گەرمیان داناوە، سەرەتا هیچ گرفتێک نەبو، بەڵام لەم ماوەیە توشی گرفت بوین، کەمترین بڕە پارە کە دەمەوێت وەریبگرم پێمان نادرێتەوە، لە کاتیکدا مافی خۆمە و پێویستمە". نیاز حیلمی، کە فەرمانبەرە لە قەزای کەلار، وای وت.
دەرون ئەحمەد، كارمه‌ندی نه‌خۆشخانه‌یه‌كى ئه‌هلییه له كه‌لار، ده‌ڵێت: گرفتەکە بۆ من جۆرێکی تر بو، کاتێک دەچم ئەو پارەیه‌ی کە دامناوە وەریبگرمەوە، ناتوانم بەپێی پێویستیم پارە ببەم، بەڵکو بانک پارەکە بە رێژەیەک و بەچەند جارێک پێمان دەداتەوە.
جێگری بەڕێوبەری بانکی گەرمیان، ئومێد جیهاد، له‌باره‌ى ئه‌م كێشانه‌وه دەڵێت: ئێستا کێشەی لەو جۆرەمان نیە، من تاوەکو یەک ملیار دیناریش دەدەمەوە بە هەر هاوڵاتیەک کە هەژماری بانکی تایبەتی هەیه.
به‌ڕێوبه‌رى بانكی كه‌لاریش، جه‌خت له قسه‌كه‌ى جێگره‌كه‌ى ده‌كاته‌وه و ده‌ڵێت: هاوڵاتی هەبوە ٥٠٠ ملیۆن دینارى هەبوە، پاش هەفتەیەک توانیومانە پارەکەی پێبدەینەوە.
هاوڵاتیەک باس له‌وه‌ده‌كات جیاکارییان لە بەرامبەر دا کراوە و پارەی ئه‌وان دراوە بە خەڵکی دیکە.
عەلی یاسین، كاسبكار لە قەزای کەلار، باس له‌وه دەکات ساڵی رابردو بۆ دروستکردنی خانو به‌پێی رێنماییه‌كى شاره‌وانى، ٢ ملیۆن دیناری وه‌كو ئه‌مانات لەبانک داناوە و دواتر لە شارەوانی كه‌لار چەکیان بۆ کردوه بۆ وەرگرتنەوەی، بەڵام کە سەردانی بانكى کردوه بەهۆی نەبونی نه‌ختینه‌وه لە بانک پارە‌كه‌ى وەرنەگرتوه‌تەوە. وتیشی: ئەم گرفتە چەند جارێکی دیکە بەردەوام بو و خودی بەڕێوبەری بانک پێیوتین دەستکاری پارەکانمان کراوە بۆ موچە.
زیاتر وتى: کۆتاجار بەڕێوبەری بانک پاره‌كه‌ی بۆ من و چەند کەسێکی تر کردە نۆرە، بەڵام لێرەش دیسان پارەکه‌م پێنەدرایەوە کە دەبو من پێش هەر کەسێکی دیکە پارەکەم وەربگرم، كه‌چى پێیانوتم پارەکە بەشی نەکردوە، بەڵام بە کەسی دیکە درابو، هه‌تا دواجار لەژێر فشاردا پارەکەم وەرگرتەوە.
ئاریا ئەنوەر، به‌ڕێوبه‌رى بانكى گه‌رمیان، رەتی دەکاتەوە روداوێكى لەوشێوەیە رویدابێت و دەڵێت: ئەوەی هەبوە بە سەرە پێیان دراوە، بەڵام هەڵەتێگەشتن لە نێوان هاوڵاتیان هەیە.
ئەم گرفتە تەنها لەو بابەتەدا نیە، بەڵکو لەو دۆسیەیانەی لەدادگاکاندا هەن و کەفالەتی تیدایە، هه‌مان گرفت دوباره بوه‌ته‌وه.
سەرۆکی ژوری پارێزەرانی کەلار، دەڵێت: دۆسیەمان هەبوە پێش نزیکەی ٤ ساڵ کە کەسەکە ئازاد کراوە، بەڵام دادگا پارەکەی ناداتەوە.
کارزان مستەفا، وتیشى: بۆ دۆسیەکانمان کەفالەتی شەخسی و نەقدی هەیە، ئەوەی بەکەفالەت دۆسیەکەی تەواو دەبێت پێشتر بڕە پارەیەک دەخاتە دادگا و دەنێردرێت بۆ بانکی گەرمیان.
وتیشی: ئێمە دۆسیەمان هەیە هی ساڵی ٢٠١٨یە، کەسەکان ئازاد کراون، کەچی پارەکانیان نادرێتەوە، ئه‌مه له‌كاتێكدایه هەندێكجار بۆ دۆسیەکان کەسەکە قەرز دەکات تاوەکو کارەکەی تەواو دەبێت و کەفالەت دەدات، بەڵام کە دەچێتەوە بۆ بانک له‌وێ پێی ده‌ڵێن له بانک دا پارە نیە، ئه‌م حاڵه‌ته بەئێستاشەوە وایە.
له‌به‌رامبه‌ردا به‌ڕێوبه‌رى بانكى گه‌رمیان، ده‌ڵێت: ئەو ئەو پارەیەی دادگا بۆ ئێمەی دەنێرێت یان ئه‌مانەتەکان، بەپێی رێنماییەک تاوه‌کو پێش مانگی ئایاری ئەمساڵ هەرچی دراوە گرفتی تێدایە و لای ئێمە نەماوە و لای سلێمانیە و دەبێت رەزامەندی سەروی خۆمانی بۆ وەرگرین.
وتیشی: بەڵام هەر ئه‌ماناتێک دوای مانگی ئایاری ئه‌مساڵ هاتوه‌تە بانک، هیچ گرفتێكی نیە و خۆمان بۆیان خەرج دەکەین.
هۆكارێكى سه‌ره‌كی كێشه‌كه‌ش بۆ نه‌بونى پاره‌ى نه‌ختینه "سیوله" له بانك ده‌گه‌ڕێته‌وه، به‌ڕێوبه‌رى بانك له‌وباره‌وه وتى: "ئەو کاتەی فەرمانبەران دەهاتنەسەر بانک بۆ داواكردنى موچەکانیان، بانک ٢٠٠ ملیۆنی تێدا نەبو".
