یه‌كه‌ى چاودێری حكومه‌تى خۆجێی گه‌رمیان، هه‌مو مانگێك راپۆرتێكى وردی به‌دواداچون و بنكۆڵكاریی، له‌باره‌ى كێشه و پرسێكى په‌یوه‌ست به حكومه‌ته‌وه ئاماده ده‌كات. له مانگى رابردودا به‌دواداچونه‌كانى ته‌رخانكرد به پرسی نه‌مانى ده‌رمان له‌ناوه‌نده ته‌ندروستیه‌كان، كه بوه به كێشه‌یه‌كى گه‌وره و كاریگه‌رییه‌كى زۆری له‌سه‌ر هاوڵاتیان دروستكردوه.
له راپۆرته‌كه‌دا به وردی له‌سه‌ر ئه‌و كێشه‌یه و هۆكاره‌كه‌ى و هه‌روه‌ها دۆخی ده‌رمان به گشتى له ناوه‌نده ته‌ندروستیه‌كان قسه كراوه، له‌و روه‌شه‌وه داتا و زانیاری گرنگ خراونه‌ته‌ڕو، ئه‌مه سه‌رباری باسكردنى لێكه‌وته‌كانى ئه‌و حاڵه‌ته.
یه‌كه‌ى چاودێریی حكومه‌تى خۆجێی گه‌رمیان، یه‌كه‌یه‌كى به‌دواداچون و لێكۆڵینه‌وه و چاودێریی رۆژنامه‌وانى سه‌ر به رادیۆی ده‌نگه، به پاڵپشتی سندوقی نیشتمانى بۆ دیموكراسی (NED) ئه‌مریكی، مانگانه راپۆرتێكى ورد و به‌دواداچون له‌باره‌ى بابه‌ت یان پرسێكى په‌یوه‌ندیدار به حكومه‌تى خۆجێی گه‌رمیان بڵاوده‌كاته‌وه، به ئامانجی تیشكخستنه‌سه‌ر ئه‌و بواره و زیادكردنى گرنگیپێدان پێی.
به‌شى یه‌كه‌م: راپۆرت
پێشه‌كى
ناوه‌نده ته‌ندروستیه‌كانى گه‌رمیان، روبه‌ڕوى گرفتێكى سه‌ختى نه‌بونى ده‌رمان و چاره‌سه‌رى پزیشكی بونه‌ته‌وه، ئه‌مه‌ش ته‌ریبه به‌وه‌ى ماوه‌ى نزیكه‌ى 7 مانگه هیچ ده‌رمانێك بۆ ئه‌و ناوه‌ندانه دابین نه‌كراوه.
نه‌بونى ده‌رمان له ناوه‌نده ته‌ندروستیه‌كان، راسته‌وخۆ كاریگه‌ریی له‌سه‌ر ژیانى هاوڵاتیانى سنوره‌كه داناوه، به‌تایبه‌تى ئه‌وانه‌ى دۆخی ته‌ندروستیان جێگیر نیه و به‌كاریگه‌ری ره‌وشى داراییانه‌وه پێویستیان به ده‌رمان و چاره‌سه‌رى ده‌زگا ته‌ندروستیه حكومیه‌كان هه‌یه.
له‌م راپۆرته‌دا به وردی له‌سه‌ر قه‌باره‌ى كێشه‌كه، هه‌روه‌ها هۆكار و لێكه‌وته‌كانى ده‌وه‌ستین.
1. سه‌رچاوه‌كانى دابینكردنى ده‌رمان بۆ ته‌ندروستى گەرمیان
ئەو بڕە دەرمانەی بۆ سنوری گەرمیان دابین دەکرێت، دابەشدەکرێت بەسەر 52 بنکەی تەندروستی و 13 مەڵبەندى ته‌ندروستى و 4 سه‌نته‌رى ته‌ندروستى و 4 نەخۆشخانەی حکومیدا کە لە سێ مانگی ئەمساڵ (43 هه‌زار) چارەخواز سەردانی تەنها ئەو 4 نەخۆشخانە حکومیانەیان کردوە.
دابینکردنی دەرمانیش بەچەند رێگایەکە کە بەشێکی لەسەر بودجەی حکومەتی هەرێم دابین دەکرێت کە بڕى (205) ملیۆن دینار دەکات له مانگێك دا. رێگایەکی دیکە لە لایەن وەزارەتی تەندروستی عێراق بە بڕێکی کەم لە پشکی پارێزگای سلێمانی بۆ ناوچەکە دابین دەکرێت كه رێژەکەی 13%ـى پارێزگاى سلێمانیه.
بەوتەی بەڕێوبەری گشتی تەندروستی گەرمیان، د. سیروان محه‌مه‌د، هیچ کام لەو دو رێگایە ناتوانن بڕی پێداویستی دەرمانی ناوچەکە پڕ بکەنەوە.
لەبارەی ئەوەی ئەو رێژەیە كه بۆ گەرمیان دیاریکراوە بەچ پێوەرێک بوە، دەڵێت: دەبێت ئەو پرسیارە ئاڕاستەی خودی وەزارەتی پلاندانان بکرێتەوە.
