پێشه‌كى:

 

زۆربه‌ى پیشه‌ و كار و كه‌سابه‌ته‌كان، له‌گه‌ڵ موڵك و پرۆژه‌ و شوێنكاره‌كان، له‌لایه‌ن حكومه‌ته‌وه‌ بڕێك پاره‌یان به‌ناوى باجه‌وه‌ لێوه‌رده‌گیرێت، ئه‌م كاره‌ش له‌لایه‌ن به‌ڕێوبه‌رایه‌تیه‌كى تایبه‌ته‌وه‌ له‌ گه‌رمیان جێبه‌جێ ده‌كرێت.

 

پرۆسه‌كه‌ چ به‌ گشتى و چ له‌ ئاستى گه‌رمیان به‌ تایبه‌تى، تێبینی و سه‌رنجی زۆری له‌سه‌ره‌. هه‌ربۆیه‌ ئه‌م ژماره‌یه‌ى راپۆرته‌ مانگانه‌ییه‌كانى یه‌كه‌ى چاودێری حكومه‌تى خۆجێی گه‌رمیانمان ته‌رخانكردوه‌ بۆ باسكردنى ئه‌م پرسه‌.

 

له‌ راپۆرته‌كه‌دا له‌لایه‌ك باس له‌ باج به‌شێوه‌یه‌كى گشتى كراوه‌، له‌لایه‌كی دیكه‌شه‌وه‌ باس له‌و كێشانه‌ كراوه‌ كه‌ به‌ڕێوبه‌رایه‌تى باجی درامه‌ت كه‌ لایه‌نى وه‌رگر و كۆكه‌ره‌وه‌ى باجه‌ له‌گه‌رمیان، هه‌یه‌تی. هاوكات له‌لایه‌كی تریشه‌وه‌ تێبینی و سه‌رنجی هاوڵاتیان و پسپۆڕانیش خراوه‌ته‌ڕو.

 

به‌شى یه‌كه‌م: باج و پرۆسه‌ى كۆكردنه‌وه‌ى باج 

 

1. باج چیه‌؟

 

باج بریتیە لەسەپێنراوێکی نەختینەیی بەسەر داهاتی هاوڵاتیان و شوێنکار و کارگە و کاڵا و شمەکەکاندا، چونکە سەرچاوەی سەرەکی پارەدارکردنی دەوڵەتە، باج بەشێکی سەرەکیە لەداهاتی گشتی. دو جۆر باجمان هەیە: باجى راسته‌وخۆ و ناراسته‌وخۆ. باجی راستەوخۆ: بریتیە لەو باجەی ئەخرێتە سەرداهاتی تاک و حكومه‌ت راستەوخۆ بەشێک لەو داهاتە ئەبات، ئه‌مه‌ش به‌ كۆمه‌ڵێك رێنماى جیاوازه‌وه‌، یه‌كێك له‌و رێنماییانه‌ خه‌مڵاندنى پیشه‌ و كاره‌ بازرگانیه‌كانه‌، كه‌ ساڵانه‌ گۆرانكارى به‌سه‌ردا دێت به‌ رێژه‌یه‌كى كه‌م.

 

2. وه‌رگرتنى باجی درامه‌ت ئیجبارییه‌

 

هاوڵاتیان كۆكن له‌سه‌ر ئه‌وه‌ى ئه‌و بڕه‌ باجه‌ى كه‌ لێیان وه‌رده‌گیرێت له‌ به‌رامبه‌ر پیشه‌كه‌یان یاخود موڵكه‌كانیان، ناچارییه‌، وه‌ك خۆیان باسى لێوه‌ده‌كه‌ن تاوه‌كو ئێستاش نازانن ئه‌و باجه‌ بۆچى لێیان وه‌رده‌گیرێت، هیچ خزمه‌تگوزارییه‌كیش پێشكه‌ش به‌ كاسب نه‌كراوه‌.

 

سه‌رخێل عه‌تا، خاوه‌نى كوتاڵفرۆشى هه‌رێم له‌ شارى كه‌لار، ده‌ڵێت: وه‌رگرتنى باج ئیجبارییه‌ و ده‌بێت هه‌ر باج بده‌ى، ئه‌گه‌رنا هه‌موى له‌سه‌رت كۆئه‌بێته‌وه‌، ئه‌مه‌ له‌ كاتێكدایه‌ باوه‌رناكه‌م هیچ هاوڵاتیه‌ك و خاوه‌ن پیشه‌ و موڵكێك بزانێت بۆچى باج ئه‌دات، له‌ كاتێكدا هیچ خزمه‌تگوزارییه‌ك بۆ كاسب نیه‌.

 

له‌ وڵاتانى جیهاندا وه‌رگرتنى باج له‌ هاوڵاتیان بۆ خزمه‌تى خۆیان به‌كارده‌هێنرێته‌وه‌، به‌جۆرێك وه‌ك خاوه‌ن پیشه‌كان باسی لێوه‌ده‌كه‌ن، ئه‌گه‌ر خاوه‌نى پیشه‌یه‌ك زه‌ره‌مه‌ند بێت قه‌ره‌بو ده‌كرێته‌وه‌، به‌ڵام وه‌ك خاوه‌ن پیشه‌كانى كه‌لار باسى لێوه‌ده‌كه‌ن ئه‌مه‌ له‌ كوردستان به‌ پێچه‌وانه‌وه‌یه‌.

ساڵه‌ح حه‌مید، خاوه‌نى به‌هاراتى ئاكار له‌ نێو بازارى شارى كه‌لار باس له‌وه‌ ده‌كات: "ئه‌م باجه‌ له‌ سه‌رده‌مى حزبى به‌عسیش وه‌رگیراوه‌ و پێیان ده‌وت (ته‌ئمینى اجتماعى)، له‌ وڵاتى ئێرانیش ژیاوم پێیان ئه‌وت بیمه‌، ئه‌و بڕه‌ پاره‌یه‌ى كه‌ ده‌تدا به‌ حكومه‌ت كه‌ له‌ حاڵتێكى ته‌ندروستى یاخود زه‌ره‌رى مادى كه‌ ده‌تكرد ئه‌وه‌ قه‌ره‌بوى ده‌كردیته‌وه‌، به‌ڵام له‌لای خۆمان شتى وا نیه‌".

 

"من نازانم ئه‌م باجه‌ بۆچیه‌ كه‌ وه‌رى ده‌گرن، زانیاریم نیه‌ و نه‌شمپرسیوه‌، به‌ڵام ته‌نها ئه‌وه‌ ده‌زانم كه‌ ئه‌گه‌ر ئه‌و باجه‌ نه‌ده‌ین مۆڵه‌تمان بۆ نوێ ناكه‌نه‌وه‌، ئه‌گه‌ریش روبه‌روى هه‌ر زه‌ره‌ر و سوتانێكیش بیته‌وه‌ ئه‌وه‌ ده‌توانیت داواكارى پێشكه‌ش بكه‌ى بۆ ئه‌وه‌ى دۆسیه‌كه‌ت دابخه‌ن كه‌ ئه‌و پیشه‌یه‌ت نه‌ماوه‌، به‌ڵام وه‌كو قه‌ره‌بو شتى وا بونى نیه‌". رێبین دارا ئه‌حمه‌د، خاوه‌نى زه‌ڕه‌نگه‌رى رێبین له‌ كه‌لار واى وت.

 

سه‌ركه‌وت ئه‌حمه‌د، خاوه‌نى دوكانى زیوى سه‌ركه‌وت، ده‌ڵێت: "ئه‌گه‌ر باج نه‌ده‌ى ئه‌و ئه‌ستۆپاكیه‌ى كه‌ پێویسته‌ بۆ راییكردنى كاره‌كانت، پێت نادرێت، بۆیه‌ ده‌بێت هه‌مو ئه‌و قه‌رزه‌ى له‌سه‌رته‌ بیده‌ى، ئه‌مه‌ش خۆى وات لێده‌كات بچیت و باج بده‌ى".

 

له‌ به‌رامبه‌ردا، بابه‌عه‌لى محه‌مه‌د عه‌زیز، به‌ڕێوبه‌رى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى باجى ده‌رامه‌تى گه‌رمیان، رایگه‌یاند: "له‌ هه‌مو وڵاتانى جیهان باج بۆ قه‌ره‌بوكردنه‌وه‌ى هاوڵاتیان نیه‌ كه‌ توشی زیانێك ده‌بن، به‌ڵكو له‌به‌رامبه‌ر ئه‌و پیشه‌یه‌یه‌ كه‌ ده‌رامه‌تێكت ده‌ست ده‌كه‌وێت و بۆت ره‌خساوه‌".

 

وتیشى: هه‌ر هاوڵاتیه‌ك توشى زه‌ره‌رێك یاخود سوتانێك ببێته‌وه‌ ئه‌گه‌ر به‌ڵگه‌ى ره‌سمى هه‌بێت به‌پێى یاسا و رێنماییه‌كان ده‌توانین داشكاندنى بۆ بكه‌ین له‌ باجه‌كه‌یدا نه‌ك قه‌ره‌بوى بكه‌ینه‌وه‌.