3. گرفتەکانی بانک لە روی کەمی فەرمانبەرەوە
ئەگەرچی هەرسێ بانکەکەی سنورەکە باس لەوەدەکەن کە رێژەی فەرمانبەریان بەپێی پێویستی کاری رۆژانەیان نیە، بەڵام جەخت لەوەش دەکەنەوە کە کارەکانیان نەوەستاوە و بەردەوامن.
بانکی گەرمیان خاوەنی ٤٠ فەرمانبەرە، بانکی کفری ٢٩ فەرمانبەر کە بەشێکیان بەتەنسیب لە شوێنەکانی دیکەوه هاتون و بانکی شێروانەش ٣٣ فەرمانبەری هەیە.
ئومێد جیهاد، جێگری بەڕێوبەری بانکی گەرمیان، لەوبارەیەوە دەڵێت: راستە دەڵێین ژمارەی فەرمانبەرانی بانک ٤٠ فەرمانبەرە، بەڵام نابێت هەمو لەسەر ئێمە حساب بکرێت، چونکە ئەوان بەشێکی زۆریان لە سندوقی بانکن و کاری نێو بانک بەڕێناکەن.
باس لەوەش دەکات ئەوان پێویستیان بە فەرمانبەر دەبێت، بەڵام ئەوەی تێبینیان کردوە هیچ فەرمانبەرێک ئاماده نیه راژه‌كه‌ى بگوازێته‌وه لای ئه‌وان ئەویش بەهۆی "زۆری ئیشوكارەکانی بانك"ـه‌وه.
بەرپرسی بەشی ژمێریاری بانکی گەرمیان، ئیمان مەنسور، له‌مباره‌یه‌وه وتى: ئێمە لەبەشی ژمێریاری بەخۆمەوە ٣ فەرمانبەرین، رۆژانە فشارێكى زۆرمان لەسەرە بەتایبەتی لە کاتی دابەشکردنی موچەدا، هەندێكجار کاتەکەمان بەشی کارەکەمان ناکات، بەڵام لەگەڵ ئەوەی ژماره‌مان کەمه، کارەکانمان رانەگرتوە.
بەڕێوبەری بانکى گه‌رمیان، باس له‌وه‌ده‌كات هەرگیز داوای فەرمانبەری دیكه‌یان نه‌کردوە كه بۆیان بنێردرێت، ده‌شڵێت: بابه‌تەکە پەیوەندی بە ژمارەی فەرمانبەرەوە نیە، بەڵکو پەیوندیدارە بە توانای فەرمانبەرەکانه‌وه، ئەوەشی کە هۆکارە بۆ ئەو بابەتە نەبونی دامەزراندنە.
به‌ڕێوبه‌رى بانکی شێروانە ئاماژه به‌وه‌ده‌كات ٣٣ فەرمانبەریان هەیە و ژمارەی میلاکیان کەمە، لەبەرامبەردا ئیشیان زۆرە.
ئه‌م كێشه‌یه له بانكى كفریش دا هه‌یه، بەڵام بەوتەی ژیان محەمەد، کارەکانی رانەگرتون و بەردەوامن.
ژیان محەمەد، دەڵێت: ژمارەی فەرمانبەرانی خانەنشین زیادی کردوە و هیچ فەرمانبەرێکی نوێمان بۆ دانانرێت، ئێمە نزیکە 30 فەرمانبەرین، بەڵام چونکە بانکی ئێمە و ناوچەکەش جوڵەی کەمە، بۆیە کارەکانمان زۆر توشی گرفت نابنەوە.
4. گرفتی بینا
بینا یه‌كێكه له كێشه‌كانى سه‌رجه‌م بانكه حكومییه‌كانى سنورى گه‌رمیان، به‌شێوه‌یه‌ك پێویستیان به بیناى تازه، یان نۆژه‌نكردنه‌وه‌ى بیناكانى ئێستایان هه‌یه.
ئاریا ئه‌نوه‌ر، به‌ڕێوبه‌رى بانكى گه‌رمیان، وتى: ئێمە رەنگە لە زۆر شوێنی دیکە باشتر بین، بەڵام کێشەی لێبونەوەی بەشێک لە گرانێتی بیناکەمان هەیە کە مەترسیە بۆ هاوڵاتیان و سه‌ردانیكه‌رانمان، رەزامەندیشمان وەرگرتوە لەوەزارەتی دارایی، بەڵام لە وەزارەتی پلاندانان كاره‌كه راگیراوە و رەزامەندی لەسەر نادرێت.
ئەم کێشەیە بۆ بانکی شیروانە لەکەلار زیاترە، كه به وته‌ى به‌ڕێوبه‌ره‌كه‌ی، "بیناكه‌یان نه‌شیاوه".
رێبوار رەحیم، به‌ڕێوبه‌رى بانكى شێروانه، وتى: به‌وپێیەی كاره‌كانى ئێمە زیاتر په‌یوه‌سته به پێدانى موچەی خانەنشینان و خاوەنپێداویستییه تایبەته‌كان، بۆیە بەهیج جۆرێک بیناکەمان گونجاو نیە.
وتیشی: کاری نۆژەنکردنەوە بۆ بانکەکەمان کراوە، بەڵام هێشتا بیناكه‌مان بچوکە و بەپێی پێویست نیە.
هاوشێوەی بانکی گەرمیان، کاری نۆژەنکردنەوەی بانکی کفریش راگیراوە.
ژیان محه‌مه‌د، وتى: ئه‌گەرچی لەسەرەتای ئەمساڵەوە رەزامەندی بۆ نۆژەنکردنەوەی بانکی کفری دراوە، بەڵام هیچ کاری تێدا نەکراوە.
لەبارەی هۆکارەکەشیەوە دەڵێت: بەشی هونەری و ئەندازەیی لەسلێمانی پێیان راگەیاندین کە هۆکاری نۆژەن نەکردنەوەکە گۆڕانی نرخی دۆلار بو پاشان نرخی کاڵا گرانبو بەتایبەت کەرەستەی بیناسازی.