بەرپرسی بەشی کۆگای دەرمان و پێداویستیە پزیشکیەکان لە ته‌ندروستى گەرمیان، د. محه‌مەد ئازاد، لەو بارەیەوە دەڵێت: سنورەکە نەخۆشێکی زۆری هەیه، بەڕاستی ئەو بڕەی دابین کراوە کەمە، تەنانەت بەجۆرێکە کە ئەو 205 ملیۆن دینارە ئەگەر 12 هێندە ببێتەوە تەنها بەشی دەرمانی درێژ خایەن دەکات، کەچی ئەو بڕە لای ئێمە بۆ سەرجەم پێداویستیە پزیشکیەکانە كه بەمجۆرە دابەشکاری بۆ کراوە:
129 ملیۆن بۆ دەرمان، 33 ملیۆن بۆ پێداویستی تاقیگەیی، 33 ملیۆن بۆ پێداویستی پزیشکی، ئەوەشی دەمێنێتەوە لەژێر دەسەڵاتی بەڕێوبەری گشتی تەندروستی گەرمیانە کە بۆ ئامێر یان بابەتی پێویست دابین دەکرێت.
بریكارى وه‌زیری ته‌ندروستى هه‌رێم، ئاماژه به‌وه‌ده‌كات لەپاش ساڵی 2014ـه‌وه سەقفێک بۆ پاره‌ى دابینکراوى ده‌رمان و پێداویستی پزیشكی ته‌رخانكراوه كه بڕه‌كه‌ى 6 ملیاره و به‌سه‌ر ناوچه‌كاندا دابه‌ش ده‌كرێت.
د. ره‌هێڵ فه‌ریدون، وتى: له‌و 6 ملیاره، پارێزگاى سلێمانى 43%ـى به‌رده‌كه‌وێت، به‌ڵام ئه‌م رێژه‌یه وه‌كوخۆی نادرێت و ناعه‌داله‌تى هه‌یه.
ئاماژه‌ى به‌وه‌شكرد: پێشنیارمان کردوە ئەو رێژەیە 2 ملیاری دیكه‌ى بۆ زیاد بکرێت، بێگومان دەبێت ئه‌وكات بۆ گەرمیان رێژەکە زیاد بکرێت، چونكه هەندێك ناوچە غەدری لێکراوە، بەڵام هێشتا وەڵاممان وەرنەگرتوە بۆ ئه‌و داواكاریه‌مان.
2. شێوازی دابینکردنی دەرمان بۆ ناوه‌نده تەندروستیەکان
كۆگاى ده‌رمانى ته‌ندروستى گه‌رمیان، به‌پێی خشته‌یه‌ك ده‌رمان به‌سه‌ر ناوه‌نده ته‌ندروستیه‌كان دابه‌ش ده‌كات.
د. محه‌مه‌د ئازاد، به‌ڕێوبه‌رى كۆگاى ده‌رمانى ته‌ندروستى گه‌رمیان، وتى: بۆ بنکەکان دو مانگ جارێك بەپێی لیستێک کە پێشکەشمان دەکرێت و پێویستیان بە چیە، کۆگا دەرمانیان بۆ دابین دەکات، بەڵام بۆنەخۆشخانەکان کە بەشەکانی فریاکەوتن لەپێشترن، هەفتانە داواکاری دەکرێت کە پێویستیان به چیە بە رەچاوکردنی رێژەی سەردانیکردن بۆ نەخۆشخانەکان دیاریکراوە و بەو لیستەی داواکاریان کردوە بۆیان دابین دەکرێت.
له‌شێوازی دابەشکردنی دەرمان و پێداویستیە پزیشکیەکان دا، هەندێک شوێن پێشخراوە، بەڕێوبەری گشتی تەندروستی گەرمیان دەڵێت: سەرەتا دەبێت بۆ بەشەکانی فریاکەوتن بێت، بەرپرسی کۆگای دەرمانیش باس لە رێنماییەکانی وەرگرتنی دەرمان دەکات.
سەبارەت بەوەی بە چ پێوەرێک دەرمان دابەشدەکرێت بەسەر نەخۆشخانەکاندا؟ بەڕێوبەری گشتی تەندروستی گەرمیان، دەڵێت: بەشەکانی فریاکەوتنمان پێش شوێنەکانی دیکە خستوە کە حاڵەتەکانی ئەوان زیاتر پێویستن، پاشان نەخۆشخانەکان و دواتریش مەڵبەند و بنکە تەندروستیەکان بەپێی خواستی ئەو رێژەیەی دانیشتوانەی کە هەیەتی.
کاتی وەرگرتنی دەرمان دیاری نەکراوە، بەوپێیەی بابەتەکە رێژەییە، بنکە هەیە 4 مانگە دەرمانی وەرنەگرتوە، بۆ شوێنی دیکەش ماوەکە کەمترە بەپێی داواکاری.
لەگەڵ ئەمەشدا مەرجەکانی وەرگرتنی دەرمان بەوتەی بەرپرسی کۆگای ده‌رمان، لە چەند هەنگاوێکدا کورت بونەتەوە لەکاتی تەندەرین بۆ کۆمپانیاکان، لەوانە:
1. دەبێت ده‌رمانه‌كه رەزامەندی کوالێتی کۆنتڕۆڵی هەبێت.
2. ده‌رمانه‌كه ماوەی بەسەرچونی به‌لای كه‌مه‌وه 2 ساڵی مابێت.
رونیشیكرده‌وه: هەندێکجار بەهۆی رێکارەکانەوە تا دەرمانمان بەدەست دەگات، ده‌چێته ساڵ و نیوێک، ئەو دەرمانانه‌شى لە عێراقەوە بۆمان دێت کێشەی کاتی بەسه‌رچونی هەیە کە هه‌بوه مانگی 4 بەدەستمان گەشتوە و واده‌ى به‌سه‌رچونى «ئیکسپایەره‌كه‌ى» مانگی 6 بوە و تادەگاتە دەستی نەخۆش کاتەکەی تەواو دەبێت.