 

هێماى بۆ ئه‌وه‌شكرد: بابه‌تى قه‌ره‌بو له‌ فه‌رمانگه‌ى "گره‌نتى=زه‌مانه"‌ كه‌ له‌لاى ئێمه‌ نیه‌.

 

وتیشى: ئێمه‌ رۆژانه‌ باجه‌كان به‌ وه‌سڵى (37أ) له‌ هاوڵاتیان وه‌رده‌گرین، دواتر له‌ وه‌سڵى (66) تۆمارى ده‌كه‌ین، دوابه‌دواى ئه‌وه‌ش به‌ وه‌سڵى (35أ) ره‌وانه‌ى خه‌زێنه‌ و بانكى ده‌كه‌ین.

 

هێماى بۆ ئه‌وه‌شكرد: له‌ 1 ملیۆن دینار به‌سه‌ره‌وه‌ باج له‌ هاوڵاتیه‌ك وه‌ربگرین راسته‌وخۆ ده‌بێت له‌ بانكه‌وه‌ به‌ چه‌ك بۆمان بهێنێته‌وه‌، به‌ڵام له‌و بڕه‌ پاره‌یه‌ كه‌متربێت له‌لاى خۆمان وه‌رى ده‌گرین و دواتر ده‌خرێته‌ بانكه‌وه‌.

 

جه‌ختى له‌وه‌شكرده‌وه‌: ئه‌و داهاته‌ى دێته‌وه‌ بۆ به‌ڕێوبه‌رایه‌تى هیچى بۆ ئێمه‌ نیه‌ و بۆ حكومه‌ت ده‌گه‌ڕێته‌وه‌.

 

3. جۆره‌كانى باجى درامه‌ت

 

له‌ گه‌رمیان 2 جۆر باج وه‌رده‌گیرێت، باجى پیشه‌ و باجى موڵكایه‌تى، هاوكات باجى تۆماركردنى ئۆتۆمبێلیش هه‌یه‌، ئه‌م باجانه‌ به‌پێى ماده‌ى 2ـى یاساى باجى درامه‌تى ژماره‌ 113ـى ساڵى 1982ـى عێراقى وه‌رده‌گیرێن كه‌ له‌ هه‌رێمى كوردستان كارى پێده‌كرێت.

 

به‌پێى ئه‌و یاسایه‌، به‌ گوێره‌ى پارێزگا و قه‌زا و ناحیه‌كان داشكاندنى تایبه‌ت دیاریكراوه‌ له‌ به‌رامبه‌ر ئه‌و باجه‌ى كه‌ وه‌رده‌گیرێت له‌ هاوڵاتیان، به‌شێوه‌یه‌ك سه‌نته‌رى پارێزگاكان هیچ داشكاندنێك نایانگرێته‌وه‌، به‌ڵام له‌ قه‌زاكان %10 داشكاند كراوه‌ و له‌ ناحیه‌كانیش %20، به‌ڵام تۆماركردنى ئۆتۆمبێل ته‌نها داشكاندنى مۆدێلات ده‌یانگرێته‌وه‌ ئه‌وه‌یش له‌ ساڵى 2011 بۆ خواره‌وه‌ ده‌یانگرێته‌وه‌، كه‌ باجه‌كه‌ى له‌ %5 بۆ %40 ‌ ده‌ست پێده‌كات و به‌ گوێره‌ى ئۆتۆمبێله‌كان دیاریكراوه‌.

 

"به‌شه‌كه‌ى ئێمه‌ تایبه‌ت به‌ موڵكایه‌تى كه‌ خۆى له‌ 3 جۆر ده‌بینێته‌وه‌: موڵكى نیشته‌جێبون، موڵكى بازرگانى و موڵكى كشتوكاڵى، له‌ كاتى تاپۆكردن له‌لایه‌ن فرۆشیاره‌وه‌ باج وه‌رده‌گیرێت به‌ %1، بۆ نمونه‌ موڵكێك باى 100 ملیۆن دینار بێت ئه‌وه‌ باجه‌كه‌ى ته‌نها 500 هه‌زار دیناره‌ به‌پێى یاساى ژماره‌ 21ـى ساڵى 2011 كه‌ یاساى هه‌مواركراوى جێبه‌جێكردنى یاساى باج و ده‌رامه‌تى ژماره‌ 26ـى ساڵى 2007 له‌ هه‌رێمى كوردستان-عێراق"، محه‌مه‌د حه‌بیب، لێپرسراوى به‌شى زه‌وى و زار له‌ به‌ڕێوبه‌رایه‌تى گشتى باجى ده‌رامه‌تى گه‌رمیان واى وت.

 

وتیشى: به‌پێى ئه‌م یاسایه‌ هه‌ر موڵك و زه‌وى و زارێك كه‌ دێته‌ لامان له‌ %50 داشكاندنیان بۆ ده‌كرێت، به‌ڵام ئه‌م داشكاندنه‌ زه‌وى كشتوكاڵى ناگرێته‌وه‌، له‌به‌ر ئه‌وه‌ى حكومه‌ت به‌شى تێیدا هه‌یه‌، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا لێخۆشبونێك هه‌یه‌ كه‌ ته‌نها موڵكى نیشته‌جێبون ده‌گرێته‌وه‌ ئه‌ویش ئه‌وه‌یه‌ 5 ساڵ جارێك ئه‌گه‌ر موڵكێك بفرۆشیت ئه‌وه‌ به‌بێ ئه‌وه‌ى باج بده‌ى ده‌توانیت تاپۆى بكه‌ى كه‌ ئه‌مه‌ ته‌نها فرۆشیار ده‌گرێته‌وه‌، به‌ڵام موڵكى بازرگانى و كشتوكاڵى ناگرێته‌وه‌.

 

4. نه‌دانى باج له‌ كاتى خۆیدا سزاى له‌سه‌ره‌

 

یه‌كێك له‌ كێشه‌كان به‌پێى وته‌ى به‌ڕێوبه‌رى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى باجى ده‌رامه‌تى گه‌رمیان، نه‌دانى باجه‌ له‌ كاتى خۆیدا، ئه‌مه‌ش سزاى له‌سه‌ر به‌ جۆرێك بۆ هه‌ر ساڵێك له‌ %10ـه‌.

 

بابه‌عه‌لى محه‌مه‌د، له‌مباره‌یه‌وه‌ وتى: له‌ 1ـى 7ـى هه‌مو ساڵێكه‌وه‌ كه‌ هاوڵاتیان باج نه‌ده‌ن ده‌چێته‌ خانه‌ى سزاوه‌ بۆ هه‌ر ساڵێك %10ـه‌، به‌جۆرێك ئه‌گه‌ر باجه‌ى 500 هه‌زار دینار بێت و نه‌یدابێت، بڕى 50 هه‌زار سزاى ده‌چێته‌ سه‌ر، ئه‌مه‌ش به‌پێى ساڵه‌كان ده‌گۆڕێت".

 

وتیشى: له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا 21 رۆژ بۆ هاوڵاتی داده‌نرێت و ئاگادار ده‌كرێته‌وه‌ كه‌ پێویسته‌ باجه‌كه‌ى بدات، ئه‌گه‌ر نه‌هات ئه‌وه‌ %5ـى كۆى باجه‌كه‌ى سزاى ده‌چێته‌ سه‌ر، هاوكات بو به‌ 41 رۆژ ئه‌وه‌ ئه‌وه‌ سزاى كۆى باجه‌كه‌ى ده‌بێته‌ %10، دواتر سوی بانكیشى ده‌چێته‌ سه‌ر به‌پێى مانگه‌كان كه‌ له‌ %1ـه‌وه‌ ده‌ست پێده‌كات.

 

5. ساڵانه‌ رێنماییه‌كانى وه‌رگرتنى باج گۆڕانكارى به‌سه‌ردا دێت

 

به‌ڕێوبه‌رى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى باجى ده‌رامه‌تى گه‌رمیان ده‌ڵێت: ساڵانه‌ گۆڕانكارى به‌سه‌ر رێنماییه‌كانى وه‌رگرتنى باجدا دێت.

 

بابه‌عه‌لى محه‌مه‌د عه‌زیز، باسى له‌وه‌كرد: "پێش هه‌مو سه‌رى ساڵێكى نوێ واته‌ له‌ مانگى 11دا ئاماده‌كارى ده‌كرێت بۆ ده‌ركردنى رێنمایی خه‌مڵاندنى پیشه‌كان بۆ ساڵى پێشو، بۆ نمونه‌ رێنمایی ساڵى 2022 بۆ وه‌رگرتنى باجى ساڵى 2021ـه‌، ئه‌مه‌ش هه‌مو ساڵێك ده‌گۆڕێت.