5. نەکردنەوەی خولى راهێنان و نوێكردنه‌وه‌ى زانیارییه‌كان
جگه له بانكى كفری، لەساڵی ٢٠١٤ـه‌وه هیچ جۆرە خولێکی راهێنان و نوێكردنه‌وه‌ى زانیارییه‌كان بۆ فه‌رمانبه‌رانى بانك له سنوره‌كه‌دا نه‌كراوه‌ته‌وه، ئه‌گه‌رچی فه‌رمانبه‌ران و به‌رپرسانى بانك جه‌خت له پێویستی و گرنگیه‌كه‌ى ده‌كه‌نه‌وه.
"قەیرانی دارایی وه‌كو هه‌مو بواره‌كان، کاریگەریشی لەسەر کردنەوەی خول بۆ فەرمانبەران هەبوه، بەجۆرێک کەمترین خول کراوەتەوە یان هەر خول نه‌كراوه‌ته‌وه، له‌كاتێكدا زۆر گرنگە بۆ فەرمانبەری بانکەکان کە شارەزا بن بۆ راییکردنی باشتری کارەکەیان". ئومێد جیهاد، جێگری بەڕێوبەری بانکی گەرمیان، وای وت.
ده‌شڵێت: جارێک خولێک کرایەوە تەنها یەک رۆژ بو، خولێکی لەو شێوەیە و بەو کاتە کەمە چاوەڕێی چی لێدەکرێت؟ بۆیە من خۆم لە بەغداد کە هاوڕێ و هاوکارم له‌وێ هەن پەیوەندیم هەیە و له‌وێ بەشداری خول دەکەم.
ئەم بابەتە بەجۆرێکە خول بۆ به‌رپرسانى به‌ش و هۆبه‌كانى ناو بانكه‌كانیش ناکرێتەوە.
ئیمان مەنسور، بەرپرسی هۆبەی ژمێریاری بانکی گەرمیان، وتی: هیچ خولێکمان بۆ ناکرێتەوە، دەنگۆی ئەوە هەیە بکرێتەوە، بەڵام هیچمان پێنەوتراوە، کە بێگومان کردنەوەی خول پێویسته و کاریگەریشی هەیە.
بەڕێوبەری بانکی گەرمیان، ئاریا ئەنوەر، دەڵێت: لە سەروی خۆمانەوە هیچ کات پێمان نەوتراوە خول دەکرێتەوە، ئەمە پەیوەستە بەخودی فەرمانبەرەکانیشەوە، چونكه ئەگەر خۆیان لێهاتو و بەتوانا بن پێویست بە خول ناکات، بەڵکو خۆیان دەتوانن خۆیان پێبگەیەنن.
بەپێچەوانەی بانکی شێروانە لەکەلار و بانکی گەرمیان، بەڕێوبەری بانکی کفری جەخت لەوە دەکاتەوە خولیان بۆ دەکرێتەوە.
ژیان محه‌مه‌د، وتى: لەئاستی جیاجیادا خولمان بۆ ده‌كرێته‌وه، خۆم ئێستا بەشدارم خولی کۆمپیوتەر ده‌كه‌م، بەهەمان شێوە بۆ فەرمانبەرەکانیشمان دەیاننێرینە خول، ئەمەش لە رێگەی بانکی سلێمانیەوە ئاگادار دەکرێینەوە و پێمان دەڵێن چ خولێک دەکرێتەوە چ ئاستێک و فەرمانبەرانی چ بەشێک بەشداربن، کە ئەمەش گرنگە بۆ کاری ئێمە.
6. كۆنی سیسته‌مى كاركردن
شارەزایەکی بواری ژمێریاری دەڵێت: بانکە حکومیەکان بەپێچەوانه‌ی بانکە ئه‌هلییه‌كانه‌وه، سیستەمی کارکردنیان کۆنە، هێشتا لەسەر پەڕە داتاکانیان تۆمار دەکەن، به‌رپرسێك له بانكى گه‌رمیان هۆکارەکەی رون دەکاتەوە.
گوڵاڵە سدیق، شارەزا لە بواری ژمێریاری و دارایی، دەڵێت: من بە ئەزمونی خۆم ئەوەم بینیوە کە ئێمە خاوەنی هیچ سیستەمێک نین بۆ راییکردنی کاروباری بانک و هاوڵاتیان، بەجۆرێک هێشتا لە رێگەی پەڕەوه داتا و کارەکان دەنوسرێنەوە و دواتر لە کۆمپیوتەر تۆمار دەکرێن، بە پێچەوانەوە کە دەبو کارەکان لە رێگەی کۆمپیوتەر و ئامێرەوە بکرێت.
ئومێد جیهاد، جێگرى به‌ڕێوبه‌رى بانكى گه‌رمیان، دەڵێت: گرفتی ئامێرمان نیە، بەڵام بەپێی ئەوەی کە بۆمان بەردەست بکرێت کە داواکاری دەکەین بۆمان دابین دەکرێت، بەڵام ئێمە بۆ دڵنیایی کاری خۆمان بە پەڕەش کارمان کردوە بۆ ئەوەی ئه‌گەر کێشەیەک لە ئامێرەکان هەبو کاری هاوڵاتی نەوەستێت، بەڵام تێبینی ئەوەمان کردوە کە هەمو شتێک دەگۆڕێت و بەرەوپێشدەچێت، بۆیە گرنگە کە بۆ ئەمەش هەمان شێوە بێت.
بەپێچەوانەی ئەمەوە، رێبوار رەحیم، بەڕێوبەری بانکی شیروانە، باسی لەوەکرد کاتێک داوای دابینکردنی ٣ ئامێری کۆمپیوتەر دەکه‌ن، تەنها ١ دانەیان بۆ دابین دەکرێت.
سەرنجی خودی بەڕێوبەری بانکی گەرمیانیش بەو شێوەیەیه، کە هیچ گرفتێکی کەمی ئامێریان نیە.
7. سودنه‌بینین له بانك بۆ پرۆژه‌كانى وه‌به‌رهێنان
شارەزایەکی بواری ژمێریاری دەڵێت: لەهەمو دونیادا سودی بانک زۆرن، بەتایبەت بۆ کەرتی وەبەرهێنان، به‌ڕێوبه‌رى گشتى وەبەرهێنانی گەرمیانیش دەڵێت: هیچ پەیوەندیەکمان لەگەڵ بانک دا نیە لەو روەوە.
