یهكهى چاودێریی حكومهتى خۆجێی گهرمیان، سی و سێههمین راپۆرتى مانگانهى خۆی تایبهت كردوه به پرسی ئاو، بهناونیشانى: "كێشهكانى بهڕێوهبردنى كهرتى ئاو له گهرمیان".
كلیك لەم فایلەی خوارهوه بكه بۆ خوێندنهوهى راپۆرتهکە به شێوازى (PDF).
له میانهى راپۆرته مانگانهییهكانى دا و هاوكات لهگهڵ وشكهساڵی ناوچهى گهرمیان و دروستبونى كێشه و قهیرانى ئاو له ههرێم و گهرمیان، یهكهى چاودێری حكومهتى خۆجێی گهرمیان راپۆرتێكى تایبهت كردوه به پرسی بهڕێوهبردنى كهرتى ئاو له گهرمیان و كێشهكانى، تیایدا به وردی لهسهر سهرچاوه و قهبارهى ئاو له ناوچهكه وهستاوه، ههروهك ئهو كێشه و ئالهنگارییانهشی خستوهتهڕو كه كهرتهكه روبهڕوى دهبێتهوه، ئهمه جگه له ههڵسهنگاندنى ئهداى حكومهت له بهڕێوهبردنى ئهم كهرتهدا.
له كۆتایی راپۆرتهكهشدا، زنجیرهیهك دهرهنجام و راسپارده لهبارهى بهڕێوهبردنى كهرتى ئاو له گهرمیان گهڵاڵهكراون و خراونهتهڕو.
یهكهى چاودێریی حكومهتى خۆجێی گهرمیان، یهكهیهكى بهدواداچون و لێكۆڵینهوه و چاودێریی رۆژنامهوانى سهر به رادیۆی دهنگه، به پاڵپشتی سندوقی نیشتمانى بۆ دیموكراسی (NED) ئهمریكی، مانگانه راپۆرتێكى ورد و بهدواداچون لهبارهى بابهت یان پرسێكى پهیوهندیدار به حكومهتى خۆجێی گهرمیان بڵاودهكاتهوه، به ئامانجی تیشكخستنهسهر ئهو بواره و زیادكردنى گرنگیپێدان پێی.
دهقی راپۆرتهكه به تێكست له خوارهوه دهخوێننهوه.
پێشهكی
هەرێمی کوردستان خاوەنى 5 سەرچاوەی ئاوی گەورەیە (زێی گەورە، زێی بچوک، پێشخاپور، روباری سیروان و روباری ئەڵوەن). هاوکات بەپشتبەستن بە بەسەرچاوەکانی دیکەی ئاوی سەرزەوی باران و چەمەکان و کارێزەکان رێژەی ئاوی سەرزەوی هەرێم دەگاتە 20 ملیار مەترسێجا کە زۆرینە لە زێی گەورەدایە.
سنوری گەرمیان لەرێگە پۆند، بەنداو، سەرچاوە ئاویەکانی دیکە و هاوکات روباری سیراون، پێکهاتەی ئاوی سەرزەویەکەی ساڵانە دەگاتە 60 ملیۆن مەترسێجا.
بهشى یهكهم: سهرچاوه ئاوییهكانى گهرمیان
یهكهم: سەرچاوەکانی ئاوی سەر زەوی گەرمیان
ا. روبارهكان
1. روباری سیروان: درێژیەکەی ٣٨٦کم لە خاکی هەرێم بەرهەمی ئاوەکەی 140 مەتر سێجایە، پێشوتر ساڵانە بەپێی داتاکان زیاتر لە 2 ملیۆن مەترسێجا ئاوى روبارهكه لە بەنداوی دەربەندیخانەوە بەردراوەتەوە بۆ گهرمیان.
2. روباری هەواسان: یەکێکی دیکەیە لە روبارە گرنگەکانی گەرمیان و تێكەڵ بە روباری سیروان دەبێت، بەڵام بەهۆی دروستکردنی بەنداوەکانی: (ئەزگەڵە و هەواسان)ـەوە لەلایەن ئێرانەوە، بە یەکجاری داهاتی ئاوەکەی کەمی کردوە.
3. روباری قۆرەتو: یەکێکی دیکەیە لە روبارەکانی گەرمیان کە پێشوتر نزیکەی 15 تاوەکو 30 ملیۆن مەترسێجا ئاوی تیدابو، بەڵام بەنداوەکانی وڵاتی ئێران گەرچی ئاوی روبارەکەی بەرەو نەمان بردوە، لەگەڵیشیدا کوالێتی ئاوەکەى تێكداوه.
4. روباری ئەڵوەن: سەرچاوەکەی ئێرانە، بەنێو قەزای خانەقین دا تێپەڕدەبێت و توانای گلدانەوەی 38 ملیۆن مەتر سێجایە، بهڵام زیاتر لە 85% ئاوەکەی لەدەستداوە، ئەو بەنداوانەی ئێران لەسەری دروستی کردون نزیكهى 10 بهنداوه و 210 ملیۆن مەترسێجا ئاو گلدەداتەوە.
ب. ئاوی باران
بەپێی دابەشکاری زۆنەکان خاکی کوردستان هەرچوار جۆرە زۆنەکەی تێدایە کە بەپێی وتەی پسپۆڕی ئاو: خەلیل بەرزنجی، ئاوی باران ساڵانە لە هەرێم لە نێوان 150 بۆ1100 ملم لە ساڵێکدایه، دابەشکاری زۆنەکانیش بەمجۆرەیە:
1. ناوچەی وشک: لە 250 ملم کەمتر بارانی تێدا دەبارێت لەساڵێکدا.
2. ناوچەی نیمچە وشک: ساڵانە لە 250 ملم بۆ500 ملم بارانی تێدادەبارێت.
3. ناوچەی نیمچەشێدار: 500 ملم بۆ1000 ملم بارانی تێدادەبارێت لەساڵێکدا.
4. ناوچەی شێدار: ئەو ناوچانەن کە سەروی 1000 ملم بارانی تێدا دەبارێت.
بارانبارینی 5 ساڵ لەگەرمیان
له ساڵی 2017 تاوهكو 2022، رێژهى دابارین بهپێی ئامارهكانى هۆبهى كهشناسی له بهڕێوبهرایهتى گشتى كشتوكاڵی گهرمیان، له قهزا و ههندێك له ناحیهكانى گهرمیان بهمشێوهیه بوه:
1. قەزای کەلار: (١٥٨٤.١) ملم .
2. قەزای کفری: ( ١٤٤٥) ملم.
3. قەزای خانەقین: (١٢٧٦.٣) ملم.
4. ناحیەی مەیدان: (٢٣٣٠.٩) ملم.
5. ناحیەی باوەنور: (٢١٣٥.٩) ملم.
ت. پۆندهكانى گهرمیان
پۆند بریتییه لهو بهربهستهى كه بۆ گلدانهوهى ئاوى باران و چهمه وهرزیهكان دروست دهكرێت، هاوشێوه كارى بهنداوه، بهڵام له روى قهباره و تواناى گلدانهوهى ئاوهوه كهمتره.
ژمارەی پۆندەکانی گەرمیان:
لهگهرمیان دا (9) پۆند بونیان ههیه، كه ئهمانهن:
1. عهلی میر، ناحیهى قۆرهتو، قهزاى خانهقین.
2. تهنوره، ناحیهى قۆرهتو، قهزاى خانهقین.
3. رهزوار ناحیهى قۆرهتو، قهزاى خانهقین.
4. ئاوبار، ناحیهى مهیدان، قهزاى خانهقین.
5. بێستانه، ناحیهى شێخ تهویل، قهزاى كهلار.
6. توڕكه، ناحیهى شێخ تهویل، قهزاى كهلار.
7. ملهسوره، ناحیهى سهرقهڵا، قهزاى كفری.
8. تاڵهوان، قهزاى كفری.
9. دوانزه ئیمام، قهزاى كفری.
بەوتەی بەڕێوبەری ئاودێری گەرمیان، موئهیهد ئهحمهد، سەرجەم پۆندەکان لەسەر رێرەوی باران و چەمهكان دروستکراون. جگه له دوانیشیان كه رێكخراوهكان دروستیان كردوه، ئهوانى دیكه حكومهت دروستی كردون.