 

6. حكومه‌ت بریارى لێخۆشبونى بۆ سزا و سوه‌كان ده‌ركردوه‌

 

حكومه‌تى هه‌رێم وه‌ك هاندانێك بۆ ئه‌وه‌ى هاوڵاتیان باج بده‌ن بڕیارى لێخۆشبونى بۆ قه‌رز و سوه‌كانى سه‌ر هاوڵاتیان له‌به‌رامبه‌ر ئه‌و قه‌رزره‌ى له‌سه‌ریانه‌، ده‌ركردوه‌.

 

بابه‌عه‌لى محه‌مه‌د عه‌زیز، به‌ڕێوبه‌رى باجى ده‌رامه‌تى گه‌رمیان ده‌ڵێت: "له‌ 19ـى 1ـى 2022 بڕیارێك هاتوه‌ داوا له‌ هاوڵاتیان ئه‌كات له‌ ماوه‌ى 90 رۆژدا سه‌ردانى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى باج بكه‌ن كه‌ پشوه‌كانیشى لێده‌ركردوه‌، لێخۆشبون له‌ هه‌مو سوه‌ بانكیكه‌كان و سزاكانیش دراوه‌ تاوه‌كو 6ـى 6ـى 2022".

 

وتیشى: له‌ هه‌مان كاتدا فه‌رمانێك ده‌ركراوه‌ بۆ هاوڵاتیان كه‌ سه‌ردانى به‌ڕێوبه‌رایه‌تیمان بكه‌ن كه‌ له‌ 6 ساڵ زیاتر سزایان له‌سه‌ره‌، ته‌نها 3 ساڵیان به‌ فعلى بۆ هه‌ژمار بكرێت.

 

7. شێوازى تۆماركردنى باج

 

به‌ڕێوبه‌رى باجى ده‌رامه‌تى گه‌رمیان ده‌ڵێت: لیژنه‌ى تایبه‌تمه‌ندمان هه‌یه‌ كه‌ سه‌ردان ده‌كه‌ن به‌مه‌به‌ستى تۆماركردنى پیشه‌كان، هاوكات له‌ رێگه‌ى فۆرمێكى تایبه‌ته‌وه‌ تۆمار ده‌كرێن‌.

 

بابه‌عه‌لى محه‌مه‌د عه‌زیز، هێماى بۆ ئه‌وه‌كرد: ئێمه‌ لیژنه‌ى تایبه‌تمه‌ندمان هه‌یه‌ سه‌ردان ده‌كه‌ن بۆ تۆماركردنى ئه‌و پیشانه‌ى كه‌ هه‌یه‌ له‌ سنوره‌كه‌دا، كه‌ له‌ رێگه‌ى فۆرمێكى تایبه‌تمه‌نده‌ به‌ ناوى "ماڵه‌ى مه‌یدانى" كه‌ ده‌بێت له‌ ماوه‌ى 14 رۆژدا سه‌ردانى به‌ڕێوبه‌راتى بكات بۆ تۆماركردن، ئه‌مه‌ جگه‌ له‌وه‌ى رۆژانه‌ په‌یوه‌ندى به‌ ده‌یان هاوڵاتیه‌وه‌ ده‌كه‌ین.

 

8. نمونه‌یه‌ك له‌باره‌ى شێوازى دیارییكردنى باجه‌وه‌

 

بابه‌عه‌لی محه‌حه‌د عه‌زیز، به‌م نمونه‌یه‌ى لایخواره‌وه‌، پرۆسه‌ى دیارییكردنى بڕی  باجی بۆ رونكردینه‌وه‌:

 

به‌نمونه‌ پیشه‌وه‌رێك به‌پێى ئه‌و خه‌مڵاندنه‌ پیشه‌ییه‌ى كه‌ بۆى كراوه‌ داهاتى ساڵێكى به‌ 9 ملیۆن دینار قازانج خه‌مڵێنراوه‌، هاوكات دانیشتوى شارى كه‌لاره‌، كه‌ به‌پێى رێنماییه‌كانى قه‌زاكان له‌ %10 داشكاندنیان بۆ ئه‌كرێت، واتا راسته‌وخۆ داهاته‌كه‌ى بو به‌ 8 ملیۆن و 100 هه‌زار دینار كه‌ 900 هه‌زار داشكاندنى شوێنى جوگرافی گرتیه‌وه‌. ئه‌و 8 ملیۆن و 100 هه‌زاره‌، 5 میلۆن دینارى هاوڵاتیه‌كه‌ى لێده‌رده‌كرێت كه‌ بۆ خۆیه‌تى، ئه‌وه‌ى كه‌ ده‌مێنێته‌وه‌ 2 ملیۆن و 500 هه‌زار دیناره‌ كه‌ ده‌بێت له‌م رێژه‌یه‌ باج بدات، به‌ جۆرێك ده‌كرێته‌ دوبه‌شه‌وه‌ (2 ملیۆن به‌جیا و 500 هه‌زار به‌جیا) چونكه‌ هه‌تا 2 ملیۆن دینار، رێژه‌ى باج 3%ـه‌، به‌ڵام له‌ 2 ملیۆن زیاتر، رێژه‌ى باجه‌كه‌ ده‌بێت به‌ 5%. هه‌ربۆیه‌ له‌ 2 ملیۆن دیناره‌كه‌ كه‌ رێژه‌ى باجی %3ـه‌، 60 هه‌زار دینار باجی لێوه‌رده‌گیرێت‌، هاوكات 500 هه‌زاره‌كه‌ش كه‌ به‌وهۆیه‌ى له‌ سه‌روى 2 ملیۆنه‌وه‌یه‌ و رێژه‌ى باجه‌كه‌ى  %5ـه‌، ئه‌ویش رێژه‌كه‌ى ده‌كاته‌ 25 هه‌زار دینار، واتا ئه‌و هاوڵاتیه‌ له‌ ساڵێكدا ته‌نها 85 هه‌زار باج ده‌دات.

 

به‌شى دوه‌م: باج له‌گه‌رمیان و كێشه‌كانى

 

1. هه‌یكه‌لیه‌تى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى باجى ده‌رامه‌تى گه‌رمیان 

 

پرۆسه‌ى باجی درامه‌ت له‌گه‌رمیان، له‌لایه‌ن به‌ڕێوبه‌رایه‌تیه‌كه‌وه‌ كه‌ هه‌رناوى باجی درامه‌ته‌، به‌ڕێوه‌ده‌برێت.

 

هه‌یكه‌لیه‌تى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى باجى ده‌رامه‌تى گه‌رمیان خۆى له‌م هۆبانه‌ ده‌بینێته‌وه‌: هۆبه‌ی كارگێرى و خۆیه‌تى، هۆبه‌ى ژمێریارى، هۆبه‌ى جیبایه‌ واتا تۆمار، هۆبه‌ى خه‌مڵاندنى پیشه‌كان، هۆبه‌ى زه‌وى و زار، هۆبه‌ى وردبین، سندوق، هۆبه‌ى ماڵه‌ى مه‌یدانى و كۆگا.

 

2. بونى فشاری زۆر له‌سه‌ر به‌ش و هۆبه‌كان

 

لێپرسراوى به‌شى خه‌مڵاندن له‌ به‌ڕێوبه‌رایه‌تى باجى ده‌رامه‌تى گه‌رمیان ده‌ڵێت: به‌هۆى كه‌مى ژماره‌ى فه‌رمانبه‌ره‌كانمانه‌وه‌ بارگرانیه‌كى زۆرمان بۆ دروست بوه‌، ئه‌مه‌ش بوه‌ته‌ هۆى ئه‌وه‌ى كه‌ رۆژانه‌ مامه‌ڵه‌ى هاوڵاتیان به‌ سستى به‌ڕێوه‌ بچێت.

 

یونس محه‌مه‌د ئه‌مین، باس له‌وه‌ ده‌كات: "ئیشى ئێمه‌ خه‌مڵاندنى پیشه‌كانه‌ كه‌ به‌پێى رێنماییه‌كان بۆمان دیارى كراوه‌، دواتر ژمێریارى بۆ ده‌كه‌ین و ئه‌و باجه‌ى كه‌ پێویسته‌ له‌سه‌ر هاوڵاتیان كه‌ بیدات لێى وه‌رده‌گیرین، بۆ نمونه‌ كه‌سێك خاوه‌نى كارێكه‌ و داهاته‌كه‌ى له‌ ساڵه‌كه‌دا به‌ 10 ملیۆن دینار خه‌مڵاندنى بۆ كراوه‌، به‌پێى رێنماییه‌كان ئه‌و باجه‌ى كه‌ پێویسته‌ له‌سه‌رى لێى وه‌رده‌گیرن كه‌ له‌ پیشه‌یه‌كه‌وه‌ بۆ پیشه‌یه‌كى تر جیاوازى هه‌یه‌".