باسی لەوەشکرد: تاوەکو ئێستا هەمو تەندروستی گەرمیان بەڕادێکی گەورەی تێدا نیە پێى بڕۆینە سلێمانی تاوەکو خۆمان بەشی خۆمان له ده‌رمان بە بێ جیاکاری وەرگرین، ئه‌مه‌ش له‌كاتێكدا كۆمپانیای ئه‌هلی ئه‌وتۆ هه‌یه 10 به‌ڕادی هه‌یه كه‌چى به‌ڕێوبه‌رایه‌تیه‌كى حكومى ناتوانێت هەیبێت.
وتیشی: بۆ جۆرەکانی دیکەش ئەوە بەغداد بۆمان دەنێرێت ئەوەنیە کە خواستی ئێمە بێت، به‌شێوه‌یه‌ك 3 ئۆتۆمبیل دەرمانمان پێدەگات دوانیان تەنها «موغەزیە».
«ئەمە خراپترین بەشە دەرمانە کە ئێمە وەریدەگرین، سه‌ره‌تا دەنێردرێتە پارێزگای سلێمانی و پاشان بۆ گەرمیان دێت، واتا چی باش بێت سلێمانی خۆی ئەیبات و کەمتر بۆ ئێمە دەنێردرێت». د. چیا محه‌مه‌د، به‌ڕێوبه‌رى پێشوى كۆگاى ده‌رمانى ته‌ندروستى گه‌رمیان، وای وت.
له‌به‌رامبه‌ردا بریکاری وەزیری تەندروستی هه‌رێم، بەتوندی ئەو وتەیە رەتدەکاتەوە کە لە پارێزگای سلێمانیەوە ئەو بەشەی بۆ گەرمیان دێت دەستکاری کرابێت.
د. ره‌هێڵ فه‌ره‌یدون، وتى: شتی لەو جۆرە نیە و ئەگەرهەبێت ده‌بێت بەدواداچون بکرێت، بەڵام دەتوانین بڵێین ناردنی جۆری دەرمانەکان گۆڕانکاریان بەسەردا دێت.
3. دروستبونی قەیرانی کەمی دەرمان لە سنوری ئیدارەی گەرمیان
لە مانگی (11) تشرینی دوه‌مى 2021 کەمی دەرمان روی لە ناوەندە تەندروستیەکان کردوە، بەڕێوبەری گشتى تەندروستی گەرمیان هۆکارەکەی دەخاتە ئه‌ستۆی خودی ئەنجومەنی وەزیران. بەرپرسی کۆگای ده‌رمانیش دەڵێت: ئەمە کارەساتە وەزارەت بۆ ئێمەی دروست کردوە.
د. سیروان محه‌مه‌د، لەبارەی دروستبونی قەیرانی دەرمانه‌وه دەڵێت: لە مانگی 11ـى 2021ـه‌وه ئەم گرفتە سەریهەڵداوە، دەستبەجێ مانگی 12ـى 2021 نوسراومان ئاڕاستەی وەزارەتی تەندروستی کرد کە لە مانگی 1ـى 2022 دەسەڵاتی خەرجکردنی پارە بگەرێنێتەوە بۆ خۆمان، ئێستا کە لەمانگی 5 نزیک دەبینەوە، هێشتا هیچمان بۆ نەگەڕاوەتەوە.
ئه‌مه‌ش دۆخێكى خوڵقاندوه كه وه‌ك به‌ڕێوبه‌رى گشتى ته‌ندروستى گه‌رمیان له لێدوانێكى رۆژنامه‌وانى دا جه‌ختى لێكردوه‌ته‌وه: هه‌رگیز دۆخی ده‌رمان و پێداویستی پزیشكی له گەرمیان وه‌ها خراپ نه‌بوه وه‌كو ئێستا، ته‌نانه‌ت له سه‌رده‌مى شه‌ڕى داعش و سه‌ره‌تاكانى سه‌رهه‌ڵدانى قه‌یرانى داراییش.
لایخۆشیه‌وه، بریكاری وه‌زیری ته‌ندروستى هه‌رێم، باس له‌وه‌ده‌كات رێکارەکان گرفتن، بەجۆرێک رەزامەندی لەسەر خەرجکردنی پارە لە کۆتایی مانگی ئادار و سەرەتای مانگی نیسانى 2022 گەڕاوەتەوە، بەڵام هه‌ر به بڕیارێكى تری وه‌زاره‌تى دارایی، ئه‌و پاره‌یه‌ى بۆ ده‌رمان دانراوه ناتوانرێت خه‌رج بكرێت.
د. ره‌هێڵ فه‌ره‌یدون، رونیكرده‌وه: به بڕیاری وەزارەتی دارایی خەرجکردنی پارە سەرەتا بۆ موچەیە و کۆتا شت بۆ خەرجیەکانی دیکەیە کە دەرمانیش دەگرێتەوە، ئه‌وكاتیش پارەی نەختینە لەبانک نامێنێت و کۆمپانیاکانیش ناتوانن بەوجۆرە دەرمان دابین بکەن، بۆیە داوامانکردوە خەرجکردنی پاره‌ى ده‌رمان بکەوێتە پێش دابه‌شكردنى موچە.
بەشێکی دیکەی گرفتەکە ئەوەیە کە حکومەت هێشتا پارەی ساڵانی پێشوی کۆمپانیاکانی دەرمانیشی خەرجنەکردوە، ئه‌مه‌ش بێ متمانەیی دروست کردوە.
د. چیا محەمەد، بەرپرسی پێشوی کۆگای ده‌رمان و پێداویستیە پزیشکیەکانی ته‌ندروستى گه‌رمیان وتی: هێشتاکە پارەی کۆمپانیاکانی دەرمان بۆ ساڵانی (مانگى 11ـى 2014 و مانگى 3ـى 2015) خەرج نەکراوە کە بۆ کۆی پێداویستیە پزیشکیەکانە.