ههندێك له هاوڵاتیان، خۆیان پۆندیان بۆ گلدانهوهى ئاو دروست كردوه.
ستار عهزیز، له ساڵی 2010 پۆندێكى له سنورى گوندهكهى خۆیان (گوندى جهبراوه/ ناحیهیى قۆرهتو/ قهزاى خانهقین) دروستكرد لهسهر ئهركی خۆی، باس لهوهدهكات بههۆی وشكهساڵیهوه رو له وشكبونه.
لەبارەی ئەوەی پۆندهكانى گهرمیان چەندێك ئاوی سەرزەوی دابین دەکەن؟ موئهیهد ئهحمهد، دەڵێت: بەنزیکەیی ساڵانە 2 ملیۆن مەترسێجا ئاو گلدەدەنەوە.
گرفتی پۆندەکانى گهرمیان
زۆربەی پۆندەکانی گەرمیان پشتگوێخراون، بەجۆرێک هیچ نۆژەنکردنەوەیەکیان بۆ ناکرێت.
بهڕێوبهرى ئاودێری گەرمیان دەڵێت: لەکۆی ئەو 9 پۆندەی دروستکراون، شهشیان پێویستیان بەنۆژەنکردنەوەیە، چونکە ساڵانە قوڕولیتاوێکی زۆر لەخۆدەگرن، دەبێت 3 ساڵ جارێک نۆژەنبکرێنەوە.
موئەیەد ئەحمەد، دەشڵێت: ئەمە وادەکات توانای خەزنکردنی ئاویان کەمبێتەوە و نەتوانرێت بۆ ماوەی ساڵێک یان دوساڵ ئاو خەزن بکهن.
بەشێکی دیکەی گرفتەکان، بچوکی پۆندەکانە، چونکە تاوەکو تەنک بێت، کرداری بەهەڵم بون خێراتر دهبێت.
عهبدولموتهڵب رەفعەت، مامۆستاى زانكۆ و پسپۆڕی ئاو و ژینگه، دەڵێت: رۆڵی پۆندەکان کەمن، بەڵام تێچویان زۆرە و ساڵانە رێژەیەکی زۆری قوڕولیتاوی تێدا بەرزدەبێتەوە، ئهمهش پێویستی به سیانهكردن و چاكسازیی و پاككردنهوهى زۆر ههیه.
لهبارهى سودی پۆندهكانهوه وهكو سهرچاوهیهكى ئاو، بەڕێوبەری ئاودێری گەرمیان، موئەیەد ئەحمەد، باسی لهوهكرد: رێڕەوی باران سودی باشی هەبوە بۆ پۆندەکان کە لەگوندەکان دا هەن.
دەشڵێت: ئێمە لەرێگەی پۆندەکانەوە ئاوی خواردنەوە بۆ ئاژەڵداری بۆ گوندەکان دابین دەکەین.
لهبهرامبهردا عهبدولموتهڵب رەفعەت، تێبینی کردوە نەتوانراوە سود لەئاوی باران وەربگیرێت، چونکە وهكخۆی وتى: پۆندەکان قەبارەیان بچوکه و وایکردوە ئاوی کۆکراوەی نێو چەمەکان راستەوخۆ بڕۆنە ناو روباری سیروانەوە پاشانیش بۆ ناوەڕاستی عێراق بڕۆن.
دەشڵێت: دەکرا چەندین بەربەستی کۆنکریتی هەبوایە، بەڵام نەکراوە.
بهوتهى وتەبێژی وەزارەتی کشتوکاڵ و سەرچاوەکانی ئاوى هەرێم، له سنوری گەرمیان دا چەند پۆندێکی دیكه دروستدەکرێن.
حسێن حەمەکەریم، وتى: بۆ سەرجەم ناوچەکانی کوردستان پلانمان هەیە 24 پۆند جێبەجێ بکرێت، 2 پۆندیان له گهرمیانه.
بهوتهى بهڕێوبهرى ئاودێری گهرمیان، دو پۆندهكه له گوندى سەرقزڵ له ناحیهى قۆرهتو و گوندی سەید حسێن لە قهزاى کفری دهبێت، جگه لهوهى پۆندى گوندى گۆبان له قهزاى كهلاریش تهواو دهكرێت كه كارهكانى راگیراوه بههۆی قهیرانى داراییهوه.
پ. بەنداوەکانی گەرمیان
1. بەنداوی باوەشاسوار: دەکەوێتە قەزای کفریەوە، توانایی گلدانەوەی 6 ملیۆن مەترسێجا ئاوی هەیە و پشت به ئاوى چهم و باراناو دهبهستێت.
2. بەنداوی ئەڵوەن: لە قەزای خانەقینه، توانا گدانەوەی 38 ملیۆن مەتر ئاوى هەیە و پشت به ئاوى روباری ئهڵوهن و سهرچاوه ئاویهكانى دیكهى هاتو له ئێران و ئاوى باراناو دهبهستێت.
3. بەنداوی حەسەن کەنۆش: له ناحیهى سەنگاو، توانای گلدانەوەی 1 ملیۆن لیتر ئاوی هەیە. (ئهگهرچی ئهم بهنداوه له سنورى ئیدارهى گهرمیاندا نیه، بهڵام هاوسنورى گوندهكانى ئیدارهكهیه).
لهگهڵ ئهوهشدا 4 بهنداوى دیكه دیزاین كراون و ههندێكیشیان دهستیان پێكرا و دواتر به كاریگهریی قهیرانى دارایی راگیران، كه بریتی بون له:
1. بەنداوی باوەنور: له ناحیهى باوهنور/ كهلار، توانایی گدانەوەی ئاوەکەی 70 ملیۆن لیترە و لهسهر روباری سیروانه.
2. بەنداوی بەردەسور: له قهزاى كهلار، توانای گلدانەوەی 15 ملیۆن مەتر ئاوى هەیە و لهسهر روباری سیروانه.
3. بەنداوی ئاوەسپی: لهناحیهى ئاوهسپی/ كفری، توانای گلدانەوەی 20 ملیۆن مەتر سێجا ئاوى دهبێت و لهسهر ئاوى چهمی ئاوهسپیه.
4. بەنداوی خۆرنەوازان: له قهزاى كفری، توانای گلدانەوەی 11 ملیۆن مەترسێجا ئاوی هەیە و لهسهر ئاوى چهمی خۆرنهوازانه و تەواو نەکراوە.
بەنداوەکانی گەرمیان لەروی سهرچاوهى بهكارهێنان و کشتوکاڵ، گرنگیهكى زۆریان ههیه، بەڵام لەگەڵێشیدا سودی بۆ ئاوی خواردنەوە بهشێوهیهكى ئهوتۆ نهبوه.
نەوزاد حەمید، بهڕێوبهرى ئاوی دهوروبهرى گهرمیان، وتی: نەمانتوانیوە به سودوەرگرتن لە ئاوی بەنداوەکان، ئاوی خواردنەوەی هاوڵاتیان دابین بکەین.
ج. پڕۆژە ئاوییەکانی سنوری گەرمیان
مهبهست لهو پرۆژانهن كه بهمهبهستى ئاودێرییكردنی زهوی كشتوكاڵی و ههروهها گهیاندنى ئاو له روبار یان چهمێك له ناوچهیهكهوه بۆ ناوچهیهكى دیكه دروست كراون.
بهگشتیش پرۆژە ئاوییه ستراتێژیەکانى گهرمیان، خۆیان دەبیننەوە لە 4 پڕۆژە:
1. پڕۆژەی باڵەجۆ: لهناحیهى قۆرهتوه، 10 مهترسێجا ئاوی تێدایە و 35 هەزار دۆنم زەوی بەراو دەکات.
2. پڕۆژەی سەلام: لهناحیهى کۆکس، قەزای کفری، 4 مەتر سێجا ئاوی تێدایە، 17 هەزار دۆنم زەوی بەراو دەکات.
3. پڕۆژهى قەرەبڵاخ: لە گوندى گردەگۆزینە، قەزای کەلار، 2.4 مهترسێجا ئاوی تێدایە، 1200 دۆنم زەوی بەراو دەکات.