 

وتیشى: ئێمه‌ رۆژانه‌ لۆدێكى زۆرمان له‌سه‌ره‌ به‌هۆى ئه‌وه‌ى كه‌ ژماره‌ى كارمه‌نده‌كان كه‌مه‌، به‌و 2 كارمه‌نده‌شى كه‌ له‌سه‌ر كۆمپیوته‌ر كارده‌كه‌ن 8 كه‌سین، ئه‌مه‌ش وایكردوه‌ مامه‌ڵه‌ى هاوڵاتیان وه‌ك پێویست راى نه‌كرێت، چونكه‌ هاوڵاتى وا هه‌یه‌ مامه‌ڵه‌كه‌ى زۆرى پێده‌چێت به‌ 3 كاتژمێر ده‌توانین كاره‌كانى بۆ بكه‌ین، هاوڵاتى واشمان هه‌یه‌ به‌ هه‌فته‌یه‌ك ئینجا مامه‌ڵه‌كه‌ى ته‌واو ده‌بێت، بۆ نمونه‌ وه‌كو كارگه‌كان یاخود نه‌خۆشخانه‌ ئه‌هلیه‌كان یاخود بازرگانه‌كان.

 

جه‌ختى له‌وه‌شكردوه‌: رێژه‌ى وه‌رگرتنى باجه‌كانیش جیاوازه،‌ له‌ %3ـه‌وه‌ ده‌ستپێده‌كات بۆ %15 كه‌ زۆرترین رێژه‌ى باجه‌ وه‌رى ده‌گرین.

 

هاوكات، بابه‌عه‌لى محه‌مه‌د عه‌زیز، به‌ڕێوبه‌رى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى باجى ده‌رامه‌تى گه‌رمیان باسى له‌وه‌كرد: "خه‌مڵاندنه‌كان به‌ لیژنه‌ ده‌كرێت كه‌ له‌ سێ كه‌س پێكدێت، خه‌مڵێنه‌رێك و 2 فه‌رمانبه‌رى دیكه‌".

 

3. كێشه‌ى كه‌می ژماره‌ى فه‌رمانبه‌ر

 

محه‌مه‌د حه‌بیب، لێپرسراوى هۆبه‌ى زه‌ویوزار له‌ به‌ڕێوبه‌رایه‌تى گشتى باجى ده‌رامه‌تى گه‌رمیان، له‌باره‌ى كێشه‌ى كه‌مى ژماره‌ى فه‌رمانبه‌ره‌وه‌ وتى: "ئێمه‌ ته‌نها 4 كارمه‌ندین له‌م به‌شه‌دا بارگرانى زۆرمان بۆ دروست بوه‌، چونكه‌ به‌لاى كه‌مه‌وه‌ رۆژانه‌ 40 هاوڵاتى به‌ڕێده‌كه‌ین، به‌شه‌كه‌ى ئێمه‌ش كاره‌كانى زۆر قورسه‌، دۆسیه‌ى وامان هه‌یه‌ به‌ 2 مانگ كاره‌كانیان ته‌واو نابێت.

 

جه‌ختى له‌وه‌شكرده‌وه‌: ئێمه‌ هه‌مو ساڵێك فایلاتمان هه‌یه‌ كه‌ له‌ ژماره‌یه‌كه‌وه‌ تۆمار ده‌كه‌ین، به‌ جۆرێك ساڵى وا هه‌یه‌ 2 هه‌زار فایلمان هه‌یه‌، ساڵى واشمان هه‌یه‌ 6 هه‌زار فایلمان هه‌یه‌.

 

یه‌كێك له‌ گرفتانه‌ى روبه‌ڕوى فه‌رمانگه‌ حكومیه‌كان بوه‌ته‌وه‌ نه‌بونى فه‌رمانبه‌رى پێویسته‌، كه‌ بۆ ماوه‌ى 10 ساڵه‌ دامه‌زراندن له‌ هه‌رێمى كوردستان راگیراوه‌، ئه‌مه‌ش وایكردوه‌ كێشه‌ى میلاك له‌ فه‌رمانگه‌كاندا دروست ببێت و كاریگه‌رى زۆرى هه‌بێت له‌سه‌ر رایكردنى مامه‌ڵه‌ى هاوڵاتیان.

 

بابه‌عه‌لى محه‌مه‌د عه‌زیز، به‌ڕێوبه‌رى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى باجى ده‌رامه‌تى گه‌رمیان هێماى بۆ ئه‌وه‌كرد: ئێمه‌ له‌ روى كارمه‌نده‌وه‌ كێشه‌مان هه‌یه‌ و به‌ڕێوبه‌رایه‌تیمان 40 كارمه‌ندن كه‌ 25یان به‌ فعلى له‌ كاردان له‌ئێستادا، له‌به‌ر ئه‌وه‌ى به‌شێكیان له‌ مۆڵه‌تى دایكایه‌تین و به‌شه‌كه‌ى دیكه‌شیان پاسه‌وان و شۆفێرن، هاوكات پێویستمان به‌ 50 فه‌رمانبه‌ر هه‌یه‌ كه‌ بۆمان دابمه‌زرێنن.

 

"له‌ به‌شى خه‌مڵاندنمان ته‌نها 6 كارمه‌ندمان هه‌یه‌ به‌ 2 كارمه‌ندى به‌شى كۆمپیوته‌ره‌وه‌، به‌پێى رێنماییه‌كانیش كه‌ ده‌بێت هه‌ر 6 هه‌زار دۆسیه‌یه‌ك خه‌مڵێنه‌رێكى هه‌بێت، به‌ڵام ئێمه‌ 26 هه‌زار دۆسیه‌مان هه‌یه‌ ته‌نها 2 خه‌مڵێنه‌رى هه‌یه‌، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش 2 ژورمان هه‌یه‌ هه‌ر ژورێك و 3 كارمه‌ندى تیایه‌ بۆ كاره‌كان كه‌ ده‌بێت شه‌شمان هه‌بێت"، بابه‌عه‌لى محه‌مه‌د عه‌زیز، واى وت.

 

سه‌باره‌ت به‌وه‌ى تاچه‌ند پێویستیان به‌ خه‌مڵێنه‌ر و كارمه‌ندى نوێ هه‌یه‌ بۆ ئه‌و به‌شه‌، وتیشى: بۆ هه‌ر یه‌كه‌یه‌ك پێویستمان به‌ 6 بۆ 8 كارمه‌ند هه‌یه‌، ئه‌گه‌ر ژورى نوێشمان بۆ بكه‌نه‌وه‌ كه‌ پێویستمان به‌ 4ـى دیكه‌یه‌ هه‌یه‌ ئه‌وه‌ به‌لاى كه‌مه‌وه‌ 32 كارمه‌ندمان پێویست ده‌بێت، داواشمان كردوه‌، به‌ڵام به‌هۆى نه‌بونى دامه‌زراندنه‌وه‌ بۆمان دابیننه‌كراوه‌.

 

جه‌ختى له‌وه‌شكرده‌وه‌: رۆژانه‌ به‌گشتى 100 سه‌ردانكه‌ر زیاترمان هه‌یه‌ كه‌ مامه‌ڵه‌یان به‌ڕێده‌كه‌ین، ئه‌و لۆده‌ زۆره‌شى له‌سه‌رمان بو له‌ ماوه‌كانى رابردو، له‌ ئێستادا نه‌ماوه‌ به‌هۆى هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ى ده‌وامى ته‌ناوب و نه‌مانى قه‌یرانى دارایی.

 

ئه‌م فشاره‌ له‌ روى كارمه‌نده‌وه‌ له‌ كاتێكدایه‌ كه‌ چه‌ند ساڵێكه‌ دۆخی موچه‌ى فه‌رمانبه‌رانى بوارى باج باشتر كراوه‌ و ده‌رماڵه‌یه‌كیان بۆ زیاد كراوه‌.

 

"موچه‌ى فه‌رمانبه‌ره‌كانمان له‌ ئێستادا باشه‌ له‌ چاو ساڵانى رابردو، به‌ جۆرێك بۆ ماوه‌ى نزیكه‌ى 4 ساڵ ده‌بێت كه‌ به‌ بڕیارێكى ئه‌نجومه‌نى وه‌زیران له‌ %50 ده‌رماڵه‌ى تایبه‌تى خستوه‌ته‌ سه‌ر موچه‌كانیان"، بابه‌عه‌لى محه‌مه‌د عه‌زیز، به‌ڕێوبه‌رى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى باجى ده‌رامه‌تى گه‌رمیان وای وت.

 

له‌باره‌ى ئه‌وه‌ى ئه‌و فه‌رمانبه‌رانه‌ى كه‌ هه‌یانه‌ تاچه‌ند پسپۆڕی بواره‌كه‌ن، به‌ڕێوبه‌رى باجی درامه‌تى گه‌رمیان، وتى: كێشه‌ى بڕوانامه‌مان نیه،‌ به‌جۆرێك زۆربه‌یان دبلۆمن و هه‌ندێكیشیان به‌كالۆریۆسن، هاوكات زۆربه‌شیان به‌شه‌كانى ژمێریاریان ته‌واو كردوه‌ و ته‌نها 3 فه‌رمانبه‌رمان نه‌بێت پسپۆڕى خۆیان نیه‌، ئه‌مه‌ش كێشه‌ى بۆ دروست نه‌كردوین، چونكه‌ ئه‌زمو‌نى باشیان هه‌یه‌ له‌ كاره‌كه‌یان.