گوڵاڵە سدیق، شارەزا لە ژمێریاری و دارایی، باس لەوەدەکات: هەبونی ژێرخانێکی باشی بانکەکان هۆکارێکی سەرکه‌وتون کە بتوانرێت لە رێگەی بانکەوە کاری وەبەرهێنان بکرێت، یاخود هاوڵاتیەک بیەوێت خانویەک بکڕێت بڕە پارەیەک لەبانک ببات پاشان بۆ بانکی بگەڕێنێتەوە کە ئەمەش بوژانەوەی بانکەکانە، لەگەڵیشیدا سود لێوەرگرتنی هاوڵاتیانیشە.
به‌ڵام ئه‌م دۆخه له سنورى گه‌رمیاندا بونى نیه.
هونەر مەحمود، به‌ڕێوبه‌رى گشتى وه‌به‌رهێنانى گه‌رمیان، باسی لەوەکرد: بەگشتی پەیوەندیەکانی ئێمە لەگەڵ بانک دا تەنها بۆ موچە و پێشینەی مانگانەی خۆمانە، بۆهیچ شتێکی تر سودمان لە بانک نەبینیوە.
وتیشی: بەڵام بەپێچەوانەی گەرمیانەوە لە قەزایەکی وەکو خانەقین، هاوڵاتیان دەتوانن ١٢٠ ملیۆن دینار وەربگرن بۆ دروستکردنی یەکەیەکی نیشتەجێبون، لە گەرمیان کۆمەڵێک یەکە دروست ده‌کرێت بۆ مامۆستا و فه‌مانبه‌ران تەنها پشت بە موچەکانیان دەبەستن، ئەگەر پشتگیریەکی مادی باش هەبێت چاوەڕێی موچە نەدەبون، ئێستا ناچارن 80%ـى موچەکانیان بدەن به قیست و قه‌رزى یەکەکانیان.
به‌شى سێیه‌م: لێكه‌وته‌كانى گرفته‌كانى بانك له گه‌رمیان
1. رەنگدانەوەی گرفتى بانك لە سەر بەڕێوبەرایەتیەکان
ئه‌و كێشانه‌ى په‌یوه‌ندیدارن به بانكه‌وه، لێكه‌وته و كاریگه‌ریی له‌سه‌ر ده‌زگا حكومییه‌كانى دیكه هه‌بوه.
سەرۆکی شارەوانی رزگاری، ئەرسەلان ئەحمەد، دەڵێت: ئێمە بۆمان هەیە لە ٪١٥ داهاتەکەمان بەکاربهێنین و پارەکەی بۆ دروستکردنی پڕۆژەی خزمەتگوزاری وه‌كو: قیرتاوکردن، شۆستە، ئاوەڕۆ و شه‌قام بەکاربهێنین، بەڵام سەرباری ئەوەی پارەی نەختینەی "نەقد" فرۆشتنی زەوی یان بە کرێدانی موڵک دەخەینە بانک، كه‌چى لەکاتی پڕۆژەیەک دا داوادەکەین پارە بۆ بەڵێندەرەکە خه‌رج بکرێت، كه‌چى ناکرێت و پێیاندەوترێت پارە لە بانک دا نیە، یان بۆ پڕۆژەیەک کە تێچوەکەی ٢٠٠ بۆ ٣٠٠ ملیۆنە، كه‌چى بانك مانگانە ٢٠ بۆ ٣٠ ملیۆن دینار خەرج دەکات.
بەڕێوبەری گشتی شارەوانیەکانی گەرمیان، لەم بابەتەدا هاوڕای سه‌رۆكى شاره‌وانى رزگارییه و دەڵێت: "قوڕمان کرد بەسەری بەڵێندەرەکانیشدا".
بەرزان کەریم، باسی لەوەکرد: ئێستا کە زەوی دەفرۆشین، دەچین پارەکەی دەخەینە سه‌ر حسابی خۆمان لەبانک و کاتی ئەوە دێت بۆ پڕۆژە دابین بکرێت، نادرێتەوە و دەوترێت پارە لە بانکدا نیە.
بەڵام بەرێوبەری بانکی گەرمیان ئەوە دەخاتەڕو ئەو گرفتە تاوەکو پارساڵ بوە.
ئاریا ئه‌نوه‌ر وتى: ئەمساڵ بەهیچ شێوەیەک دەستکاری ئەمانات ناکرێت و بۆ موچەش بەکار ناهێندرێت.
بەڕێوبەرایەتیەکانی سنوره‌كه باس له‌وه‌ده‌كه‌ن كه داهات ده‌گەڕێننەوە بۆ بانك، به‌ڵام كه پاره‌یان پێویست ده‌بێت، بانك ئاماده نیه پاره‌یان بۆ خه‌رج بكات.
سامان ره‌حیم، بەڕێوبەری ئاوی کەلار، دەڵێت: مانگانە ١٥٠ ملیۆن دینار داهات دەگەڕێنینەوە بۆ بانکی گەرمیان، ئه‌گەرچی دەبێت 17%ـى داهاتمان بۆ بگەڕێندرێتەوە، بەڵام ئەمساڵ هیج بڕێکمان بۆ نەگەڕێندراوەتەوە بەهۆی نەبونی پاره‌ى نه‌ختینه‌وه "سیولە"، ئەمەش وایکردوە هیچ پڕۆژەیەک جێبەجێ نەکەین.
وتیشی: لەگەڵیشیدا 140 ملیۆنمان بەشێوەی چەکە و خەرجنەکراوە و قەرزێکی زۆرمان لەسەر کەڵەکە بوە.
یه‌كێكى تر له كێشه‌ى زۆرێك له ده‌زگا حكومییه‌كان، دواکەوتنی پێشینەی مانگانە "نه‌سریه"یانه.
هونەر مەحمود، بەڕێوبەری گشتی وەبەرهێنانی گەرمیان، دەڵێت: لەئێستادا نەسریەی مانگی ئایارمان وەرگرتوە، مانگی حوزه‌یرانمان بۆ خراوەتەوە نۆره‌وه، واتا بەگشتی هەمومان قەرزاری بازاڕین.
بەرزان کەریم، بەڕێوبەری گشتی شارەوانیەکانی گەرمیانیش دەڵێت: لەسەرەتای ئەمساڵەوە لەقەیراندا دەژین، پێشینەی مانگی ئابمان وەرنەگرتوە.