4. پڕۆژهى شێخ لەنگەر: لهناحیهى كۆكس، قەزای كفری، 7 مەتر سێجا ئاوی تێدایە، 17 هەزار دۆنم زەوی بەراو دەکات.
5. پڕۆژەی ئاودێری باوەشاسوار: لە قەزای کفرییه و درێژیەکەی 2300 مهتره و لەتوانای دایە بڕی 1030 دۆنم زەوی بەراو بکات.
هاوكات له ناحیەی مەیدان 2 پرۆژه ههیه (شاوازی وکانی کرمانج)، كه به رێژەی 30% تەواوکراون و درێژیەکەیان 2300 كیلۆمهتره و 850 دۆنم زەوی بەراو دەکهن.
هاوكات پڕۆژەی "پاڵدانی ئاودێری بۆ کەلار"، گرنگترین پڕۆژەی ئاودێری ناوچەکەیه، بهڵام نهكهوته كار و كێشهى تێدابو و شكستی هێنا، لهلایهن ئهنجومهنى وهزیرانیشهوه رهدكرایهوه كه نۆژهنبكرێتهوه و دوباره كاری تێدا بكرێتهوه.
پرۆژهكه نزیكهى 3 ههزار دۆنم زەوی بەراو دەکرد، لە پشتی زانکۆی گەرمیان تاوەکو ناحیەی رزگاری دهچو کە 37 مەتر ئاو بەرزدەکاتەوە، بەڵام پێویستی بە دابین کردنی پەمب و نۆژەنکردنەوەیە کە بەوتەی بهڕێوبهرى ئاودێری گەرمیان داواکاری بۆ ئهو مهبهسته کراوە، بەڵام لهلایهن ئەنجومەنی وەزیرانهوه رەتکراوەتەوە.
دوهم: ئاوی ژێرزەوی گەرمیان
ا. سهرچاوهكانى ئاوی ژێرزهوی له گهرمیان
1. بیر:
بەیەكێك لە کۆنترین رێگاکانی دەرهێنانی ئاو هەژماردەکرێت. سنوری گەرمیان خاوەنی 1826 بیرە کە بەشێوەی فەرمی تۆمار کراون.
هاوکات بیر لە روی قوڵیەوە زیاتر لە 10 مەتر تیدەپەڕێنێت و دەتوانرێت بۆ ئاوەی خواردنەوە و پێداویستی کشتوکاڵ و ئاژەڵداری بەکاربێت لەو شوێنانەی سەرچاوەی ئاوی دیكهیان دورە یان کامە.
2. ناعور
كهمتر لە بیر قوڵتره، بهشێوهیهك قوڵیەکەی لەنێوان 5-8 مەتر دەبێت و لە نزیک سەرچاوە ئاویهكانى سهرزهوی لێدەدرێت بۆ دەستخستنی ئاو. لە گەرمیان 30 ناعور هەن كه بهزۆری بۆ پرۆژه كشتوكاڵیهكان بهكاردههێنرێن.
3. کارێز و کانیاوەکان:
بە رێگەیەکی سروشتی بەبێ دەستکاریکردنى مرۆیی، لەنێو چینەکانی زەویدا ههڵدهقوڵێن و دەتوانرێت بۆ خواردنەوەی مرۆڤ و ئاژهڵداری و ههندێك كاتیش بۆ كشتوكاڵ بەتایبەت لە گوندەکان سودیان لێوەردهگیرێت. ئهگهرچی بەشی زۆریان بهكاریگهریی وشكهساڵی رو لە وشکبونن، بهڵام بەگشتی له گهرمیاندا ژمارەی کانیەکان 93 و کارێزەكانیش 19 دانەن.
ب. رێژهى ئاوى ژێرزهوی لهگهرمیان
خەمڵاندن یاخود هەبونی داتا ئهگهر بەنزییکەیش بێت بۆ زانینی بڕی ئاوی ژێر زەوی لهگهرمیان، بەهیچ جۆرێک بەردەست نیە.
بەڕێوبەری ئاوی ژێرزەوی گەرمیان، حامد جومعه، دەڵێت: تاوەکو ئێستا نازانین رێژەی ئاوی ژێرزەوی سنورهكه چەندە، ئەوەی بەردەستە تەنها ئاستی ئاوی ژێر زەویە لە رێگە بیرەکانەوە.
ت. جۆرهكانى ئاوى ژێر زهوی لهگهرمیان
1. ئاوی تازەکراو: لە رێگەی بارانبارینەوە ساڵانە کۆدەبێتەوە و به ههڵكۆڵینی زهوی به ئاستێكى كهم یان مامناوهند پێی دهگهیت.
هەمو ئەو بیرانەی لە ناوچەکە هەن لەو جۆرە ئاوە دەردەهێندرێن کە بۆ: خواردنهوه، کشتوکاڵ، پیشهسازی و...هتد بهكاردههێنرێن.
2. ئاوی تازەنەکراو: ساڵانە تازەنابێتەوە، بەڵکو چەندان ساڵە لهژێر زەویدا پەنگی خواردوهتەوە. ئهم ئاوه له قوڵایی دایه و بۆ گەیشتن پێی پێویست دهكات بیر به قوڵایی 600 مهتر و زیاتر لێبدرێت.
بهوتهى بهڕێوبهرى ئاوی ژێر زهوی گهرمیان، هیچ بیرێكى لهمجۆره له گهرمیاندا بونى نیه.
دو خشتهى ئاستى ئاوى ژێرزهوی لهساڵانى 2021 و 2022 دهردهخهن
بهشى دوهم: دابەشکردنی ئاو لەگەرمیان
1. بڕی دابهشكردنى ئاو
دابەشکردنی ئاو لە هەرسێ قەزاکەی سنورەکە و ناحیەکانی دەوروبەری، بەمجۆرەیە:
1. قەزای کەلار: رۆژانە 80 هەزار مەترسێجا ئاو دابەشدەکرێت.
2. قەزای خانەقین: رۆژانە بڕی 2 ههزار و 250 مەترسێجا ئاو دابەشدەکرێت.
3. قەزای کفری: رۆژانە بڕی 10 ههزار مەترسێجا ئاو دابەشدەکرێت.
4. ناحیەی شێخ تەویل/ كهلار: رۆژانە 500 مەترسێجا رۆژانه دابەشدەکرێت.
5. ناحیەی باوهنور/ كهلار: 3 ههزار مەتر لە رۆژێکدا دابەشدەکرێت.
6. ناحیەی قۆرەتو/ خانهقین: 80 مەتر سێجا لە رۆژێكدا دابەشدەکرێت.
7. ناحیەی رزگاری/ كهلار: 12 هەزار و 500 مەتر سێجا لە رۆژێكدا دابەشدەکرێت.
8. ناحیەی ئاوەسپی/ كفری: 40 مەتر لە کاتژمێرێکدا دابهشدهكرێت.
2. رێژهى بهكاربردنى ئاو له بوارهكانى دیكه
دابەشکردنی ئاو لەنێوان ماڵان و پرۆژه کشتوکاڵی و پیشەسازییهكان دا دیاری نەکراوە، لەکاتێکدا بەڕێوبەرایەتی ئاوی کەلار ئاو بۆ ناوچەی پیشەسازی دابیندەکات، بەڵام قەبارەی بەکاربردنی نادیارە، ئهمه بۆ پرۆژه کشتوكاڵیهكانیش به هەمانشێوەیە.
بەوتەی سەرۆکی شارەەوانی کەلار، زیاتر له 1200 شوێنكاری ناوچەی پیشەسازی لەکەلار، لەلایەن بەڕێوبەرایهتی ئاوی کەلارهوه ئاویان بۆ دابین کرێت.
هاوكات بەڕێوبەری ئاوی کەلار، سامان رەحیم، باسی لەوە کرد هاوشیوەی ماڵان رۆژانە کاتژمێرێک بۆ کاتژمێر و نیوێک ئاو بۆ ناوچهى پیشهسازی كهلار دابین دهکرێت، بەڵام رێژەکەی دیاریی نەکراوە و جیانەکراوەتەوە لە روی بەکاربردنەوە.