 

4. گرفتى بینا

 

له‌ سنورى گه‌رمیان به‌شێكى زۆرى به‌ڕێوبه‌رایه‌تیه‌كان خاوه‌نى بیناى خۆیان نین، به‌جۆرێك چه‌ند به‌ڕێوبه‌رایه‌تیه‌ك له‌ بینایه‌كدا كۆكراونه‌ته‌وه‌، به‌پێى ئه‌و ئاماره‌ى كه‌ له‌ به‌رده‌ستى یه‌كه‌ى چاودێرى حكومه‌تى خۆجێى گه‌رمیاندایه‌، %37.7ـى به‌ڕێوبه‌رایه‌تیه‌كان بینیایان نیه‌، یه‌كێك له‌وانه‌ باجى ده‌رامه‌تى گه‌رمیانه‌.

 

بابه‌عه‌لى محه‌مه‌د عه‌زیز، به‌ڕێوبه‌رى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى باجى ده‌رامه‌تى گه‌رمیان وتى: "ئێمه‌ بینا خۆمان نیه‌، ئه‌م بینایه‌ تایبه‌ته‌ به‌ له‌شجوانى ئافره‌تان كه‌ كاتى خۆى له‌لایه‌ن وه‌زاره‌تى رۆشنبیریه‌وه‌ دروستكراوه‌، به‌ڵام به‌هۆى ئه‌وه‌ى به‌شێك له‌ به‌ڕێوبه‌رایه‌تیه‌كان له‌ كرێدابوین و مانگانه‌ 3 ملیۆن دینارمان ده‌دا به‌ كرێ، دواتر له‌ ساڵى 2015 به‌هۆى قه‌یرانى داراییه‌وه‌ ئه‌م بینایه‌یان پێداین و 2 به‌ڕێوبه‌رایه‌تى دیكه‌شى تیایه‌".

 

وتیشى: به‌هۆى ئه‌وه‌ى بیناى خۆمان نیه‌ نه‌مانتوانیوه‌ وه‌كپێویست پێداویستى بۆ دابین بكه‌ین، ئه‌گه‌رچى كورسى و فێنكه‌ره‌وه‌شمان دابین كردوه‌.

 

هاوكات جه‌ختى له‌وه‌ش كرده‌وه‌: له‌ ساڵى 2014 زه‌ویمان بۆ ته‌رخان كرا به‌مه‌به‌ستى دروستكردنى بینا بۆمان و پرۆژه‌كه‌ رۆشته‌ ته‌نده‌رینیشه‌وه‌، به‌ڵام قه‌یرانى دارایی رایگرتوه‌ و تاوه‌كو ئێستا دروست نه‌كراوه‌.

 

ئه‌م نه‌بونى بینایه‌، كێشه‌ى بۆ راییكردنى مامه‌ڵه‌ى هاوڵاتیانیش دروست كردوه‌.

 

رێبین دارا ئه‌حمه‌د، خاوه‌نى زه‌ڕه‌نگه‌رى رێبین له‌ كه‌لار وتى: مامه‌ڵه‌كردنى به‌ڕێوبه‌رایه‌تیه‌كه‌ بۆ وه‌رگرتنى باج هیچ كێشه‌یه‌كى نیه‌، به‌ڵام وه‌ك شوێن بچوكه،‌ ته‌نانه‌ت هه‌ندێكجار كێشه‌ بۆ هاوڵاتیان دروست ده‌بێت.

 

5. نه‌كردنه‌وه‌ى خول بۆ فه‌رمانبه‌ران و تازه‌نه‌بونه‌وه‌ى زانیارییه‌كان

 

ئه‌و فه‌رمانبه‌رانه‌ى كه‌ كارى خه‌مڵاندن ده‌كه‌ن له‌ به‌ڕێوبه‌رایه‌تى باجى ده‌رامه‌تى گه‌رمیان ده‌بێت بۆ ماوه‌ى 40 رۆژ خولى تایبه‌ت ببینن، به‌ڵام به‌گشتى كردنه‌وه‌ى خول بۆ فه‌رمانبه‌ران به‌مه‌به‌ستى نوێكردنه‌وه‌ى زانیارییه‌كانیان، كه‌م و سنوردارن.

 

بابه‌عه‌لى محه‌مه‌د عه‌زیز، به‌ڕێوبه‌رى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى باجى ده‌رامه‌تى گه‌رمیان وتى: ئه‌و فه‌رمانبه‌ره‌ى كه‌ كارى خه‌مڵاندن ده‌كات خولێكى 40 رۆژى ده‌بینێت دوابه‌دواى ئه‌و خوله‌شه‌ تاقیكردنه‌وه‌یه‌كى پێده‌كرێت نابێت له‌ 60 كه‌متر بهێنێت، ئینجا ده‌توانێت ببێت به‌ خه‌مڵێنه‌ر و ئه‌و كاره‌ بكات.

 

ئاماژه‌ى به‌وه‌شكرد: ئه‌و خوله‌ى كه‌ ده‌یبنێت ته‌نها یه‌ك جاره‌ و دوباره‌ نابێته‌وه‌، ته‌نها ئه‌و كاته‌ خول ده‌بێت كه‌ فه‌رمانبه‌رى نوێ له‌و به‌شه‌ دابنرێت.

 

هێماى بۆئه‌وه‌شكرد: ساڵانه‌ خول ئه‌كرێته‌وه‌ بۆ فه‌رمانبه‌ره‌كانى دیكه‌ و به‌شدارییان كردوه‌ به‌پێى پێویست، به‌ڵام به‌هۆى كه‌مى كارمه‌نده‌وه‌ نه‌مانتوانیوه‌ به‌رده‌وام به‌شدارییان پێبكه‌ین، له‌به‌رئه‌وه‌ى بۆشایى دروست ده‌بێت، كردنه‌وه‌ى خولیش به‌ به‌رده‌وامى زۆر گرنگه‌ كه‌ هه‌بێت.

 

6. سیسته‌مى داتابه‌یس وه‌كپێویست كارى پێناكرێت

 

"زۆربه‌ى ئیشه‌كانمان به‌ ده‌سته‌‌، چونكه‌ تاوه‌كو ئێستا سیسته‌مه‌كه‌ى ئێمه‌ به‌و شێوه‌یه‌یه‌، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا سودمان بینیوه‌ له‌ سیسته‌مى كۆمپیوته‌ر بۆ هه‌ندێك له‌ كاره‌كانمان، به‌تایبه‌ت بۆ كاره‌كانى (به‌خشین و لێخۆشبون)". بابه‌عه‌لى محه‌مه‌د عه‌زیز، به‌ڕێوبه‌رى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى باجى ده‌رامه‌تى گه‌رمیان وا ده‌ڵێت.

 

وتیشى: داتا به‌یسمان هه‌یه‌ له‌ به‌شى كۆمپیوته‌ر كه‌ 3 فه‌رمانبه‌رى تێدایه‌ هه‌موشیان ده‌رچوى به‌شى ته‌كنۆلۆژیای زانیارییه‌ (IT)، كه‌ ئه‌م داتا به‌یسه‌ كارى تۆماركردنى پیشه‌كان و (به‌خشین و لێخۆشبون)ـه‌، به‌ڵام فه‌رمانبه‌ره‌كان كه‌من ده‌بوایه‌ 6 كه‌س بونایه‌.

 

به‌خشین ئه‌وه‌یه‌ كه‌ له‌ نێوان باوك و كوڕ دایه‌ كه‌ پارچه‌یه‌ك زه‌وى پێده‌دات ئه‌مه‌ له‌ ته‌واوى ته‌مه‌نى ده‌توانێك یه‌كجار ئه‌وه‌ بكات به‌بێ ئه‌وه‌ى باج بدات. هه‌رچی لێخۆشبونیشه‌ ئه‌وه‌یه‌ كه‌ 5 ساڵ جارێك هاوڵاتیه‌ك ده‌توانێت لێخۆشبون بۆ پار‌چه‌یه‌ك زه‌وى بكات كه‌ تۆمارى ده‌كات به‌ ناوى كه‌سێكه‌وه‌ كه‌ ده‌توانێت باج نه‌دات، ئه‌مه‌ش ته‌نها لایه‌نى فرۆشیار ده‌گرێته‌وه‌.

 

7. كێشه‌ى وه‌رگرتنى باج به‌ قیست

 

به‌پێی یاسا هاوڵاتیان ده‌توانن به‌ قیست باجه‌كانیان بده‌ن، به‌ڵام به‌هۆی بونى سوه‌وه‌، ژماره‌یه‌كى كه‌م له‌ هاوڵاتیان ئاماده‌ن‌ ئه‌و كاره‌ بكه‌ن.