به‌ڕێوبه‌رى ئێستاى كۆگاى ده‌رمانیش حكومه‌ت به به‌رپرس ده‌زانێت له‌م حاڵه‌ته «حکومەت خۆی وادەکات کە کۆمپانیاکان نەیەنە پێشەوە و خەڵک زەرەرمەند بێت، ئەو کۆمپانیایەی پارساڵ تەندەرینی کردوە هێشتا 2 سولفەی وەرنەگرتوە».
د. محه‌مه‌د ئازاد، وتیشی: ئێستاش کە نزیکین له مانگى ئایاره‌وه، بەڵام تەندەرین ته‌واو نه‌بوه بۆ كڕینی ده‌رمان، ئەگەرچی رێکارەکان تاوەکو توانیومانە تەواومان کردوە و چاوەڕێن کۆمپانیا بێتەوە پێشەوە.
4. قه‌باره‌ى كێشه‌ى نه‌بونى ده‌رمان له نه‌خۆشخانه‌كان
ا. نەخۆشخانەی گشتی کەلار
لە نێو خودی نەخۆشخانەی گشتی کەلار دا سێ دەرمانخانە هەن کە بەم جۆرەن:
یه‌كه‌م: دەرمانخانەی ناوخۆیی:
ئه‌م ده‌رمانخانه‌یه تایبەتە بە حاڵەتەکانی نەشتەرگەری، قاوشی مناڵان و هەناوی. بەرپرسی دەرمانخانەکە، ئەحمەد عاسی، دەڵێت: لەمانگی یەکى 2022ـه‌وه توشی گرفتی کەمی دەرمان بوین، ماوەی 4 مانگە گرفتمان هەیە، بەرێژەی زیاتر له 60% دەرمانەکانمان نەماون، هەمو لایەکیش ئاگاداری ئەو بابەتەن.
وتیشی: ئەو کەسانەی نەشتەرگەری ده‌كه‌ن، دەبێت راستەوخۆ دەرمان وەرگرن، بەڵام شتێکی وامان لادەست ناکەوێت، حاڵەت هەبوە ناچار دواى نەشتەرگەری خۆیان رۆشتون دەرمانیان کڕیوە، ئەمە بۆ بەشەکانی دیکەش هه‌ر راسته.
وتیشی: تێكڕا لە کۆی 5 دەرمان، دوانیان بەردەستە.
دوه‌م: دەرمانخانەی بەشی راوێژکاریی بەیانیان
بەرپرسی ئەم بەشە دەڵێت: کێشەیەکی ئه‌وتۆمان نیە و دەتوانین زۆرترین رێژە دابین بکەین و ئەوانەی کە نەخۆش پێویستیەتی دەتوانین لێرە پێیان بدرێت.
بەڵام له‌به‌رامبه‌ردا بەڕێوبەری نەخۆشخانەکە باس له بونى كێشه ده‌كات و ده‌ڵێت: ده‌رمانخانه‌كانمان تەنها بۆ ماوەی مانگێکی دیکە دەتوانن دەرمان بدەنە نەخۆش و رەنگە هیچ دەرمانێکمان بەردەست نەبێت.
بەوتەی پزیشکێک، ده‌رمانه ئاساییه‌كانیش به‌رده‌ست نین، ده‌شڵێت: به‌زه‌ییمان به‌خۆمان و نه‌خۆشه‌كان دا دێته‌وه.
د. ئاسۆ ئه‌حمه‌د، پزیشكی پسپۆڕی قوڕگ و لوت و گوێ، وتی: ساده‌ترین دەرمان وه‌كو پاراسیتۆڵ یان قەترەیەکی ئاسایی، نامێنێت و ناتوانین بۆ نەخۆشی بنوسین، ناچارین کەمترین دەرمان بنوسین تا وەریبگرن، دۆخێکە تیایدا بەزه‌یمان بە خۆمان و نەخۆشەکانیش دا دێتەوە.
وتیشی: هۆکاری دیکەشمان هەیە، کە هه‌ندێكجار خودی نەخۆشەکەیە كه دەرمان بەهەدەر دەده‌ن و پێویستیان بەدەرمان نیە و دێن وەریدەگرن.
سێیه‌م: دەرمانخانەی نەخۆشیە درێژخایەنەکان
بەرێوبەری نەخۆشخانەکە دەڵێت: له‌و ده‌رمانخانه‌یه‌دا ته‌نها 5% ده‌رمانمان ماوه.
د. حارس محه‌مه‌د، وتیشی: ته‌نها له‌م ده‌رمانخانه‌یه، به شێوه‌یه‌كى خولی «دوری» زیاتر له 7 هه‌زار نه‌خۆش كه ده‌فته‌ریان بۆ كراوه ده‌رمان وه‌رده‌گرن، به‌ڵام ده‌رمان به‌ڕاده‌یه‌ك كه‌میكردوه كه لە کۆی 6 جۆری دەرمان رۆژانە ته‌نها 1 جۆریان بەردەستە.
ئه‌م دۆخه كاریكردوه‌ته سه‌ر ئه‌و هاوڵاتیانه‌ى كه نه‌خۆشی درێژخایه‌نیان هه‌یه.