"گەورەترین گرفتمان بۆ بەرپرسی بازگەکانە کە داوای ناردنی ئۆتۆمبیلێکی کردوە، بەڵام گاز نیە تاوەکو بتوانم بۆی بنێرم، بەمەش ئۆتۆمبیلەکانی لیژنەی زیادەڕەویەکان دەرناچن لەکاتی خۆی دا، چونکە بۆ کۆی خەرجی ٧٠ ملیۆن دینارم بۆدانراوە، ٤٠ ملیۆنی تەنها نەسریەیە و بەشی ئێمە ناکات". شوان محه‌مەد، بەڕێوبەری پۆلیسى پاراستنى دارستان و ژینگه‌ی گەرمیان وای وت.
وتیشی: پێم شەرمە داوا لەکارمەندەکانم بکەم بۆ جێبەجێکردنی ئەرکەکانیان، چونکە ئیمکانیاتمان لەبەردەست نەماوە، ٤٢ ئۆتۆمبیلم هەیە به‌گشتی، بەڵام تاوەکو ئێستا نەسریەی مانگی ئایارم وەرگرتوە.
له‌به‌رامبه‌ر ئه‌م قسانه‌دا، بەڕێوبەری بانکی گەرمیان چەند هۆکارێک ده‌خاته‌ڕو.
ئاریا ئه‌نوه‌ر، وتى: ئێستا بەشێکی زۆری بەڕێوبەرایه‌تییەکان خەرجیەکانیان نزیک بوه‌تەوە لە داهاتەکانیان، بەڕێوبەرایەتی ئاوی کەلار داوای ٨٤ ملیۆنی کردوە بۆ کڕینی کلۆر، ئەگەر خۆی داهاتی هەبێت پاشان ئەتوانم بۆیان خەرج بکەم، بەمەش بەو داهاتەی هێناویانە لە هیچ دا فریای ئێمە نەکەوتون.
ئاریا ئەنوەر لەبارەی دواکەوتنی پێشینه‌ى مانگانه‌ى بەڕێوبەرایەتیەکانه‌وه، دەڵێت: بەشێکی گرفتەکە لای خۆیانە، خۆیان دوادەکەون لەوەی چەکەکانیان بهێنن، ئەمەش وادەکات بیانخەینە نۆره‌وه و بۆ کاتێکی دیکە بەپێی پێویستی بۆیان خەرج بکەین.
2. نه‌مانى متمانه‌ى هاوڵاتى به بانك
یه‌كه‌ى چاودێری حكومه‌تى خۆجێی گه‌رمیان، به‌دواداچونێكى له‌ناو هاوڵاتیاندا كردوه، به‌شى زۆریان متمانه‌یان به بانكه‌كان نیه به‌وه‌ى پاره‌كانى خۆیانى تێدا هه‌ڵبگرن.
كارزان مسته‌فا، سەرۆکی ژوری پاریزەرانی کەلار، ده‌ڵێت: بەمانەوەی دۆخەکە بەمشێوەیە، متمانە بە بانک ناکرێت.
هاوکات نیاز حیلمی، فه‌رمانبه‌ر، هەمان رای هەیە و دەڵێت: متمانەم بە بانک نیە.
به‌شێك له هاوڵاتیان، به‌هۆی نه‌بونى متمانه‌وه، پاره له نوسینگه‌كانى ئاڵوگۆڕی دراو داده‌نێن.
عەلی یاسین، خاوەنکار، وتى: متمانه‌م به بانكه حكومیه‌كان نه‌ماوه، پارەکەم دەخه‌مە نوسینگە ئەهلیەکان.
"هیچ متمانەیەک بە بانک نیە". ئەمە وتەی شارەزای بواری ژمێریاری و دارایی، گوڵاڵە سدیقه.
بۆ دروستبونی متمانە، بەڕێوبەری بانکی گەرمیان دەڵێت: ئەمساڵ بە هیچ جۆرێک دەستکاری ئامانات و پاره‌ى دانراوى هەژمارە تایبەتییەکان نەکراوە، ئەمەش دەبێت متمانە دروست بکات لەنێوهاوڵاتیان دا.
3. بازرگانانیش متمانه‌یان به بانك نه‌ماوە
بازرگانانی گەرمیان پارەکانیان ناخەنە بانکه‌كانی سنورەکەوە، هۆکارەکەشی بۆ "بێمتمانەیی بەحکومەت" دەگەڕێننەوە.
ئەحمەد حاجی فاتم، بازرگان و نوێنه‌رى گه‌رمیانى ژورى بازرگانى و پیشه‌سازی سلێمانى، باسی لەوەکرد: لەدوای قەیرانی داراییەوە بەهۆی پێنەدانی پارەکانمان و ئەو دۆخەی بۆ بەڵێندەرەکان دروستبو، پارە لە بانکی حکومی دانانێین و لە نوسینگە ناحکومیەکان دامان ناوە.
ئەو بازرگانە باس لەوەدەکات: دڵنیان لەوەی پارەکانیان نادرێتەوە، پێشوتر پارەیان داناوە، بەڵام ئێستا ئه‌و كاره ناكه‌ن و ته‌نانه‌ت وەک ژوری بازرگانیش پارە لە بانکی ناحکومی دادەنێن نەوەک حکومی.
له‌به‌رامبه‌ردا بەڕێوبەری بانکی گەرمیان، دەڵێت: بازرگانەکان بە نەختینە پارەیان نەهێناوە بۆ بانک و پێیان نه‌درێته‌وه، بەڵکو چەکی حکومەت بوە، ئەوەشی چەک بوە ماوەتەوە لامان، نەوەک پارەی نەختینە.
4. كێشه‌كانى بانك به‌ڵێنده‌ران له ئیشكردن راده‌گرێت
سەرۆکی لقى گەرمیانى یەکێتی بەڵێندەران و ژمارەیەکی دیکەی بەڵێندەر، خۆیان بە زەرەرمەندترین دەزان لەو کەموکورتیانەی لە بانکەکاندا هەیە.