 

بابه‌عه‌لى محه‌مه‌د عه‌زیز، به‌ڕێوبه‌رى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى باجى ده‌رامه‌تى گه‌رمیان ده‌ڵێت: وه‌رگرتنى باج ده‌توانرێت به‌ قیست بێت، به‌ڵام سوى (فائیده‌) ده‌چێته‌ سه‌ر به‌جۆرێك قیستى یه‌كه‌م له‌ %50ـى لێوه‌رده‌گیرێت، بۆ نمونه‌ ئه‌وه‌كه‌ى ده‌كات به‌ چوار قیست، بۆ قیستى یه‌كه‌م %2 سوى لێوه‌رده‌گیرێت، قیستى دوه‌م %3 سوى لێوه‌رده‌گیرێت، واتا سوه‌كه‌ى ‌به‌پێى قیسته‌كان ده‌ڕواته‌ سه‌ره‌وه‌، ئه‌مه‌ش یه‌كێكه‌ له‌ كێشه‌كان كه‌ روبه‌ڕومان ده‌بێته‌وه‌.

 

هێماى بۆ ئه‌وه‌شكرد: به‌هۆى ئه‌وه‌ى هاوڵاتیان له‌ روى ئاینیه‌وه‌ ده‌ڵێن حه‌رامه،‌ بۆیه‌ به‌ زۆری ئه‌و كاره‌ ناكه‌ن.

 

8. داهاتى باج له‌ گه‌رمیان

 

"راگه‌یاندنى داهات له‌ ده‌سه‌ڵاتى ئێمه‌دا نیه‌، به‌ڵكو وه‌زاره‌تى دارایی رێگه‌پێدراوه‌ و ساڵانه‌ رایده‌گه‌یه‌نێت"، بابه‌عه‌لى محه‌مه‌د عه‌زیز، به‌ڕێوبه‌رى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى باجى ده‌رامه‌تى گه‌رمیان وا ده‌ڵێت.

 

هاوكات، كه‌ریم عه‌لى، ئه‌ندامى ئه‌نجومه‌نى پارێزگاى سلێمانى ده‌ڵێت: ئه‌و باجانه‌ى كه‌ له‌ به‌ڕێوبه‌رایه‌تى باجى ده‌رامه‌تى گه‌رمیان وه‌رده‌گیرێت، خۆى له‌ چوار جۆر باج ده‌بینێته‌وه‌، ئه‌وانیش باجى: (زه‌ویوزار، پیشه‌ جۆراوجۆره‌كان، كارگه‌كان و ئۆتۆمبێلى بارهه‌ڵگر كه‌ له‌ یه‌ك ته‌ن به‌ره‌و سه‌ره‌وه‌ن).

 

به‌پێى ئه‌و داتایه‌ى یه‌كه‌ى چاودێرى حكومه‌تى خۆجێى گه‌رمیان له‌ له‌لایه‌ن ئه‌و ئه‌ندامه‌ى ئه‌نجومه‌نى پارێزگاى سلێمانیه‌وه‌ به‌ده‌ستی گه‌یشتوه‌، بڕی باجی وه‌رگیراو بۆ ساڵه‌كانى 2020 و 2021 و 4 مانگى سه‌ره‌تای 2022 له‌ سنورى گه‌رمیان، به‌مشێوه‌یه‌ى لایخواره‌وه‌یه‌:

 

 

به‌شی سێیه‌م: تێبینی و ره‌خنه‌كان له‌باره‌ى پرسی باجه‌وه‌

 

یه‌كه‌م: تێبینی و ره‌خنه‌ى هاوڵاتیان

 

هاوڵاتیان باس له‌وه‌ ده‌كه‌ن ساڵانه‌ باج ده‌ده‌ن چ بۆ پیشه‌كه‌یان چ بۆ موڵكه‌كانیان، وه‌ك خۆیان ده‌ڵێن ئه‌و باجه‌ى لێیان وه‌رده‌گیرێت بره‌ پاره‌یه‌كى زۆره‌ به‌تایبه‌ت بۆ موڵكه‌كانیان.

 

سه‌رخێل عه‌تا، خاوه‌نى كوتاڵفرۆشى هه‌رێم له‌ شارى كه‌لار ده‌ڵێت: "ئێمه‌ له‌وه‌ته‌ى پیشه‌كه‌مان تۆماركردوه‌ باج ده‌ده‌ین كه‌ له‌ ساڵى 2000ـه‌وه‌ باج سه‌ریهه‌ڵداوه‌، له‌و ساڵه‌شه‌وه‌ باجمان نه‌دابو قه‌رزاربوین، به‌بێ ئه‌وه‌ى به‌ڕێوبه‌رایه‌تیه‌كه‌ ئاگادارمان بكاته‌وه‌ له‌ شتێكى له‌و شێوه‌یه‌، به‌پێى خه‌مڵاندنى خۆشیان پاره‌كه‌ وه‌رده‌گرن و جێگیر نیه‌".

 

وتیشى: ئاگادارى ئه‌وه‌م هاوڵاتى وا هه‌بوه‌ له‌ ماوه‌ى 5 ساڵدا 3 ملیۆن دینارى داوه‌ یان هه‌بوه‌ 5 ملیۆن دینار یان 6 ملیۆن دینارى داوه‌، بۆیه‌ له‌ كه‌سێكه‌وه‌ بۆ كه‌سێكى دیكه ‌و له‌ پیشه‌یه‌كه‌وه‌ بۆ پیشه‌یه‌كى تر جیاوازه‌.

 

هاوكات، ساڵه‌ح حه‌مید، خاوه‌نى به‌هاراتى ئاكار له‌ نێو بازارى شارى كه‌لار باس له‌وه‌ ده‌كات: "له‌وه‌ته‌ى كار ده‌كه‌م باج ئه‌ده‌م، ئێمه‌ ساڵانه‌ 2 جۆر باجمان هه‌یه‌، باجى پیشه‌مان هه‌یه‌ له‌گه‌ڵ موڵكدا، پیشه‌كه‌ش ئه‌گه‌ر مناڵت خوار ته‌مه‌ن هه‌ژده‌ ساڵبێت ئه‌وه‌ كه‌مترت لێوه‌رده‌گیرێت، ئێمه‌ ساڵانه‌ موڵكه‌كه‌ به‌ ده‌ڕاب حساب ده‌كه‌ن 2 ده‌ڕابى هه‌یه‌ كه‌ بۆ هه‌ر یه‌كێكیان بڕى 100 هه‌زار دینار وه‌رده‌گرن، بۆ ئه‌مساڵ 216 هه‌زارمان داوه‌".

 

ده‌شڵێت: بۆ پیشه‌كه‌ش بڕى 100 هه‌زار دینار بو كه‌ به‌هۆى مناڵه‌كانمه‌وه‌ داشكاندنیان بۆ كرد به‌ نزیكه‌ى 60 هه‌زار دیناریان لێوه‌رگرتم. 

 

"ئێمه‌ ساڵانه‌ باجى پیشه‌كه‌مان ده‌ده‌ین له‌ رێگه‌ى كۆنترۆڵى جۆرییه‌وه‌ نوسراوێكمان بۆ ئه‌كه‌ن بۆ تازه‌كردنه‌وه‌ى مۆڵه‌ته‌كه‌مان، ئه‌چینه‌ باج و پاره‌كه‌ ده‌ده‌ین، بۆ ئه‌مساڵیش 790 هه‌زار دینارم داوه‌، ئه‌گه‌ر باجیش نه‌ده‌ین ئه‌وه‌ مۆڵه‌ته‌كه‌مان بۆ نوێ ناكه‌نه‌وه‌". رێبین دارا ئه‌حمه‌د، خاوه‌نى زه‌ڕه‌نگه‌رى رێبین له‌ كه‌لار واى وت.

 

سالار عه‌زیز، خاوه‌نى دوكانى به‌رگدور له‌ نێو بازاڕى كه‌لار، هێماى بۆ ئه‌وه‌ كرد: "بۆ ماوه‌ى 12 ساڵه‌ باج ده‌ده‌ین به‌ حكومه‌ت، چ بۆ پیشه‌كه‌مان چ بۆ موڵكه‌كه‌شمان، ئه‌مساڵ بۆ هه‌ردوكیان 1 ملیۆن دینارمان داوه‌، ئه‌گه‌ریش ئه‌م باجه‌ نه‌ده‌ى ساڵ به‌ ساڵ زیاد ئه‌كات، ئه‌وانیش هیچ كێشه‌یه‌كیان نیه‌ و هیچ ئینزارێك نه‌هاتوه‌ بۆمان".

 

وتیشى: هه‌مو سه‌ر ساڵێك دێن به‌ لیژنه‌ سه‌رژمێرى ئه‌كه‌ن دواتر به‌ وه‌سڵ بۆمان دێته‌وه‌.

 

هاوڵاتیه‌ك باس له‌وه‌ ده‌كات هیچ پیشه‌یه‌ك له‌ ئێستادا بێ باج نیه‌، به‌ جۆرێك بۆ ئه‌مساڵ زیاتر له‌ 100 هه‌زار دینارى داوه‌ بۆ باج.