هاوکات ئەم گرفتە بۆ خودی پڕۆژە کشتوکاڵیەکانیش ههیه، کشتوکاڵی گەرمیان داتای نیە سهبارهت به سودوەرگرتنی جوتیاران له بڕى ئاو.
بەوتەی بەڕێوبەری کشتوکاڵی گەرمیان، شادییە حسێن، روباری سیروان بە پلەی یەکەم هەژمار دەکرێت بۆ سود لێوەرگرتنی لەلایەن جوتیارانەوە بۆ کشتوکاڵکردن، بهشێوهیهك 3515 جوتیار پشت بە ئاوی روباری سیروان دەبەستن، بەڵام هاوشێوەی ئەو ئامارەیان لەبەردەستدانیە کە چەند لە ئاوی روبارەکە بەکاردێتەوە و بهوتهى خۆشیان گەورەترین کیشەیان نەبونی داتای پێویستە.
بەوتەی عبدولموتەڵب رەفعەت، پسپۆڕى بواری ئاو، گرفتێکی زهقی بەڕێوەبردنی ئاو له گهرمیان ئهوهیه نازانرێت ئاوی پێویست بۆ سێکتەرەکانی کشتوکاڵ پیسەسازی چەندە، کە بهوتهى خۆی ئهمه ئاماژەیە بۆ "بەهەڕەمەکی بەرێوبەردنی ئەو کەرتە".
دەشڵێت: بۆ وەرگرتنى ههر داتایەکى پهیوهست به ئاو، دهبێت چەندین بەڕێوبەرایهتى بگهڕێیت، بەڵام دواتریش هیچ داتایەکی دروست دەستناخرێت.
بهشى سێیهم: كێشه و ئالهنگاریهكانى بهردهم ئاو له گهرمیان
1. بهفیڕۆدان:
بەفێرۆدانەکانی ئاو لە چەند خاڵێکدا کۆبونەتەوە، لەوانە: بەفیڕۆدانی ئاو بەهۆی تۆڕەکانی ئاوەوە، زیاتر بەکارهێنانی لەلایەن هاوڵاتیەوە، بهفیڕۆدانى له كهرتى كشتوكاڵ و پیشهسازی و ....هتد.
بەوتەی بەڕێوبەری ئاوی کەلار، بەهۆی کۆنبون و خراپبونی تۆڕەکانی ئاو و نۆژەن نەکردنەوەیان، رۆژانه بڕێکی زۆر لەئاوى قەزاکە بەفیڕۆدەچێت، بهشێوهیهك ئهم هۆكارانه وایانكردوه رۆژانە 90 لیتر ئاو بۆ هەر تاکێک بەفیڕۆبچێت.
بابهتەکە له بوارى كشتوكاڵ و ئاودێریشدا بهههمانشێوهیه، به رادهیهك هیچ پێوهر و بهرنامه و تهنانهت پلانێكیش نیە له رێگهیهوه بزانرێت ئەو ئاوەی دابین کراوە بۆ جوتیار بەپێی پێویستە یان زیاتره و بهدواداچون نهكراوه کە به فیعلی چەندی بەکاردێت.
موئەیەد ئەحمەد، بهڕێوبهرى ئاودێری گهرمیان، دەڵێت: بۆ هەر 100 دۆنم زەوی كشتوكاڵی، یەک ئینج ئاو بەسە، بەڵام لێرە بۆ ئەو روبەرە زەویە 7 ئینج ئاو دابین کراوە، کە بە راستی ئەمە کارەساتە و له ماوەی 2 ساڵی وشکەساڵیشدا هیشتا رێکخستنەوەیان بۆ نەکراوە.
گلنەداوەی ئاو لە رێگەی پۆند و بەنداوەکان، هۆكارێكى دیكهیه بۆ بەهەدەردانی راستەوخۆی سامانی ئاو، بهشێوهیهك ئهو ئاوانهى ساڵانه له رێگهى چهم و روبار و بارانهوه له سنورهكه كۆدهبنهوه، سودی تهواوهتى لێنابینرێت و به روبارهكاندا دهڕۆنه ناوچهكانى دیكه.
بهوتهى موئهیهد ئهحمهد، وەزارەتی کشتوکاڵ پلانی هەیە بۆ دروستکردنی پۆند و تەواوکردنی بەنداوەکان، بۆ چارهسهرى ئهم بهههدهردانه.
گرفتى بهههدهردان له ئاوی ژێرزهویدا به زهقی بونى ههیه، بهڵام هیچ داتایهك نیه كه بزانرێت ئاستى بهفیڕۆدانهكه چهنده.
حامد جومعە، بهڕێوبهرى ئاوی ژێرزهوی گهرمیان، دەڵێت: ناتوانرێت بزانرێت بەفیڕۆچونی ئاو چەندە، بەڵام لەزۆربەی بوارەکان دا هەیە، بۆ نمونە: پڕۆژەکانی نیشتەجێبون لەکاتی دروستکردنیان دهیانهوێت خۆیان ئاو دابین بکەن و دەچن بیر لێدەدهن.
ئاوی دەوروبەری گەرمیان بە رێژەی 25% داتای بەفیڕۆچونی ئاویان دیاریکردوە. نەوزاد حەمید، بهڕێوبهرى بهڕێوبهرایهتیهكه دەڵێت: رێژەكه بەهۆی زۆری بەهەدەردانە لەلایەن هاوڵاتیەوە.
بۆ ناحیەیەکی وەکو باوەنور، رۆژانە 3 ههزار مەترسێجا ئاو دابەشدەکرێت لە رێگەی بیرەکانەوە، بەڕێوبەری فەرمانگەی ئاوی ناحیەکە دەڵێت: ئێمە چەند هێندەی پێویست ئاو دابین دەکەین، چونکە بەشێکی زۆری ماڵەکان زیاتر لە یەک سەرچاوەی ئاویان هەیە و تاوەکو ئێستاش دایناخەنەوە، بەمەش ئاوێکی زۆر بەفیڕۆدەچێت.
2. پیسبونی سەرچاوەكانى ئاو
له دهرهنجامى كۆكردنهوهى زانیاری له بهرپرسان و پسپۆڕانى بوارى ئاو، پیسبونی سەرچاوە ئاویەکان له گهرمیان چهند جۆر و ئاستێكه، لەوانە: پیسبون به هۆی رێڕەوی زێرابەکانەوە، پیسبون بەهۆی خاشاک و زبڵ، پیسبون بههۆی پاشماوەی کارگەکان و پاشماوە پیشەسازی و بیناسازیەکانە و کەمبونی ئاستى ئاوەکە کەدەبێتە هۆی تێکچونی كوالێتى ئاوەکە.
كێشهكى سهرهكی پیسبونى ئاوى سهرزهوی، تێكهڵبونى ئاوهڕۆ و زێرابی ماڵانه به سهرچاوهى ئاوهكان، بهتایبهت له كهلار كه پرۆژهى ئاوهڕۆی قهزاكه له نزیك گوندى گردهگۆزینهوه تێکەڵی ئاوى روباری سیروان دهبێت كه پڕۆژەی ئاودێری شێخ لەنگەرى لهسهره.
هاوكات لهههندێك شوێن ئاوی بیرهكان تێكهڵ به ئاوهڕۆ بون، لهنمونهى ناحیهى باوهنور.
بهڕێوبهرى ئاوی ژێر زهوی گهرمیان، دهڵێت: سەرچاوەی ئاو له سلێمانیەوە تاوەکو دیالە هەموی بەو جۆە پیسبون، دەبێت شارەوانی رێگری لەو حاڵهتە بکات و یەکەی پاڵاوتنی ئاو دابنرێت بۆ دوبارە بەکاربردنی ئاو.
ههروهك موئەیەد ئەحمەد، لهمبارهوه وتی: شارەوانی کەلارمان لەو بابەتە ئاگادار کردوهتەوە کە ئەوە ئەرکی ئەوانە بەتایبەت دەبێت رێرەوی زێرابەکە بگۆڕن کە چەند جارێک چارەسەریان کردوە، بەڵام دیسان تێكچوەتەوە.