بەرزان عومەر، سەرۆکی لقى گەرمیانى یەکێتی بەڵێندەران، وتی: بە دیارییکراوی لە مانگی شوباتى 2014ـه‌وه حکومەت دەستی گرتوه‌تە سەر پێشینەکانمان، وەزیری دارایی ئەوکات بەڵێنی دابو کە بۆمان تەمویل بکرێت، بەڵام کە سەردانی بانکم کرد بۆم خەرج نەکرا، لە پای ئەوەشدا بەڵێننامەیەکیان پێ پڕکردینەوە كە داوای خەرجکردنی پارە نەکەین و ئێمەش پێمان وابو لایەنی کەم چەند مانگێك یان چه‌ند ساڵێک دەبێت، کەچی تاوەکو ئێستا ئەوەی بۆمان خەرجکراوە 30%ـى مافه‌كانمانه و بەگشتی 70%ـى پێشینەکانمان لای حکومەتە و خەرج ناکرێت.
مەریوان حەسەن، بەڵێندەری پڕۆژەی قوتابخانەیەکی ١٨ پۆلیە لە کوڵەجۆ، باس لەوە دەکات بەهۆی خەرجنەکردنی پێشینەوە کارەکانیان لە قوتابخانەکە راگرتوە، ئه‌گەرچی بەوتەی خۆی فەرمانی خەرجکردنی لەوەزارەتەوە هەیە، بەڵام هەرکات سەردانی بانک دەکات پێی دەوترێت پارە نیە.
هاوکات سەرۆکی لقى گەرمیانى یەکێتی بەڵێندەران دەڵێت: سەرباری راگرتنی پڕۆژەکان ئێمە قەرزاری بازاڕیش بوین، بەجۆرێک وامانلێهات چەکەکانمان بە نرخێکی کەمتر بفرۆشینەوە، بەڵێندەر هەبوە چەکی سێ ملیار دیناری فرۆشتۆتەوە بە ملیارێك، بەڵام دەبێت بپرسین ئەی چۆن بۆ کەسێکی دیکە خەرج دەکرێتەوە؟!
جێگری بەڕێوبەری بانکی گەرمیان، لەو روەوە دەڵێت: قەرزێکی زۆر هەیە، بەڵام ئێستاش ناتوانین هیچ پارەیەک بۆ بەڵێندەر خەرج بکەین تاوەکو رەزامەندی وەزارەتی دارایی لەسەر نەبێت.
هەروەک ئاریا ئەنوەر، به‌ڕێوبه‌رى بانكى گه‌رمیانیش جەختی لەو بابەتە كرده‌وه کە بە پشتبەستن بە رێنمایی وەزارەتی دارایی نابێت پارەکان بە كاش لە بانک وەربگیرێنەوە و دەبێت به چەک بێت، چونکە پاره‌ى نه‌ختینه "سیولە" کەمە.
بەوتەی ژیان محەمەد، بەڕێوبەری بانکی کفری، قەبارەی کێشەی بەڵێندەرەکان لای ئەوان کەمتره، بەوپێیەی پڕۆژەکانی شارەکە کەمترن، لە ئێستاشدا دەتوانن بەپێی چەک پارەکان سەرف بکەن كه گرفتی سیولە کەمترە.
ئه‌م دۆخه وای له به‌ڵێنده‌ران كردوه بڕیار بده‌ن چیتر كار و پرۆژه‌ى دیكه وه‌رنه‌گرن.
مەریوان حەسەن، جێبەجێکاری پڕۆژەی ٦٠ یەکەی نێشتەجێبونه لە ناحیه‌ى رزگاری، دەڵێت: ٤٠٠ ملیۆنم هەیە لەبانکی گەرمیان هیچیشم بۆ خەرج ناکرێت، بەشێکی حسابەکەم گواستەوە بۆ سلێمانی، بەڵام هەمان کێشە له‌وێش هەیە، بۆیە بە هیچ شێوەیەک جارێکی دیکە هیچ پڕۆژەیەک ئەنجام نادەم.
بەرزان عومەر، لەوبارەیەوە دەڵێت: تەنها پڕۆژەیەکی وەک رێگاى کەلار- سلیمانی پارەی بۆ خەرج دەکرێت، پڕۆژەکانی دیکە بە هیچ شێوەیەک پارەیان بۆ خەرج نەکراوە.
وتیشی: بە بەڵێندەرەکانم وتوە شەرمەزاریە لەگەڵ ئەم حکومەتەدا کاربکەین، ئیتر هیچ پڕۆژه‌یەک ناکەین.
ئه‌م دۆخه‌ى به‌ڵێنده‌ران، ده‌زگا حكومییه‌كانیش روبه‌ڕوى ئاسته‌نگ ده‌كاته‌وه.
ئه‌رسه‌لان ئه‌حمه‌د، سەرۆکی شارەوانی رزگاری، دەڵێت: ئێمە ئێستا روبەڕوی ئەوە دەبینەوە کە لەکاتی خۆیدا پارە بۆ بەڵێندەرەکانمان خەرج ناکرێت، بێگومان ئه‌گەر بەمشێوەیە بڕوات، پاشەکشە دەکەن، چونکە لەکۆتاییدا کاری ئەوان بۆ قازانجە.
به‌شى چواره‌م: ده‌ره‌نجام و راسپارده‌كان
یه‌كه‌م: ده‌ره‌نجام
1. سیسته‌مى بانك له هه‌رێمى كوردستان و عێراق به‌گشتى، كێشه‌ى بونیادیی هه‌یه، ئه‌م سێكته‌ره به‌ته‌نها بوه به شوێنى دابه‌شكردنى پاره و كه به‌زۆریش موچه و پێشینه‌ى ده‌زگا حكومییه‌كانه. ئه‌و رۆڵانه‌ى كه له‌جیهاندا بانكه‌كان ده‌یگێڕن، لێره‌دا فه‌رامۆش و پشتگوێخراوه، له‌نێویشی دا بانكه‌كانى گه‌رمیان.
2. له گه‌رمیان دا 3 بانكى حكومى گشتى و بانكێكى تایبه‌تى حكومى له بوارى كشتوكاڵ دا هه‌یه، تێكڕا مامه‌ڵه‌ى سه‌روى 75 فه‌رمانگه‌ى حكومى له موچه و پێشینه‌ى مانگانه و پاره‌ى پرۆژه‌كان رێكده‌خه‌ن، سه‌رباری ئه‌وه‌ى نزیكه‌ى 18 هه‌زار هه‌ژمارى هاوڵاتیانیان هه‌یه كه ئه‌وانیش به‌ڕێوه‌ده‌به‌ن.