 

سه‌ركه‌وت ئه‌حمه‌د، خاوه‌نى دوكانى زیوى سه‌ركه‌وت، ده‌ڵێت: "پێشتر پیشه‌ى به‌رگدوریم هه‌بوه‌، ساڵى جارێك ده‌هاتن و شتێكیان ئه‌خه‌مڵاند و 60 بۆ 70 هه‌زاردینارمان ده‌دا، به‌ڵام ئێستا وانیه،‌ هه‌مو پیشه‌یه‌ك ئه‌بێت ساڵانه‌ باج بدات، بۆ ئه‌مساڵ 190 هه‌زار دینارم داوه‌ بۆ پیشه‌كه‌م".

 

ئاماژه‌ى به‌وه‌شكرد: بۆ موڵكه‌كه‌مان له‌ ساڵى2017، 2 ملیۆن و 741 هه‌زار دینارمان داوه‌، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش دوكانێكى دیكه‌مان هه‌یه‌ 3 ملیۆن  و 300 هه‌زار دینارمان داوه‌، ئه‌مه‌ش ره‌نگه‌ هى شه‌ش ساڵ بێت.

 

دوه‌م: تێبینی و ره‌خنه‌ى پسپۆڕان

 

1. وه‌رگرتنى باج له‌ هه‌رێمى كوردستان نازانستیه‌

 

شاره‌زایه‌كى بوارى ئابورى ده‌ڵێت: باج له‌ هه‌رێمى كوردستان به‌شێوه‌یه‌كى نازانستى وه‌رده‌گیرێت و كۆده‌كرێته‌وه‌، ئه‌مه‌ له‌ كاتێكدایه‌ له‌ وڵاته‌ پێشكه‌وتوه‌كان به‌ پێچه‌وانه‌وه‌یه‌.

 

هێمن تۆفیق عه‌زیز، پسپۆرى ئابورى و مامۆستاى زانكۆ له‌ گه‌رمیان باس له‌وه‌ده‌كات: "کۆکردنەوەی باج لە هەرێمی کوردستان بەشێوازێکی نازانستی و ناڕێک ئەبرێت بەڕێوە، چونکە یەکسانی لەنێوان شوێنەکان و کەسەکان نیە بۆ کۆکردنەوەی".

 

وتیشى: له‌به‌ر ئه‌وه‌ى سەرچاوەی سەرەکی پارەدارکردنی دەوڵەتە و لەهەمان کاتیشدا کۆنترۆڵکردنی خواستی بەکاربەرە بۆ نەکڕینی کاڵای ناپێویست یان بەهەدەرنەدانی داهات بەشێوەیەکی سەرەکی.

 

باسى له‌وه‌شكرد: به‌ڵام له‌ وڵاتانى پێشكه‌وتو به‌شێوه‌یه‌كى زانستى رێكخراوه‌ بۆ مه‌به‌ستى به‌دیهێنانى دادپه‌روه‌رى له‌ دابه‌شكردنه‌وه‌ى داهاتى گشتى له‌ نێوان تاكه‌كانى كۆمه‌ڵگه‌، بۆ ئه‌وه‌ى جیاوازى چینایه‌تى كه‌م بكاته‌وه‌.

 

"ئه‌كرێت لێكۆڵینه‌وه‌ى زانستى ئه‌نجامبدرێت بۆ هه‌ر جۆره‌ باجێك كه‌ وه‌رده‌گیرێت، بۆ ئه‌وه‌ى بزانرێت تا چه‌ند كاریگه‌رى ئه‌رێنى هه‌یه‌، پاشان بكرێت به‌ یاسا و به‌سه‌ر هه‌مواندا بسه‌پێنرێت به‌بێ جیاوازى پله‌ و پۆست و به‌ دادپه‌روه‌رى په‌یڕه‌وبكرێت". هێمن تۆفیق عه‌زیز، واى وت.

 

ئه‌و پسپۆڕه‌ى ئابورى، باس له‌وه‌ده‌كات پێویسته‌ سیسته‌مێكى بانكى چالاك بكرێت بۆ كڕین و فرۆشتن و به‌ شێوه‌ى راسته‌وخۆ ببه‌سترێته‌وه‌ به‌ فه‌رمانگه‌ى باجه‌وه‌ بۆ ئه‌وه‌ى بوارى خۆدزینه‌وه‌ له‌ باج نه‌مێنێ، هاوشێوه‌ى وڵاتانى پێشكه‌وتو سزا بۆ خۆدزینه‌وه له‌ باج دیاری بكرێت به‌ قورسترین سزا.

 

باسى له‌وه‌شكرد:  ئەگەر باج رێکبخرێتەوەو بەسەر هەمواندا بێ جیاوازی بسەپێنرێت و رونبکرێتەوە بۆ چ مەبەستێکە و قازانجی چیە بۆ کۆمەڵگا و هاوكات بخرێتەوە خزمەتی کۆمەڵگا، ئەوا خەڵک ئامادە نیە خۆی لەباج بدزێتەوە.

 

2. به‌كارهێنانى باج وه‌ك بیمه‌ى بێكارى

 

له‌وڵاته‌ پێشكه‌وتوه‌كان كه‌ باج له‌ هاوڵاتیان وه‌رده‌گیرێت وه‌ك داهاتى گشتى چاوى لێده‌كرێت و وه‌ك بیمه‌ى بێكارى ده‌درێت به‌و هاوڵاتیانه‌ى كه‌ كاریان نیه‌ تاوه‌كو كاریان ده‌ست ده‌كه‌وێت.

 

هێمن تۆفیق عه‌زیز، پسپۆرى ئابورى و مامۆستاى زانكۆ له‌ گه‌رمیان باس له‌وه‌ده‌كات: "لەوڵاتانی پێشکەوتو كه‌ باج لەخاوەن داهاتەکان وەرئەگیرێ وەکو هاوکاری ئەدرێ بەو کەسانەی کە کاریان نیە بۆ ماوەیەک هه‌تا کارێکیان بۆ ئەدۆزرێتەوە لە رێگای سەندیکا (جۆب سەنتەرەوە)، باجیش بەگوێرەی کەموزۆری داهات و خەرجی کەسەکانە بۆ کەمکردنەوەی جیاوازی نێوان چینەکانی کۆمەڵگا نەک بەشێوەی هەڕەمەکی".

 

وتیشى: وه‌ك داهاتى گشتى له‌ رێگه‌ى سۆشیاله‌وه‌ وه‌ك بیمه‌ى بێكارى ئه‌و باجه‌ ده‌درێت به‌و كه‌سانه‌ى كه‌ كاریان نیه‌، به‌ڵام ئه‌مه‌ له‌ هه‌رێمى كوردستان ناكرێت و رون نیه‌ ئه‌و باجه‌ بۆچى وه‌رده‌گیرێت.

 

 

به‌شی چواره‌م: ده‌ره‌نجام و راسپارده‌كان

 

یه‌كه‌م: ده‌ره‌نجام

 

1. به‌گشتى سیسته‌مى باجى هه‌رێم و له‌ نێویشی دا گه‌رمیان شێوازی به‌ڕێوه‌چون و وه‌رگرتنی كۆن و ته‌قلیدییه‌، بنه‌ماكانیشی پشت به‌ یاساكانى سه‌ره‌تاى ساڵانى هه‌شتاى سه‌ده‌ى رابردو ده‌به‌ستێت، كه‌ ساڵانه‌ له‌ بڕی باجه‌كان دا به‌ رێنمایی گۆڕانكاریی ده‌كرێت.

 

2. له‌گه‌رمیان باجی درامه‌ت به‌شێوه‌یه‌كى كارا وه‌رده‌گیرێت له‌ خاوه‌نكار و كاسبكاره‌كانى سنوره‌كه‌، ئه‌ویش له‌ رێگه‌ى به‌ڕێوبه‌رایه‌تی باجی درامه‌تى گه‌رمیانه‌وه‌، له‌م چه‌ند ساڵه‌ى رابردوشدا به‌هۆی ئه‌و گرنگییه‌ى حكومه‌ت به‌ كۆكردنه‌وه‌ى باج ده‌یدات به‌تایبه‌ت دواى دروستبونى قه‌یرانى دارایی، زیاتر له‌ جاران باجه‌كه‌ كۆ ده‌كرێته‌وه‌ و گرنگی پێده‌درێت.

 

3. وه‌ك له‌ راپۆرته‌كه‌دا خرایه‌ڕو، هاوڵاتیان هۆشیاریی و ئاگاییه‌كى ئه‌وتۆیان نیه‌ له‌باره‌ى باجه‌وه‌، نازانن ئه‌م باجه‌یان بۆ لێوه‌رده‌گیرێت و بۆچی به‌كاردێت، ته‌نانه‌ت بڕه‌كه‌یشی و هۆكارى جیاوازیه‌كه‌یشی نازانن.