لهبارهى پیسبون به پاشماوهى پیشهسازی و كارگهكانهوه، بەڕێوبەری ئاودێری گەرمیان، ئاماژە بهوهدهكات: سهرچاوهكانى ئاوى سهرزهوی پارێزراون و توشی ئەو گرفتانە نەبوە بەتایبەت لەرێگەی کارگەکانەوە، چونکە خاشاکێکی زۆر تێکەڵیان نەبوە.
ههرچی پیسبونی ئاوی ژێرزەویه، ئهویش چەند جۆرێکە، لەوانە: کیمیایی، بایەلۆجی و فیزیایی.
پیسبونی کیمایی بەر بڵاوترین حاڵەتی پیسبونى ئاوی ژێرزەوی گەرمیانه، بەتایبەت چارەسەرنەکردنی خاشاک و تێکەڵ بون بەسەرچاوە ئاویەکان. هاوکات دەرمانی پزیشکی و ئاوەڕۆی نەخۆشخانەکان یەکێکی دیکەن لە مەترسیەکانی پیسبونی ئاوی ژێرزەوی.
جۆرێکی دیکەی پیسبونى ئاو، پەیوەندی بەکەمبونەوەی ئاو هەیە كه وادهكات ئاوەکە کوالێتی خۆی لەدەست بدات و به شیاوی خواردنهوه نهمێنێت. بهوتهى حامد جومعه، 4 بیر بەو هۆیەوە لە کەلار داخراون.
بهڕێوبهرى ئاوی ژێرزهوی گهرمیان، ههروهها وتیشی: رەنگە ئاوی ژێر زەوی درەنگ تێكبچێت، بەڵام کە تێکچو چارەسەری ئەستەمە، چونکە لەم رێگەیەوە ڤایرۆس و بەکتیریا تێکەڵ دەبێت.
3. نهبونى داتاى بیری ئاو
ئەگەرچی ژمارەیەکی زۆری بیر لەسنورەکەداهەیە و بەسەر پڕۆژەکان و کشتوکاڵ ماڵاندا دابەشبون، بەڵام ئاماری بەکارهێنانى بۆ هیچ لەو بوارانە بەردەست نیە و نازانرێت بهکارهێنانهكه چەندە.
تاوەکە ئێستا 1800 بیری فەرمی هەیە لە گەرمیان، بەوتەی بەڕێوبەری ئاوی ژێرزەوی گەرمیان، ژمارهى بیری نایاسایی لە بیره یاساییهكان زیاترە، تهنانهت حكومهت خۆیشی بیری نایاسایی لێداوە.
حامد جومعە، وتى: لە هەوڵی ئەوەداین بزانین بیرەکانی سنورەکە ژمارهیان چەنده؟
باس لهوهشدهكات ژمارهى بیره نایاسیهكان نازانن، بهڵام زیاتره له فهرمیهكان، بهشێوهیهك دهزگایهكى حكومى وهكو شارهوانى بیری نایاسایی لێداوه.
لهمبارهوه وتى: نوسراومان بۆ شارەوانی کەلار کرد کە بزانرێت چەند بیریان هەیە بۆ ئاودانی باخچەکانیان، وهڵامیان داینهوه كه 100 بیریان بۆ ئهو مهبهسته سودیان لێوەردەگیرێت، كه تەنها 7-8 بیریان بەفەرمی مۆڵەتی پێدراوە و ئهوانى دیكه بهبێ ئاگادارى ئێمه كراون.
نەبونی داتا له زۆر بوارى تری پهیوهست بهئاو دوباره دهبنهوه، نه ژمارهى بیرهكان به وردی دهزانرێت، نه ژمارهى بهكارهێنانى ئاو بهگشتى و نه بڕی داهاتى ساڵانهى ئاو و نه خرج كردن و نه به فیڕۆدان.
4. بهكارهێنانى ئاوی شیرین له پرۆژهى پیشهسازی و كشتوكاڵی دا
له زۆر شوێنى پیشهسازی و كشتوكاڵی و شوێنكاری پیشهیی دا، بۆ بهدهستخستنى ئاو، بیر لێدهدرێت، بهشێكى ئهوانهش به نایاسایی و به "قاچاخ" كراون.
زۆرینهى رێژهى بیرى قاچاخ و نایاسایی له باخ و كێڵگه كشتوكاڵیهكان دایه، بهشێوهیهك به سهدان بیر دهخهمڵێنرێت.
سهروى 160 كارگه له گهرمیاندا ههن، كه ئهمانه پشت به ئاوی بیر دهبهستن، ئیتر چ بیرهكه به یاسایی و مۆڵهت وهرگرتن دروستكرابێت، یان به قاچاخ و بێ مۆڵهت.
10 شوشتنگەی ئۆتۆمبیل لەقەزای كهلار دا هەیە کە بە ئاوی ژێر زەوی گەرمیان كاردهكهن و بەهیچ شیوەیەک مۆڵەتی بیریان پێنهدراوه.
جەختی لەوەکردوە پێشەنگاکانی ئۆتۆمبیل بیریان لێداوە بەبێ ئەوەی رەزامەندی بدرێت یان ئاگادار بن، حامد جومعە وای وت.
ههمو ئهم پرۆژانه، به ئاوی شیرین ئاویان بۆ دابین دهكرێت، ئهو ئاوهى كه بۆ خواردنهوه شیاوه، كه ئهمهش به ههدهردانه له بڕ و رێژهى ئهو ئاوهى كه ههیه.
"بەهیچ جۆرێک نە پێویستە نەگرنگە، بەڵکو بەهەدەردان و مەترسیەکی گەورەیە ئاوی شیرین راستەوخۆ بگاتە شوشتنگهکان یان شوێنى پیشەسازی کە پێویست نیە، لەهیچ کوێ ئەمە ناکرێت، بەڕاستی لێرەوە مەترسی بۆ سەر ئاوی شیرین و خاوێن دروست دەبێت کە دەتوانرێت ئاوی بەکارهێنراو بپاڵێورێت و پاشان بۆ ئەو شوێنانە دابین بکرێت". ئەمە وتەی پسۆڕی ئاو، عەبدولموتەڵیب رەفعەتە.
5. پشتبەستنی زۆر بە ئاوی ژێرزەوی
ئەگەرچی ژمارەی بیرە فەرمیەکان لە سنوری گەرمیان نزیکەی 2 ههزار بیرە، بەڵام بەڕێوبەری ئاوی ژێرزەوی گەرمیان دەڵێت: ئەوەی تۆمار نەکراوە لەو رێژەیە زیاتر نەبێت کەمتر نیە.
به رای عهبدولموتهڵیب رهفعهت، مامۆستاى زانكۆ و پسپۆڕی ئاو، جێی مەترسیە كه نەزانرێت رێژەی ئاوی ژێرزەوی گەرمیان چەندە، دهشڵێت: ئاوی ژێرزەوی بۆ پشت بەستنە لە کاتی پێویست، نەک پشتگوێ خستنى ئاوی سهرزەوی و بەکارهێنانی ئاوی ژێرزەوی.
له قەزای کفری و ناحیەی رزگاری، بە رێژەی 100% پشت بەئاوی ژێرزەوی دەبەسترێت.
"پشت بەستن بە ئاوی ژێر زەوی ئەو مەترسیەیە کە 10 ساڵ پێش ئێستا ئاماژەمان پێداوە، بەڵام بەڕاستی گوێ لە کەسانی پسپۆڕ ناگیرێت، بەڵکو یەکێک لەو بەڕێوبەرانەی کە بەرپرسی ئاوە دەڵێت: زەوی گەرمیان لێژه و ئاوی بەنداوەکانی ئێران دێتە ژێر زەوی ناوچەکە، كه بهڕاستى قسەی بەوجۆرە هیچ زانستی نیە". عهبدولموتهڵیب رهفعهت، پسپۆڕی بوارى ئاو، وای وت.
لهبهرامبهردا حامد جومعە، بهڕێوبهرى ئاوى ژێر زهوی گهرمیان دەڵێت: هەوڵددەین لە رێگەی کۆکردنەوەی داتاوه، ژمارەی بیرە نافەرمیەکان بزانین، بەڵام ئەوەشی ههیە ئاستی ئاو ژێر زەوی کەمی نەکردوە، جیاوازی هەیە، بەڵام مەترسییەکی ئەوتۆی نیە وەک ئەوەی باس دەکرێت.