جەلال عەزیز، بەهۆی کەمدەرامەتییەوە تەنها نەخۆشخانەی گشتی کەلار هه‌بوە کە بتوانێت ده‌رمانى نه‌خۆشیه درێژخایه‌نیه‌كه‌ى كه فشاری خوێنه، به‌ده‌ستبێنێت، بەڵام بەوتەی خۆی چیتر ئەو دەرمانەی كه دەبێت هەمو رۆژێک بیخوات، لە نەخۆشخانە دەستی ناکەوێت.
ئەمە هەمان حاڵەتی نەخۆشێکی شەکرەیە، کەئێستا دەرمانەکانی لە دەرمانخانە ئه‌هلییه‌كان دەکڕێت.
عه‌دنان ئەسەد، زیاتر لە 15 ساڵە توشی شەکرە بوە، دەڵێت: به‌هۆی نه‌خۆشیه‌كه‌مه‌وه ناتوانم دەرمان وه‌رنه‌گرم، بۆیە ئێستا كه له نه‌خۆشخانه نیه به‌ناچارى له ده‌ره‌وه به نزیکه‌ى 20 هه‌زار دینار دەیکڕم، بۆ ئێمە لەنەخۆشخانە زۆر باشبو، بەڵام نەماوە.
ئامانج خەلیل، بەرپرسی دەرمانخانەی راوێژکاری و درێژخایەن لە نەخۆشخانەی گشتی کەلار، وتى: كێشه‌كه له دەرمانخانەی داوێژکاری کەمترە و تائێستاش دەتوانین دەرمان دابین بکەین، بەڵام دەرمانخانەی درێژخایەن بەڕاستی توشی گرفت بوینەتەوە و ناتوانین هەمو جۆرێک دابین بکەین و چارەخواز ناچارە خۆی بیکڕێت.
ب. نەخۆشخانەی فریاکەوتنی شەهید هەژار لە که‌لار
بەرێوبەری نەخۆشخانەکە لە بارەی کەمی دەرمان دەڵێت: ئه‌گەر بە وریاییەوە مامەڵەمان نەکردایە، چەندین نەخۆش گیانی سپاردبو، بەرپرسی دەرمانخانەى نه‌خۆشخانه‌كه‌ش دەڵێت: نه‌خۆشه‌كانى ئێمه هی روداوى كتوپڕن و پێویستمان به ده‌رمانه.
یوسف محەمەد، 35 ساڵ، باس لەوەدەکات سەردانی نەخۆشخانەی فریاکەوتنی شه‌هید هەژارى کردوه، لە کۆی چەندین دەرمان کە دەبو وەریبگرێت تەنها 1 جۆری وه‌رگرتوه و ئه‌وانى دیكه‌ى له ده‌ره‌وه كڕیوه.
هێمن کەریم، بەرپرسی بەشی دەرمانخانه‌ى نەخۆشخانەی فریاكه‌وتنى شەهید هەژار لەکەلار، دەڵێت: بەهۆی ئەو رێژە زۆرەی سەردانمان دەکات کە بەپێی ئامارەکان لە سێ مانگی یەکەمی ئەمساڵدا نزیكه‌ى 12 هه‌زار كه‌س بوه، فشارێكى زۆرمان له‌سه‌ره، جاری وا هه‌یە لەکۆی هەمو دەرمانەکان کە بەردەستن، 5 جۆرمان بەتەواوی لەدەرمانخانە دا نیە.
وتیشی: حاڵەتەکانی ئێمە کتوپڕن و زۆربه‌یان روداون به‌تایبه‌ت روداوی هاتوچۆ، ده‌بێت دەرمانمان هەبێت، به‌ڵام نیمانه.
بەوتەی خۆی تەنها بۆ ئەو دەرمانخانەیە مانگانە پێویستیان به 20 ملیۆن دینار هەیە.
لە روی دەرمانەکانی دیکەوە بەتایبەت نەخۆشانی دڵ و جەڵتە، دەڵێت: باشترین، بەڵام بە جۆرێک کەدەرمان بە دانە دانە دەدرێتە نەخۆش.
«حاڵەتەکان بەجۆرێکە ئەگەر بەوریایەوە مامەڵەمان نەکردایە بەڕاستی چەندین نەخۆشمان ئێستا گیانی لەدەست دەدا، تەنها مانگێکی دیکە دەتوانین بەم شێوە بەردەوام بین». د. کاوە محه‌مه‌د، به‌ڕێوبه‌رى نه‌خۆشخانه‌كه، به‌مشێوه‌یه دۆخی خۆیان ده‌گێڕێته‌وه.
نه‌بونى ته‌نها له بوارى ده‌رمان دا نیه، به‌ڵكو له به‌شه‌كانى تریشدا ره‌نگى داوه‌ته‌وه، له نمونه‌ى تاقیگه. نەخۆشێک دەڵێت من حاڵەتەکەم فریاکەوتنە، کەچی خۆم رۆشتم کەرەستەم بۆ خۆم هێناوه، بەڕێوبەری نەخۆشخانەکەش دەڵێت: چەندین جۆری پشکنینمان نەماوە.
جوان مەولود، یەکێکە لەو نەخۆشانەی پشکنینی بۆ نوسراوە، بەڵام هیچ تیبوبێک نەبوە کە پشکنینەکەی بۆ ئەنجامبدرێت، دەڵێت: خۆم رۆشتم لەیەکێک لەبەشەکانی دیکە چەند تیوبێکم هێنا.
به‌رپرسی به‌شى تاقیگه‌ى نه‌خۆشخانه‌كه، لێزان محه‌مەد، باس له‌وه‌ده‌كات کاریگەری قەیرانی دارایی رەنگی داوەتەوە له‌سه‌ریان و بوەتە هۆی کەمی کەرەستەکانیان .