3. بانكه‌كانى سنورى گه‌رمیان فشار و ئه‌ركێكى زۆریان له‌سه‌ره، له‌به‌رامبه‌ریشدا چ له روى بینا و پێداویستییه‌وه، چ له روى ژماره‌ى فه‌رمانبه‌ره‌وه، وه‌كو پێویست بۆیان دابین و ده‌سته‌به‌ر نه‌كراوه.
4. گه‌وره‌ترین كێشه‌ى بانكه‌كانى سنورى گه‌رمیان، نه‌بون و كه‌می پاره‌ى نه‌ختینه "سیوله"یه، ئه‌مه‌ش به‌كاریگه‌ریی قه‌یرانى دارایی و ئه‌و سیسته‌م و دۆخه داراییه‌ى له‌هه‌رێم دا هه‌یه. داهاتى بانكه‌كان بریتییه له پاره‌ى داهاته جۆراوجۆره‌كانى ده‌زگا حكومییه‌كان، له‌گه‌ڵ ئه‌و پاره‌یه‌ى كه له بانكه ناوه‌ندیه‌كانى هه‌ولێر و سلێمانى ده‌نێردرێت، له‌گه‌ڵ سپارده‌كانى هاوڵاتیان. یه‌كێك له سه‌رچاوه گرنگه‌كانى داهاتى پاره بۆ بانكی گه‌رمیان، داهاتى مه‌رزی په‌روێزخان بو، كه ئه‌ویش به فه‌رمانێك له سه‌ره‌تاى ئه‌مساڵه‌وه ناسپێردرێت به بانكى گه‌رمیان و راسته‌وخۆ بۆ سلێمانى ده‌برێت.
5. به‌كۆی گشتى و وه‌ك به‌رپرسانى بانكه‌كان جه‌ختى لێده‌كه‌نه‌وه، خه‌رجی و داواكاریی خه‌رج له بانكه‌كان، زیاتره له‌و داهاته‌ى بانكه‌كانى سنوره‌كه هه‌یانه یان بۆیان دێت.
6. مامه‌ڵه‌ى بانك له گه‌رمیان وه‌ك زۆر شوێنى تری هه‌رێم، زۆر ته‌قلیدیی و كۆنه، سیسته‌مه‌كه به‌شی پێویست نوێ نه‌بوه‌ته‌وه، ئه‌مه‌ش واده‌كات رۆتین و دره‌نگ جێبه‌جێكردنى مامه‌ڵه‌كان زیاتر بێت.
7. فه‌رمانبه‌رانى بانكه‌كانى گه‌رمیان ئه‌رك و كارى زۆریان له‌سه‌ره، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا خولی راهێنانیان بۆ په‌ره‌دان به تواناكانیان و ئاشناكردنیان به‌شێوازی نوێی كاركردن و نوێكردنه‌وه‌ى كاره‌كانیان، به كه‌می بۆ ده‌كرێته‌وه.
8. لێكه‌وته‌ى ئه‌و دۆخه ناجێگیره‌ى كه بانكه‌كان به‌كاریگه‌ریی قه‌یرانى دارایی توشى هاتون، به‌سه‌ر ده‌زگا حكومیه‌كانه‌وه زۆره، ئه‌مه‌ش وایكردوه زۆرینه‌یان ناڕازیی بن له بانك له خه‌رجكردنى شایسته و پێشینه‌كانیان. به‌شێكیان باس له‌وه‌ده‌كه‌ن داهاتیان زۆره و سپارده‌ى بانكی ده‌كه‌ن، كه‌چى كه دێته سه‌ر خه‌رجكردنى شایسته و پاره بۆیان بۆ پرۆژه و پێشینه و هیتر، خودی ئه‌و پارانه‌شیان پێنادرێته‌وه.
9. به‌گشتى بانك و له‌نێوی دا بانكه حكومییه‌كان، له‌لای هاوڵاتیان و بازرگانه‌كان جێگه‌ى متمانه نین، ئه‌مه‌ش وایكردوه زۆرینه‌یان ئاماده نه‌بن پاره‌كانیان له بانك دانێن، به‌ڵكو به‌پێچه‌وانه‌وه زۆرجار په‌نا بۆ نوسینگه‌كانى ئاڵوگۆڕی دراو ده‌به‌ن له بری ئه‌وان. هه‌روه‌ك زۆرێك له هاوڵاتیان باس له‌وه‌ده‌كه‌ن پاره‌یان له بانك داناوه، كه‌چى دواى كه ده‌چن بۆ وه‌رگرتنه‌وه‌ى، پێیان نادرێته‌وه، ئه‌مه‌ش وایكردوه هێنده‌ى تر متمانه‌یان به بانكه‌كان نه‌مێنێت.
10. به‌شێك له هاوڵاتیان و به‌ڵێنده‌ران نیگه‌رانن له‌وه‌ى جیاكاری ده‌كرێت له خه‌رجكردنى پاره‌كانیان، به‌وه‌ى زۆرجار پاره‌یان ده‌كه‌وێته لای حكومه‌ت و ده‌بێت بانك بۆیان خه‌رج بكات، به‌ڵام بۆیان ناكات. هه‌ندێك له به‌ڵێنده‌ران له‌به‌ر ئه‌و هۆكاره چه‌كی بانكیان به زیانی زۆر فرۆشتوه‌ته‌وه.
11. یه‌كێك له بانكه تایبه‌ته حكومییه‌كان كه بانكی كشتوكاڵیه، كاره‌كانى تاڕاده‌یه‌كى زۆر په‌كی كه‌وتوه و ئیشه‌كانى ته‌نها له وه‌رگرتنه‌وه‌ى قیستی ئه‌و قه‌رزانه‌ى جوتیاران پێش ساڵی 2014 كردویانه، كورت بوه‌ته‌وه.
دوه‌م: راسپارده‌كان
1. بونى هه‌ر سیسته‌مێكى دارایی پته‌و، په‌یوه‌سته به بونى ده‌زگا و ژێرخانى پته‌و، یه‌كێك له‌و ده‌زگایانه: بانكه. حكومه‌تى هه‌رێم ئه‌گه‌ر ده‌یه‌وێت له بوارى دارایی دا كاروباره‌كانى رێكبخاته‌وه، پێویسته گرنگیی زۆر به‌م بواره بدات، كه‌رتى بانك رێكبخاته‌وه و په‌ره‌ى پێبدات و نوێی بكاته‌وه، به‌شێوه‌یه‌ك ببێته مایه‌ى به‌ره‌وپێشچونى دۆخی دارایی و رێگرى كردن له خه‌رجی زیاده و گه‌نده‌ڵی و به‌فیڕۆدان و ...هتد.