6. گلنەدانەوەی ئاوی سهرزهوی
ئەگەرچی لەگەرمیان دا 3 روبار و چهندین چهم و لقی دیكهى ئاو ههیه، بەڵام هێشتا گلدانەوەی ئاوەکە بەپێی پێویست نیە، ئەو بەنداوانەشی گرنگن تەواو نەکراون و قەبارەی پۆندەکانیش وەک بەڕێوبەری ئاوی ژێرزەوی گەرمیان دەڵێت: بۆ سنورەکە کەمن.
پسپۆڕێکی بواری پێیوایه دەبێت گرنگی زیاتر بە دروستکردنی بەنداو بدرێت، چونکە ناوچەکە خۆی سەرچاوەی ئاوی تێدایە.
خەلیل بەرزنجی، وهك نمونه ئاماژە بۆ بەنداوی ئاوەسپی کە دەکات یەکێکە لەو بەنداوانەی توانایەکی باشی هەیە بۆ گلدانەوەی ئاو، بەڵام هێشتا ئەم بەنداوە تەواو نەکراوە.
ئهو پسپۆڕه به گونجاویشی دهزانێت بەنداوێکی دیکە لەتەنیشت بەنداوی باوەشاسوار لەقەزای کفری لەسەر هەمان سەرچاوەی ئاوی ناوچەکە دروست بکرێت.
مامۆستایەکی زانکۆش لەو بارەیەو ئاماژەبە روباری سیروان دەکات کە ساڵانە زیاتر لە 2 ملیار مهترسێجا ئاوی روبارەکە لەدەربەندیخانهوه بۆ گەرمیان و خواروی عێراق دهچێت، بەڵام نە وەک پێویست پڕۆژەی لەسەر دروستکراوە، نە سودی لێوەرگیراوە.
عهبدولموتهڵیب رهفعهت، وتیشی: ئەو پڕۆژانەشی دروستکراون هێندە کۆنن بۆ ساڵانی پەنجا و شەست و حەفتاکانی سەدەی رابردو دهگەڕێتەوە.
یهكێكى تر له رێگاكانى گلدانهوهى ئاو، پۆنده.
به رای خهلیل بهرزنجی، شارهزاى بوارى ئاو، پۆند بۆ گوند باشە، بەڵام بەجۆرێک لهسهر بنهماى لێكۆڵینهوهی زانستى بكرێت و دیاری بکرێت لە گوندەکان چەندی بۆ ئاوى خواردنهوه و بهكارهێنانى رۆژانهیه و چەندی بۆ کشتو کاڵ و ئاژەڵداریی.
بەڕێوبەری ئاوی ژێرزەوی گهرمیان، ژمارەی پۆندەکانى سنورهكه بە کەم دەزانێت و دەڵێت: دەبو لانیکەم 50 بۆ 60 پۆند لەگەرمیان هەبوایه.
7. کێشەی پۆند و بەنداوەکان
پسپۆڕێک دەڵێت: بەنداوەکانی گەرمیان کێشەیان هەیە، لەوانە باوەشاسوار، پۆندەکانیش ناتوانن ببنە پڕۆژەی ستراتیژی بۆ گلدانەوەی ئاو.
عهبدولموتەڵیب رەفعەت، دەڵێت بەنداوی باوەشاسوار کە چەند ساڵێک پێش ئێستا بەهۆی قوڕولیتەوە داخرا کە بەگشتی 5 بۆ 8 مەتر دەبو، دواتر لەلایەن کۆمپانیایەکی ئێرانیهوه چاکكرا، بەڵام ئێستا بەشێکی زۆری خەزنی لەدەستداوە.
بهشێكى كێشهى بهنداوهكهیشی گهڕاندهوه بۆ دیزاینی هەڵەی بەنداوەکە، كه بهوتهى خۆی: دەبو کۆمپانیای جێبەجێکار بورجی دروست بکردایە، بەڵام رێڕەوەکەی فراوانکرد و پاشان ئاوتلێتی بۆدروست کرد کە ئێستا ئیتر بەنداوەکە زۆر سەرەتاییە و لەگەڵ قەبارەکەی نەگونجاوە.
گرفتەکان لە پۆندەکان دا زیاترن، بەجۆرێك لەوکاتەی دروستکراون تاوەکو ئێستا نەتوانراوە نۆژەن بکرێنەوە.
موئەیەد ئەحمەد، دەڵێت: لە کۆی 9 پۆند شهشیان پێویستیان بە نۆژەنکردنهوه و یهكێكیشیان پێویستی به بەفراوانکردن هەیە.
وتیشی: كێشهكى سهرهكی پۆندهكان كۆبونهوهى قوڕولیتەیه، كه بههۆیهوه ناتوانرێت ساڵانە ئاوی پێویستی بارانی تێدا گلبدرێتهوه.
هاوکات کەمی قوڵی پۆندەکان رێگەخۆشکەرە بۆ ئهوهى ئاوی پۆندەکان لەوەرزی هاوین بەفیڕۆ بڕوات بەهۆی بەهەڵمبون، بهشێوهیهك ئهگەر قوڵیەکانیان زیاتر بن ئەوکاتە ئەمە گرفتەشى روبەڕو نابێتەوە. ئهم كێشهیه بهڕێوبهرى ئاودێری گهرمیان جهختى لێكردهوه.
8. کەمبونەوەی رێژهى ئاو
دروستکردنی بەنداوەکانی ئێران لەسەر روباری سیروان و ئەڵوەند و بەنداوی هەواسانیش، کاریگەری بەرچاوی هەیە، داتاکانی پسپۆڕێک دەرخەری ئەوەن کە ئاوی سەرزەوی له گهرمیان 65% کەمیکردوە.
بهوتهى ئەکرەم ئەحمەد، بەڕێوبەری پێشوی بەنداوەکانی هەرێم، بەگشتی کەمبونەوەی ئاوی روبارەکان بەهۆی دروستكردنى 14 بهنداوه لهلایهن ئێرانهوه لهسهر ئهو روبارانهى دهڕژێنه خاكی ههرێمهوه، ئێران لهسهر ئهم بابهته تهنانهت ئامادهى گفتوگۆكردنیش نیه.
بهراورد به جاران، روباری سیروان 70%ـى ئاوەکەی لەدەستداوە و رێڕەوی ئاوەکەی بەتەواوى گۆڕاوە، ئەمەش مەترسیە بەگشتی لەسەر ئاوی خواردنەوە بۆ قەزای کەلار کە زۆرینهى ئاوى خواردنەوەی قهزاكه لهسهر روباری سیروانه.
بەوتەی بەڕێوبەری ئاودێری گەرمیان، ناچارن بەردانەوەی ئاو تا مانگی یانزە لە 65 مەترسێجاى رۆژانە کەمبکەنەوە بۆ زیاتر لە نیوە.
بەهەمانشێوە روباری هەواسان، بەنداوەکانی ئێران بەتەواوی بەرەو نەمانی بردوە.
ههرچی روباری قۆرەتویه کە پێشوتر نزیکەی 15 تا 30 ملیۆن مەترسێجا داهاتی هەبوە، پڕۆژە ئاودێریەکانی ئێران تەنگی پێههڵچنیوه و بەدهر لەوەش پاشەڕۆکانی تاقیگەکانی دەروازەی پەروێزخانی تێکەڵ دەبێت.
عهبدولموتەڵیب رەفعەت، ئاماژەی بەوەدا کە روباری ئەڵوەن خراپترین کاریگەری کەمبونەوەی ئاوی تێدا بەدی دەکرێت و 85% ئاوەکەی کەمی کردوە، خودی بەرێوبەری بەنداوهکەش دەڵێت: ئەڵوەن لە خراپترین ئاستیدایە، ئەمەش وایکردوە له ههفتهیهكدا 3 جار ئاو به ماڵانى قهزاكه بدرێت و ههندێك له گوندهكانیش به تهواوى بێ ئاو بن.
بهوتهى بهڕێوبهرێك، له ناحیهكان دا كێشهى ئاو زهقتر بوه.