دەڵێت: گرفتێکی دیکەمان ئەنجامدانی پشکنینە بۆ ئەو نەخۆشانەی حاڵەتەکانیان گەرم نین، بەڵام دێنە لای ئێمە، ئەمەش هۆکارە بۆ کەمبونەوەی کەرەستەکان.
هاوکات بەڕێوبەری نەخۆشخانەکە نایشارێتەوە چەندین جۆری پشکنین ناتوانرێت لە ئێستادا له نه‌خۆشخانه‌كه‌یان بكرێت، لەوانە: پشکنینی ڤایرۆسی، پشکنینی کالسیۆم و پۆتاسیۆم و هه‌ندێك پشكنینی گورچیلە، نه‌خۆش ده‌بێت به ناچارى له ده‌ره‌وه ئه‌نجامى بدات.
ئه‌م كێشه‌یه له به‌شى دیكه‌شدا ره‌نگی داوه‌ته‌وه، بۆنمونه: تیشك.
د. كاوه محه‌مه‌د، وتى: سێ مانگە کەرەستمان نەماوە بۆ ئەنجامدانی ئەشیعە، ئەوەشی بەردەست دەکرێت بەشی ماوەیەکی کاتی دەکات.
وتیشی: بەگشتی کاریگەری نەبونی کەرەستە و دەرمان خەریکە دەردەکەوێت، ئەوەشی بەردەستە بۆ ماوەیەکی کاتیە و تەواو دەبێت.
ت. نەخۆشخانەی شه‌هید شێرەی نەقیب بۆ ژنان و مناڵبون
به‌ڕێوبه‌رى کۆگای دەرمانى ته‌ندروستى گه‌رمیان دەڵێت: تائاستێک ئەم نەخۆشخانەیە لە وانی دیکە باشترە، بەڕێوبەری نەخۆشخانەکەش دەڵێت: دۆخه‌كه هه‌تا ماوه‌یه‌كى كه‌م وا به‌رده‌وام ده‌بێت.
د. محه‌مه‌د ئازاد، به‌ڕێوبه‌رى کۆگای ده‌رمان و پێداویستیە پزیشکیەکان لە تەندروستی گەرمیان وتى: نەخۆشخانەی شه‌هید شێره‌ی نەقیب بە بەراورد به نەخۆشخانەکانی دیکەی سنورەکە، دۆخی باشترە.
د. بەناز جەلیل، بەڕێوبەری نەخۆشخانەی شه‌هید شێرەی نەقیب، باسی لەوە کرد هەوڵی پێویست دراوە بە هەماهەنگی لەگەڵ تەندروستی گەرمیان و دەرمان لە هەردو دەرمانخانەی راوێژکاری و ناوخۆى نه‌خۆشخانه‌كه‌یان دا باشن، تا مانگێکی دیکەیش دەتوانن دەرمان دابین بکەن.
به‌ڵام هه‌ندێك جۆری ده‌رمانى تایبه‌ت هه‌ن، له نه‌خۆشخانه‌كه‌دا نه‌ماون.
سەعید بورهان، بەرپرسی کۆگای دەرمانى نەخۆشخانەی شه‌هید شێرەی نەقیب، دەڵێت: کێشەکە لەدەرمانخانەی راوێژکارییە کەبه‌شێکی دەرمانەکان کەم بونه‌تەوە یان نەماون، لەوانە: دەرمانی هۆرمۆنات.
به‌هۆی نه‌بونى ده‌رمانی پێویسته‌وه، نه‌خۆشه‌كان ناچار ده‌بن بچنه ده‌رمانخانه ئه‌هلیه‌كان.
زەهرا محه‌مه‌د، 18 ساڵ، باسی له‌وه‌كرد دواى سه‌ردانى نه‌خۆشخانه‌كه، به‌شێك له‌و ده‌رمانانه‌ى كه بۆی نوسراوه له ده‌رمانخانه‌ى نه‌خۆشخانه‌كه‌دا نه‌بوه و له ده‌ره‌وه كڕیویه‌تى.
له‌وباره‌یه‌وه، د. شلێر مەجید، پزیشكی پسپۆڕی ژنان و مناڵبون له نه‌خۆشخانه‌ى شه‌هید شێره‌ى نه‌قیب، وتى: ئەو دەرمانانەی لێره هه‌بێت بۆیان ده‌نوسین و پێیان ده‌درێت، ئه‌گەر جۆرە ئەسڵەکە نەبێت جێگرەوەیان هەیە و دەتوانین دابینی بکەین، بەڵام هەندێک جۆری دەرمان جێگرەوەی نیە، لەوانە: خەستی خوێن، دەرمانی چالاککردنی هێلکەدان و هیتر، ناچاردەبین بۆیان بنوسین و لەدەرەوە وەریبگرن.
لەبارەی ئەوەی پزیشک چۆن ئاگادارن لەو دەرمانانەی رۆژانە بەردەستن یان نامێنن، د. شلێر باسی لەوە کردوە: رۆژانە بە لیستێک کە لەدەرمانخانەى نه‌خۆشخانه‌كه‌مانه‌وه بۆمان دەینێرن، ئاگاداردەکرێینەوە.
ئه‌گه‌رچی دۆخی ده‌رمانخانه‌ى ناوخۆیی نه‌خۆشخانه‌كه باشتره، به‌ڵام به‌وته‌ى به‌رپرسه‌كه‌ى: وابڕوات توشی گرفت دەبنەوە.
عه‌لی قادر، وتى: رۆژانە 2 -7 کەیسی نەشتەر گەریمان هەیە، لەگەڵ 10 -12 کەیسی مناڵبون و ئه‌مانه‌ش چاره‌سه‌ر و ده‌رمانیان پێویسته.