 

4. هیچ تازه‌بونه‌وه‌یه‌ك له‌ پرۆسه‌ى وه‌رگرتنى باج دا نییه‌ و هیچ رێگایه‌كى زانستیش بۆ دیارییكردنى بڕی باجه‌كان ده‌ستنیشان نه‌كراوه‌، ئه‌مه‌ش واده‌كات ئامانجی سه‌ره‌كی باج به‌دیی نه‌یه‌ت، كه‌ جگه‌ له‌وه‌ى داهاته‌ بۆ حكومه‌ت، هاوكات جۆرێكیشه‌ له‌ راگرتنى باڵانسی چینایه‌تى نێو كۆمه‌ڵ.

 

5. به‌ گوێره‌ى دیدارمان له‌گه‌ڵ كۆمه‌ڵێك هاوڵاتى پیشه‌وه‌ر له‌ گه‌رمیان كه‌ باجی درامه‌ت ده‌ده‌ن، بۆچونیان له‌سه‌ر كارى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى باجی درامه‌تى گه‌رمیان به‌گشتى باشه‌، باس له‌وه‌ده‌كه‌ن كه‌ پێشتر كێشه‌ى زۆریان هه‌بوه‌  له‌ به‌ڕێكردنى ئیشوكاره‌كانیان، به‌ڵام ئێستا باشتره‌ و كاتێكى زۆریان نابات، جگه‌ له‌وه‌ش هێشتا له‌ روى هۆشیارییه‌وه‌ له‌باره‌ى باج و شێوازی دیارییكردنى بڕه‌كه‌یه‌وه‌، به‌شی پێویست له‌لایه‌ن حكومه‌ت و ئه‌و ده‌زگایه‌وه‌ ئاگادار نه‌كراونه‌ته‌وه‌.

 

6. خودی به‌ڕێوبه‌رایه‌تى باجی درامه‌تى گه‌رمیان، كێشه‌ى زۆری هه‌یه‌، چ له‌ روى بیناوه‌ كه‌ بینای خۆی نییه‌ و زۆر به‌ باشی بۆ ئه‌و كار و پرۆسه‌یه‌ ئاماده‌ نه‌كراوه‌، چ له‌ روى ژماره‌ى فه‌رمانبه‌ر و كارمه‌ندیشه‌وه‌.

 

7. زۆر به‌ سنورداریی پشت به‌ كۆمپیوته‌ر و سیسته‌مى ئیلیكترۆنى ده‌به‌سترێت له‌كارى باج دا له‌گه‌رمیان، كه‌ ئه‌مه‌ش یه‌كسانه‌ به‌ زیاتربونى رۆتین و زیاتر دواكه‌وتنى راییكردنى مامه‌ڵه‌كان.

 

8. خولی راهێنان و شیاندن و تازه‌كردنه‌وه‌ى زانیاریی بۆ فه‌رمانبه‌رانى باجی درامه‌تى گه‌رمیان كه‌م و سنورداره‌، به‌هۆی كه‌می ژماره‌ى فه‌رمانبه‌رانیان و ترس له‌ دروستبونى بۆشایی له‌كاروباره‌كان، به‌كه‌مى فه‌رمانبه‌رانیان به‌شداریی خول و راهێنانیان پێده‌كرێت.

 

9. به‌ڕێوبه‌رایه‌تى باجی درامه‌تى گه‌رمیان ئاماده‌ نه‌بو بڕی داهاتى باج ئاشكرا بكات، ئه‌مه‌ش به‌ وته‌ى خۆیان به‌هۆی ئه‌وه‌ى له‌ ده‌سه‌ڵاتى ئه‌واندا نییه‌، له‌كاتێكدا راگه‌یاندنى بڕى داهات له‌ بنه‌ما هه‌ره‌ سه‌ره‌تاییه‌كانى شه‌فافیه‌تن و پێویسته‌ هاوڵاتیان لێی ئاگادار بن و نهێنیه‌كى مه‌ترسیدار نییه‌!

 

دوه‌م: راسپارده‌كان

 

1. باج بوارێكى یه‌كجار گرنگى ئابورى و دارایی وڵاته‌، بۆیه‌ پێویستی به‌ سه‌رله‌نوێ رێكخستنه‌وه‌ هه‌یه‌، بۆ ئه‌مه‌ش پێویسته‌ پارله‌مانى عێراق و كوردستان كار بۆ گه‌ڵاڵه‌كردنى یاسایه‌كى تایبه‌ت به‌م بواره‌ بكه‌ن، كه‌ پێشتر به‌ كۆنفرانس و توێژینه‌وه‌ى زانستی، زه‌مینه‌ى ته‌واوى بۆ بڕه‌خسێنرێت و به‌شێوه‌یه‌ك بێت كه‌ ته‌ریب بێت به‌ پێداویستیه‌كانى رۆژه‌وه‌ و پشت به‌ بنه‌ما زانستییه‌كان ببه‌ستێت.

هاوكات له‌ ده‌ركردنى رێنماییه‌كانیشی دا پشت به‌ رێگاى زانستى و توێژینه‌وه‌ و به‌دواداچونى زانستى ببه‌ستێت، نه‌ك به‌ رێگه‌ گه‌لێك كه‌ زۆرتر بۆنى ئه‌وه‌ى لێده‌كرێت هه‌ڕه‌مه‌كى بن.

 

2. وه‌زاره‌تى دارایی و به‌ڕێوبه‌رایه‌تى گشتى باج و به‌ڕێوبه‌رایه‌تى باجی درامه‌تى گه‌رمیان، پێویسته‌ بره‌وى زیاتر به‌ لایه‌نی هۆشیاری بده‌ن، له‌پاڵ وه‌رگرتنى باج دا، بۆ هاوڵاتیانى رون بكه‌نه‌وه‌ كه‌ ئه‌م باجه‌ بۆچیه‌ و به‌پشت به‌ستن به‌ چ یاسا و رێنماییه‌ك لێیان وه‌رده‌گیرێت، بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ش گرنگه‌ به‌ هاوبه‌شى سه‌ندیكا و یه‌كێتى و رێكخراوه‌ په‌یوه‌ندیداره‌كان به‌ كار و بارزگانییه‌وه‌، خول و سیمینار و كۆڕى هۆشیاری بكه‌نه‌وه‌ و هاوكات له‌ كه‌ناڵه‌كانى راگه‌یاندنیشه‌وه‌ رونكردنه‌وه‌ بده‌ن و لیفلێت و پۆسته‌رى هۆشیاریش ئاماده‌ بكه‌ن.

 

3. پێویسته‌ پرۆسه‌ى باج وه‌رگرتن نوێبكرێته‌وه‌ و له‌ ئامرازه‌كانى ته‌كنۆلۆژیای نوێ به‌هره‌مه‌ند بێت، ئه‌و رێگا ته‌قلیدییه‌ى له‌م روه‌وه‌ هه‌یه‌ مایه‌ى رۆتین و به‌هه‌ده‌ردانێكى زۆری كات و تواناى تاك و گشتییه‌، بۆیه‌ پێویسته‌ كار بكرێت بۆ به‌ ئه‌لیكترۆنى كردنی ئه‌م بواره‌.

 

4. پێویسته‌ كار بۆ دروستكردنى بینای تایبه‌ت و گونجاو بۆ به‌ڕێوبه‌رایه‌تى باجی درامه‌تى گه‌رمیان بكرێت، به‌شێوه‌یه‌ك كه‌ گونجاو بێت له‌گه‌ڵ پێداویستیه‌كانى كاره‌كه‌ و ئاسانكارییش بێت بۆ هاوڵاتیان.

 

5. كه‌می میلاك له‌ كێشه‌ زه‌قه‌كانى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى باجی درامه‌تى گه‌رمیانه‌، ئه‌مه‌ش ده‌كرێت به‌ دامه‌زراندنى فه‌رمانبه‌رى نوێ چ به‌ هه‌میشه‌یی یان به‌ گرێبه‌ست چاره‌سه‌ر بكرێت، یاخود به‌ گواستنه‌وه‌ى راژه‌ى فه‌رمانبه‌ر له‌ ده‌زگا و وه‌زاره‌تى دیكه‌وه‌ بۆ ئه‌م به‌ڕێوبه‌رایه‌تییه‌.

 

6. پێویسته‌ وه‌زاره‌تى دارایی و به‌ڕێوبه‌رایه‌تى گشتى باج و به‌ڕێوبه‌رایه‌تى باجی درامه‌تى گه‌رمیان، شه‌فافانه‌ مامه‌ڵه‌ له‌گه‌ڵ پرسی داهاته‌كاندا بكه‌ن و به‌شێوه‌یه‌كى ده‌ورى بۆ خه‌ڵكى بیخه‌نه‌ڕو، نه‌ك بیشارنه‌وه‌، چونكه‌ ئه‌مه‌ دژه‌ به‌ بنه‌ماكانى هه‌ر حكومه‌تێك كه‌ خۆی به‌ هه‌ڵبژێراوى خه‌ڵك بزانێت و باس له‌ چاكسازی و به‌ره‌نگاربونه‌وه‌ى گه‌نده‌ڵی بكات.