نهوزاد حهمید، بەڕێوبەرى بهڕێوبهرایهتى ئاوی دهوروبهرى گەرمیان کەئاو بۆ قەزای کفری و 6 ناحیه دابین دەکهن، وتى: مەترسی کەمی ئاو ئهمساڵ لەپارساڵ خراپترە.
9. وشکەساڵی و بهبیابانبون
گەرمیان لەو ناوچانەی هەرێمی کوردستانه کە لە روی باران بارینەوە به ناوچهى "نامسۆگەر" ناسراوه، بەوەش دوساڵە رێژەی پێویستی باران کە 250 ملیمهتره تیایدا نەباریوە، بۆ هەردو ساڵهكهش وشكەساڵی راگهیهنراوه.
شادیە حسێن، بەڕێوبەری گشتى کشتوکاڵی گەرمیان، دەڵێت: لەمساڵدا 182 هەزار دۆنم زەوی چێنراو بههۆی وشكهساڵیهوه فهوتان.
محهمهد رۆستەم، جوتیار لە ناحیەی ئاوەسپی/كفری، دەڵێت: هەر ئەمساڵ 18 تەن گەنم وجۆمان کرد، بەڵام لەناوچون و هیچمان بۆ نەمایەوە.
گلەییەکەی ئەو لهوهیه كه ناحیهكهیان بەنداوێکی تێدا بونیاد نرا، بهڵام تهواو نهكراوه و نهیانتوانیوه سودی لێببینن و پشتى پێببهستن، به بێزارییهكهوه دهڵێت: هیچ کەسێک ئاگاداری دۆخی ئێمە نیە.
ئهم دۆخه نهك بۆ بهرههمى چێنراو، بهڵكو بۆ ئاژهڵداریش زیانێكى زۆری ههبوه، بهشێوهیهك وهك ئیبراهیم ئەحمەد، بهرپرسی سامانى ئاژهڵ له كشتوكاڵی گهرمیان ئلماژهى بۆ دا، 50%ـى ئاژەڵدارەکانى گەرمیان بەهۆی نەبونی ئالیک و لەوەڕگای پێویست، ئاژەڵەکانیان دەفرۆشنەوە یان کۆچ دەکەن بۆ ناوچە کوێستانییەکان.
هاوکات بەهۆی نەبونی بڕى ئاوی پێویستهوه، ئەمساڵ بەرهەمەکانی: مەرەزە، گەنمە شامی و کونجی قەدەغە کراون کە پێشوتر تەنها بەرهەمی گەنمەشامی ناوچهكه لەنێوان 1500 بۆ 3 ههزار تۆن دا بوه.
جگه له كهمی دابارین، بهڕێوبهرى گشتى كشتوكاڵی گهرمیان، هۆكارێكى دیكه بۆ خراپی دۆخهكه دهخاتهڕو.
شادیه حسێن، وتی: ئیدارەنەدانی ئاوی سەرزەوی هۆکارێکی ئهوهیه کە وشکەساڵی کاریگەری بەو جۆرە خراپە ههبێت، بەنمونە دەتوانرا چەندین پڕۆژەی ئاودێری و پۆند دروست بکرێت، بەڵام نهکراوە.
دهشڵێت: دەبێت هەنگاوی جدی بنرێت، چونکە بێباکی لەم بابەتە سنوری گەرمیان روبەڕوی بەبیابانبون دەکاتەوە.
بهبیابانبون، ئهو چارهنوسهیه كه مهترسی ئهوهى لێدهكرێت گهرمیان روبهڕوى ببێتهوه، ئهمهش وتەبێژی دەستەی پاراستن و چاككردنى ژینگەی هەرێم، رەزاق خەیلانی، جهختى لێكردهوهوه.
به بۆچونى عهبدولموتهڵیب رهفعهت، یهكێك له هۆكارهكانى ئهم مهترسیه، گرفتی سیستەمی ئاوە، لهگهڵ گۆڕینی رەگەزی زەویەكان لە کشتوکاڵیەوە بۆ بازرگانی و خراپی شیوازی کشتوکاڵ کردن به بەکارهێنانی ئاوێکی زۆر و خراپکردنی زەویە کشتوکاڵیەکان ماندوکردنیان، هاوکات خراپ دەرهێنانی سەرچاوە سروشتیەکانى وهكو نهوت، لهگهڵ گۆڕانی کەشوهەوا.
باس لهوهشدهكات مهترسی به بیابانبون لهگهرمیان لە جۆری سوکە، كه ئهمهش بهو واتایه دێت كە دەتوانرێت هەنگاوی چارهسهرى بۆ بنرێت.
بهشى چوارهم: دهرهنجام و راسپاردهكان
یهكهم: دهرهنجام
1. ناوچهی گهرمیان له یهك كاتدا پشت به چهند سهرچاوهیهكى ئاو دهبهستێت، لهوانه: ئاوى سهر زهوی (روبار و چهم و باراناو)، ئاوى ژێر زهوى (بیر، ناعور و كارێز).
هیچ داتایهكى ورد نیه لهوهى ناوچهى گهرمیان به ههردو سهرچاوهكهوه ساڵانه چهندێك داهاتى ههیه و لهبهرامبهریشدا چهندێك خهرج دهكرێت.
ههندێك له سێكتهرهكان بهتایبهتى ئاوى ماڵان، چهند داتایهكیان ههیه، بهڵام له سێكتهرهكانى دیكهى وهكو: پیشهسازی و كشتوكاڵی دا هیچ داتایهكى ورد بهردهست نیه.
2. رێژهى دابهشكردنى ئاو بهسهر ماڵاندا لهگهرمیان، جیاوازه بهپێی شوێنهكان، له قهزاكاندا لهنێوان 2 ههزار ههتا 80 ههزار مهترسێجای رۆژانهیه، له ناحیهكانیش لهنێوان 500 بۆ 13 ههزار مهترسێجایه له رۆژێك دا.
3. ههتابێت دۆخی ئاو له ناوچهى گهرمیان خراپتر دهبێت، لهگهڵ زیادبونى رێژهى دانیشتوان و كهمبونهوهى داهاتى ئاو، كێشهى ئاو رو له زیاتر بونه و چاوهڕێ دهكرێت له چهند ساڵی كهمی داهاتودا ئهگهر ههنگاوى كردهیی بۆ رێكخستنهوهى ئهم بواره نهنرێت، ببێت به قهیرانێكى گهورهى ناوچهكه.
4. ئیدارهدانى كهرتى ئاو له گهرمیاندا زۆر تهقلیدی و كۆنه، ئهو رێگایانهى كه لهمڕوهوه گیراونهتهبهر و دهگیرێنهبهر، ههمان ئهوانهن كه چهندین ساڵه له ناوچهكهدا بونى ههیه بهبێ ئهوهى تازه ببنهوه و شێواز و رێكارى تازه كه ببنه هۆی پاراستنى ئاو، بگیرێنهبهر.
5. ئاوى ناوچهكه روبهڕوى چهندین كێشه و مهترسی دهبێتهوه، لهوانه: بهههدهردانى ئاوی شیرین، به فیڕۆدان، پیسبون، خراپبونى كوالێتیهكهى. ههروهك پرۆژهكانى بوارى ئاویش وهكو بۆڕیهكانى گهیاندنى ئاوى ماڵان، پۆند و بهنداوهكان، روبهڕوى چهندین كێشه و ئالهنگاری بونهتهوه و پێویستیان به نۆژهنكردنهوه و چاكسازی ههیه، كه واپێناچێت حكومهت لهمڕوهوه بیهوێت ههنگاو بنێت.
6. ئاوی ژێرزهوی ناوچهكه روبهڕوى بهههدهردانێكى زۆر دهبێتهوه، به ههزاران بیر لێدراون كه بهشى زۆریان نایاسایی و قاچاغن، هیچ پێوهرێك بۆ حسابكردنیان و هیچ باجێك لهسهر بهكارهێنانى ئهو بیرانه نیه، ئهمهش وایكردوه ساڵ دواى ساڵ ئاستى ئاوى ژێرزهوی كه سامانی هاوبهشى نهوهكانى ئێستا و داهاتوى ناوچهكهیه، كهم و كهمتر ببێتهوه.