2. پێویسته بانكه‌كانى گه‌رمیان په‌ره‌یان پێبدرێت، چ له ئاستى ژێرخانى پێداویستییه‌وه، چ له ئاستى خودییه‌وه. له ئاستى ژێرخان، پێویسته بینای گونجاو و تازه‌یان بۆ دروست بكرێت كه هاوتا بێت به رۆڵ و كاره‌كانیان، یان بیناكانیان به‌شێوه‌یه‌ك نۆژه‌ن بكرێنه‌وه كه له‌گه‌ڵ پێداویستییه‌كانیان دا بگونجێت، هه‌روه‌ك ئامێر و پێداویستی نوێیان بۆ دابین بكرێت.
ئه‌گه‌ر به كاریگه‌ریی لێكه‌وته‌كانى دۆخی دارایی هه‌رێم دروستكردنى بینا بۆ ئێستا ره‌نگه ئاسان نه‌بێت، ئه‌وا لانیكه‌م ده‌توانرێت به نۆژه‌نكردنه‌وه و رێكخستنه‌وه‌ى بیناكان و فراوانكردنیان و دابینكردنى پێداویستییه سه‌ره‌كیه‌كانیان، دۆخیان باشتر بكرێت.
هه‌رچی ئاستی خودیشه، پێویسته له روى دانانى سیسته‌مى كاركردن، هه‌روه‌ها له ئاستى فه‌رمانبه‌ره‌كانیش دا گرنگی ته‌واویان پێبدرێت و سیسته‌مى نوێی كاركردنیان بۆ دابین بكرێت و تواناى فه‌رمانبه‌ره‌كانیش به خول و راهێنانى به‌رده‌وام به‌هێز بكرێت.
3. ده‌بێت كاربكرێت بۆ گێڕانه‌وه‌ى متمانه به بانكه‌كان، ئه‌ویش به جه‌ختكردنه‌وه له دوباره نه‌كردنه‌وه‌ى ئه‌و روداوانه‌ى كه لێكه‌وته‌ى سلبیان له‌سه‌ر متمانه‌ى هاوڵاتیان و بازرگانان هه‌بوه، له‌نمونه‌ى پێنه‌دانه‌وه‌ى پاره‌كانیان كه سپارده‌ى بانكیان كردوه. بۆ ئه‌م مه‌به‌سته پێویسته بڕیار و رێنمایی وه‌ها ده‌ربكرێت كه بوارى كاروباری حكومه‌ت و بوارى كاروباری ئه‌هلی له‌یه‌كترى جیا بكرێته‌وه و كاریگه‌ریی سلبی و خراپیان بۆسه‌ر یه‌كترى نه‌بێت.
له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا له‌گه‌ڵ رێكخستنه‌وه‌ى كارى بانك و بره‌وپێدانى، پێویسته هۆشیاری زیاتر له‌باره‌ى گرنگی و كاره‌كانییه‌وه بۆ هاوڵاتیان رون بكرێته‌وه و په‌ره‌ى پێبدرێت.
4. له‌میانه‌ى راپۆرته‌كه‌ماندا هه‌ستمان به‌وه‌كرد كه هیچ ئالیه‌ت و سیسته‌مێكى رون نیه بۆ راییكردنى مامه‌ڵه‌ى ده‌زگا حكومییه‌كان، هه‌ر ئه‌مه‌شه وایكردوه نیگه‌ران بن. پێویسته بانكى گه‌رمیان له‌مباره‌یه‌وه ئالیه‌تێكى رون دابنێت و ده‌زگاكانیشی لێئاگادار بكاته‌وه، به‌شێوه‌یه‌ك مافی هه‌موان وه‌كو یه‌ك پارێزراو بێت. بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ش هانى ئیداره‌ى گه‌رمیان ده‌ده‌ین كه له‌گه‌ڵ ده‌زگا حكومی و بانكه‌كان گفتوگۆ بكه‌ن و كۆبونه‌وه‌ى فراوان ئه‌نجام بده‌ن بۆ رێكخستنى ئه‌م بواره.
5. نه‌گه‌ڕانه‌وه‌ى داهاتى ده‌روازه‌ى په‌روێزخان بۆ بانكی گه‌رمیان و گرێدانه‌وه‌ى به سلێمانى، جگه له‌وه‌ى جوڵه‌یه‌كى گوماناوییه، رۆڵی به‌رچاویشی هه‌یه له لاوازكردنى بانكه‌كانى سنوره‌كه به‌وه‌ى به‌شى پێویست داهاتیان نابێت بۆ راییكردنى مامه‌ڵه و داواكارییه‌كان. بۆیه پێویسته ئه‌و بڕیاره‌ى كه دراوه بۆ گواستنه‌وه‌ى داهاتى ده‌روازه‌كه هه‌ڵبوه‌شێنرێته‌وه و داهاته‌كه بگه‌ڕێنرێته‌وه خه‌زێنه‌ى بانكى گه‌رمیان و به‌مه‌ش تاڕاده‌یه‌كى باش كێشه‌ى نه‌ختینه‌ى بانكه‌كانى سنوره‌كه كه گه‌وره‌ترین كێشه‌یانه، چاره‌سه‌ر ده‌بێت.
6. پێویسته بانكى كشتوكاڵی كه ده‌زگایه‌كى گرنگه له بره‌ودان به كه‌رتى كشتوكاڵ له سنوره‌كه‌دا، چالاك بكرێته‌وه، بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ش پشتگیریی ئه‌و بیرۆكه‌یه ده‌كه‌ین كه له‌نێو وه‌زاره‌تى كشتوكاڵدا قسه‌ى له‌باره‌وه ده‌كرێت، به‌وه‌ى به پاره‌ى قیستی ئه‌و قه‌رزانه‌ى كه پێشتر دراون به جوتیاران و بۆ بانكه‌كه دێته‌وه، ته‌مویلی پرۆژه‌ى نوێی كشتوكاڵی بكرێت و به قه‌رز به جوتیاران بدرێته‌وه.