وتیشی: دەرمانی خوێنبه‌ربون کە زۆر پێویستە بەتەواوی کەمبوه‌تەوە و بەشی چه‌ند رۆژێكمان ده‌كات، وه‌زعه‌كه‌ش بەم جۆرە بەردەوام بێت توشی کێشە دەبین.
د. بەناز جەلیل، بەڕێوبەری نەخۆشخانەکە، دەڵێت: ئەم دەرمانخانەیە گرنگترە کە دەرمانی پێویستی تێدا بێت، چونکە بۆ حاڵەتە لەناکاوەکانە لەگەڵ حاڵەتەکانی نەشتەرگەری.
پ. نەخۆشخانەی گشتى شەهید خالد گەرمیانی لەکفری
به‌وته‌ى به‌رپرسانى نه‌خۆشخانه‌كه، له ده‌رمانخانه‌ى راوێژكارى دا كێشه‌یان كه‌متره و زیاتر له ده‌رمانخانه‌ى درێژخایه‌ن دا كێشه‌كه زه‌قه.
سامی رەزا، بەرپرسی دەرمانخانەی راوێژکاری لە نەخۆشخانەى گشتى شه‌هید خالد گه‌رمیانى، باس لەوەدەکات گرفتێکی ئەوتۆیان نیە و بەشێکی زۆری دەرمانیان لادەست دەکەوێت بە نەخۆشی بدەن.
هاوکات بەرێوبەری نەخۆشخانەکە، سامان سەرتیپ، باسی لەوە کرد: دەرمانخانەی راوێژکاریان باشترە، بەڵام ده‌رمانخانه‌ى نەخۆشیە درێژخایەنەکان کە ماوەیەکی زۆر نیە کراوەتەوە، گرفتی هەیە، بەجۆرێک له 10 جۆری دەرمان تەنها 5 جۆر ماون و بۆ نەخۆشیەکی وەک شەکرە، لە کۆی 4 دەرمان تەنها 2 جۆریان به‌رده‌ست هه‌ن.
ئه‌گه‌ر له روى ده‌رمانه‌وه نه‌خۆشخانه‌كه دۆخی له نه‌خۆشخانه‌كانى دیكه‌ى سنوره‌كه باشتر بێت، به‌ڵام له بواری دیكه‌دا خراپه.
موەفەق فەریق، بەرپرسی بەشی تیشک لە نەخۆشخانەكه وتى: هیچ فیلمێکمان نەماوە و لە پێش سەری ساڵه‌وه داوا دەکەین بۆمان بنێردرێت، بەڵام نەهاتوە، پێشتر هەرجارێکیش و بۆکسێک دابین کراوە کە 150 -200 فیلمى له‌خۆگرتوه و به‌شى دو مانگی كردوین و پاشان تەواو بوه.
ئه‌م دۆخه‌ش به‌شێك له هاوڵاتیانى ناچار كردوه كه به مۆبایله‌كانیان وێنه‌ى تیشكه‌كانیان بگرن و پیشانى پزیشكی بده‌ن.
5. لێکەوتەکانی گرفتی دەرمان لە مەڵبەندە تەندروستیەکان دا
بەرپرسی مەڵبەندە تەندروستیەکانی کێشەی دەرمان بە گرفتێکی نوێ نازانن، بەڵام وەکخۆیان دەڵێن: دۆخەکە خراپتر بوە.
عه‌دنان ئەحمەد، بەڕێوبەری مه‌ڵبه‌ندى ته‌ندروستى گه‌رمیان، وتى: لانیکەم رۆژانە 150 نەخۆش سەردانی مەڵبەندەکەمان دەکەن، بەهیچ شێوەیەک دەرمانی پێویستمان لەبەردەست نیە، هەروەک چەندین دەرمانی دیکەمان نەماون و گرفتەکەش زیاتر لە دەرمانی درێژخایەن دایه.
بەرپرسی هۆبەی دەرمان لە مەڵبەندی تەندروستی گەرمیان لە رزگاری، دەڵێت: دەرمانمان به نیوه كه‌میكردوه، ساڵانی رابردو باشتر بو، ئەمساڵ لەگەڵ ئەوەی کە 3 جار دەرمانمان وەرگرتوە، بەڵام ئەوەمان وەرگرتوە کە هەبوە لە کۆگا نەک بەپێی پێویستی خۆمان، بۆنمونە شروبێک کە پێویستە 600 دانه وەربگرین، كه‌چى 200 دانه‌مان پێدراوه.
له‌هه‌ندێك له مه‌ڵبه‌نده‌كان، به ده‌رمانى جێگره‌وه نه‌بونى جۆره‌كانى ده‌رمان پڕ ده‌كه‌نه‌وه.
هه‌ڵگورد حه‌مید، به‌ڕێوبه‌رى مه‌ڵبه‌ندى ته‌ندروستى شێروانه، وتى: بۆگرفتی دەرمان کێشەمان کەمترە له چاو مه‌ڵبه‌نده‌كانى تر، به‌ڵام هه‌وڵمانداوه جۆرێک بەجۆرێکی دیکە پڕبکەینەوە.
ئه‌گه‌ر له هه‌ندێك مه‌ڵبه‌ند به‌هۆی نه‌بونى ده‌رمانه‌وه جێگره‌وه‌كانیان دابه‌ش بكرێت، ئه‌وا له هه‌ندێك له مه‌ڵبه‌نده‌كان دا جێگره‌وه‌كانیش نه‌ماون.