7. بهشێكى زۆری ئاوهڕۆ و زێراب و پاشهڕۆكان تێكهڵ به سهرچاوهكانى ئاو دهبنهوه، ئهمهش مهترسی زۆری تهندروستى و ههروهها بارگرانى دیكه دروست دهكات.
8. حكومهت خاوهنى هیچ (لێكۆڵینهوه، توێژینهوه و روپێوی)یهك نیه له بوارى ئاودا لهگهرمیان، ئهم كهرته بهبێ بونى هیچ بهرچاوڕونییهكى زانستى كه پشت ئهستور بێت به توێژینهوه و شیكاریی زانستى، بهڕێوهدهبرێت. هاوكات ئهو ئهكادیمیانهى لهم بوارهدا كاریان كردوه و توێژینهوهیان كردوه، نیگهرانن لهوهى گوێ له راسپارده و پێشنیازهكانیان ناگیرێت و كارهكانیان به ههند وهرناگیرێت.
9. چهند ههنگاوێك له رابردو و ئێستادا نراوه بۆ پارێزگارییكردن له بڕى ئاو، لهنمونهى دروستكردنى پۆند و بهنداو، بهڵام ئهو ههنگاوانه كهم و سنوردارن و ناوچهكه پێویستی به پرۆژهى زیاتره لهو بوارهدا.
10. كهرتى ئاو لهلایهن زیاد له بهڕێوبهرایهتیهكهوه ئیداره دهدرێت كه ههر یهكهیان پهیوهستن به بوارێكهوه، ئهمهش له یهك كاتدا جۆرێك له پشێوی دروست دهكات، ههروهك ئهوهیشی تێبینی دهكرێت هیچ بۆرد و دهسته و ئهنجومهنێك نیه كه ئهم دهزگایانه كۆبكاتهوه و پێكهوه پلان و پرۆژه دابینێن.
دوهم: راسپاردهكان
1. پێش ههمو شتێك پێویسته كهرتى ئیدارهدانى ئاو له ههرێم و گهرمیان رێكبخرێتهوه، ئهویش له رێگهى پێداچونهوه به پهیكهرى ئهو دهزگایانهى پهیوهستن به ئاوهوه، پێویسته یهك دهزگا ئیدارهى ئهم كهرته بدات له ههمو روهكانهوه، بۆ ئهوهى ئهو پشێویهى كه ههیه چارهسهر ببێت.
بۆ بهجێهێنانى ئهم كارهش، دهبێت حكومهت و پارلهمان رۆڵیان ههبێت و یاسای تایبهت دهربچوێنن.
2. پێشنیاز دهكهین به لهبهرچاوگرتنى ئهو دۆخهى ههیه، لهئاستى گهرمیان ئهنجومهن یان لیژنه و بۆردێكى تایبهت پێكبهێنرێت بۆ ئیدارهدانى كێشهكانى ئاو، كه ههمو ئهو دهزگا حكومیانه تیایدا بهشدار بێت كه كار لهم بوارهدا دهكهن.
ئهم لیژنه و بۆرد و ئهنجومهنه، وادهكات دهزگاكان له نزیكهوه بهدواداچون بكهن بۆ كێشهكانى پهیوهست به ئاو، ههروهك پێكهوهش چارهسهری باشتر بدۆزنهوه.
3. پێشنیاز دهكهین دهزگا پهیوهندیدارهكانى ئاو، گرنگی زیاتر بدهن به داتا و ئامار و توێژینهوه و روپێوی، لهو روهوه یهكه و هۆبه و بهش یاخود لیژنهى تایبهت پێكبهێنن و تۆمارى داتاكان بكهن و داتاكانیش بۆ هاوڵاتیان بڵاو بكهنهوه. ههروهك واباشه ساڵانه راپۆرتیان ههبێت بۆ دۆخی ئاو و داتاكانی ساڵی پێشویان بخهنهڕو و پێشنیاز و بۆچون و روانینی خۆیان بۆ داهاتوى كهرتهكه بخهنهڕو و خهڵكى لێئاگادار بكهنهوه.
4. پێشنیاز دهكهین ئهو رێكارانهى ههن بۆ رێگریكردن له بهفیڕۆدانى ئاو پێداچونهوهیان پێبكرێت و توند بكرێن، لیژنهى جیدی بهدواداچون بۆ ئهم بواره بكات. هەروەک لە جێبەجێکردنیش دا ئەولەویەت بدرێت بە پرۆژەکانی بواری ئاو، بەتایبەت ئەوانەی بەهۆی قەیرانی داراییەوە راگیراون یان نەچونەتە بواری جێبەجێکردنەوە.
5. ئاوی ژێرزهوی كه پێویسته وهكو عهمبارێكى پارێزراو بێت بۆ ئێستا و داهاتوى رۆڵهكانى ناوچهكه، روبهڕوى بهههدهردانێكى دڵڕهقانه دهبێتهوه، پێویسته حكومهت رێوشوێنهكانى بۆ بهههدهردانى ئهم بواره چڕ بكاتهوه و لێنهگهڕێت بهمشێوهیهی ئێستا بێت.
ههروهك پێویسته یاسا و رێنمایی تایبهت بۆ بهكارهێنانى ئاوی ژێر زهوی دیاریی بكرێت و جگه لهو بهكارهێنانهى كه بۆ گشتییه له نمونهى پێدانى ئاوی گهڕهكهكان له رێگهى بیرهوه، له بهكارهێنانى تایبهتى وهكو: پرۆژهى پیشهسازی و كشتوكاڵی، رێوشوێنهكان توند بكرێنهوه و ههروهها نرخی بهكارهێنانیشی گرانتر بكرێت.
6. دهبێت جیاكاری بكرێت لهنێوان ئاوی شیرین و جۆرهكانى دیكهدا، ناكرێت ههمان ئهو ئاوهى كه به ماڵان دهدرێت بۆ خواردنهوه، به پرۆژهى كشتوكاڵی و پیشهسازی و حكومهتیش بدرێت، ئهمه بهههدهردانه له پاره و داهاتى گشتى. بهڵكو دهبێت هێڵهكانى جۆرهكانى ئاو جیا بكرێنهوه.
لهم سۆنگهیهشهوه پێشنیاز دهكهین له پرۆژهكانى نیشتهجێبوندا بهتایبهت ئهوانهى تازه دروست دهكرێن، پاڵاوگهى دوباره پاڵاوتنى ئاوی ئاوهڕۆ ههبێت، بهشێوهیهك ئهو ئاوه پاڵێوراوه بۆ ئاودێریی یان پرۆژهى پیشهسازیی بهكاربهێنرێتهوه چ لهناو خودى پرۆژهكه یاخود له دهرهوهى دا.
7. دهبێت حكومهت چارهسهرى تێكهڵبونى ئاوی پاشهڕۆ و سهرچاوهكانى ئاو بكات، بهتایبهتیش رێگری بكات لهوهى ئاوى ئاوهڕۆی شارهكان بڕژێنه روبار و سهرچاوهكانى ئاوهوه بهبێ هیچ چارهسهر و پاڵاوتنێك.
8. دهبێت پلانێك ههبێت لهلایهن وهزارهته پهیوهندیدارهكانهوه له روى ئهنجامدانى پرۆژهى كشتوكاڵی و پیشهسازییهوه، بهو واتایهى پرۆژهكان ههڵسهنگاندنیان بۆ بكرێت لهوهى تاچهند سودیان دهبێت و تاچهندیش زیان و لێكهوتهی خراپیان دهبێت بهسهر كهرتى ئاوى ناوچهكهوه، لهسهر ئهو بنهمایه رێگه به ئهنجامدان یان ئهنجام نهدانیان بدرێت.
ئهم پێوهره به نیسبهت بوارهكانى دیكهشهوه ههر راسته، بۆنمونه وهكو پرۆژهى نیشتهجێبون، كه پێویسته دۆخی ئاو و سهرچاوهى ئاو و شێوازى دابینكردنى ئاو دهبێت لهپێشهوهى ههر پێوهرێكى دیكهوه بێت بۆ بڕیاردان له دروستكردنى ههر پرۆژهى نیشتهجێبون دا.