دلۆڤان رەزاق، پزیشکی گشتی لە مەڵبەندی تەندروستی گەرمیان، وتى: هەندێك دەرمان بەوە کەڤەر دەکەین کە جێگرەوەی دەنوسین، بەڵام ده‌رمانى وا هه‌یه جێگره‌وه‌ى سێیه‌میشی نیه.
له‌م حاڵه‌ته‌شدا به وته‌ى ئه‌و پزیشكه، ده‌بێت نه‌خۆشه‌كه له ده‌ره‌وه و به ناچارى ده‌رمانه‌كه بكڕێت.
هاوشێوە ئەم گرفتە لە مەڵبەندەکانی دیکەی تەندروستیشدا بونی هەیە، یەکێکی دیکە لە کێشەکان نەبونی کوتانی دژە ئەنفلۆنزایە کە بەڕێوبەری مەڵبەندی تەندروستی شێروانە، هەڵگورد حەمید، لەو بارەیەوە دەڵێت: پێشوتر لە مانگەکانی ئاب و ئه‌یلول و تشرینی یه‌كه‌م دا رێژەیەک پێكوته‌ى «ڤاكسین» کوتانی ئەنفلۆنزامان پێدەگەشت، بەڵام ماوەی 2 ساڵە هیچ بڕێکمان پێنەگه‌یشتوە کە ساڵانە 300 -400 كه‌س بۆ وەرگرتنی ئەو پێكوته‌یه سەردانمان دەکەن.
سەباح مه‌جید، بەرپرسی ده‌رمانخانه‌ى راوێژکاری مه‌ڵبه‌ندى ته‌ندروستى شه‌هید د. قاسم، وتى: تاوەکو خۆمان دەسەڵاتی کڕینمان هەبو باشتر بوین، ئێستا لە گرفتداین، بەدیلەکانیش بەرەو کەمی دەچن، ته‌نانه‌ت ده‌رمانى ساده‌ى له نمونه‌ى پاراسیتۆڵ کە رۆژانە پێویستن، ئەوانیش نەماون.
ئەحمەد غەفار، بەرپرسی بەشی دەرمانخانەی نەخۆشیه درێژخایەنەکان لە مەڵبەندی تەندروستی شەهید د. قاسم له رزگارى، دەڵێت: وەجبەی دەرمانمان هەر نەماوە، بەجۆرێک تەنها 10% دەرمان ماون لامان، ئەویش ئەو دەرمانانەی کە سەرەتایی و شتی ئاسایین.
6. كێشه‌ى نه‌بونى ده‌رمان له بنکە تەندروستیه‌كان دا
بەرێوبەری یەکێک لە بنکە تەندروستیەکانی گەرمیان دەڵێت: ئەوە دەرمانەی هەیە بەپێی توانای کۆگا بۆمان دابینکراوە، بەڵام ئێستا شروبی کۆکەشمان نەماوە.
عوسمان ئەحمەد، بەرێوبەری بنکەی تەندروستی گوندى حاجی لەر، باسی لەوەکرد: سێ مانگ پێش ئێستا دەرمانمان وەرگرتوە، خۆشمان هەرکات پێویست بێت سەردان ئەکەین و بەپێی توانا دەرمانمان بۆدابین دەکرێت، بە نمونە ئێستا دەرمانی «ئەمۆکسیلی شروبی مناڵ» نەماوە، لەگەڵ ئەوەی بەشێکی دەرمانەکان نەماون، ناشتوانین ده‌رمانێکی زۆر بهێنین، چونکە توانای هەڵگرتنیمان نیە.
باسی لەوەشکرد: بۆ گوندەکان هەبونی دەرمانی مار و دوپشک گرنگە کە بەردەست بێت به‌و پێیه‌ى لەنەخۆشخانەکانی ناو شارەوە دورن، بەڵام ئەو دەرمانانەمان نیە، ناچار ده‌رمانى دیكه‌ى دژه هه‌ستیاری به‌كاردێنین كه ئه‌مه‌ش گونجاو نیه.
نه‌مانى ده‌رمان له بنكه‌كان به راده‌یه‌كه، كه ده‌رمانه سه‌ره‌تاییه‌كانیش بونیان نه‌ماوه.
شێرکۆ ئەحمەد، بەڕێوبەری بنکەی تەندروستی ناحیه‌ى قۆرەتو، دەڵێت: تاکە بنکەین لە ناحیەکەدا و رۆژانە 20 نەخۆش سەردانمان دەکات، لەگەڵیشیدا 4 مانگ جارێک دەرمان وەردەگرین، ئێستا پێویستمان بە نزیکەی 20 بۆ 30 جۆری دەرمان هەیە و نیمانه، بۆیە ئیستا ئەو چارەخوازانەی دێنە لامان دەرمانەکە بەردەست نەبێت ناچار جێگرەوه‌یان بۆ دەنوسین.
به‌پێچه‌وانه‌وه هه‌ندێك له بنكه ته‌ندروستیه‌كان، كێشه‌ى كه‌می ده‌رمانیان نیه، ئه‌ویش به‌هۆی كه‌می سه‌ردانكه‌ره‌وه.
هۆشیار محه‌مه‌د، به‌ڕێوبه‌رى بنكه‌ى ته‌ندروستى گه‌رمك، وتى: بەهۆی کەمی سەردانكه‌رانه‌وه، توشی گرفتی کەمی دەرمان نەبوینەتەوە و دەرمانە سەرەتاییەکانمان لابەردەستە.
به‌ڵام هه‌ندێك له بنكه‌كانى دیكه نیگه‌رانن له‌وه‌ى جیاكاری له‌نێوان ئه‌وان و ئه‌و بنكانه‌دا ناكرێت كه سه‌ردانیكه‌ریان كه‌مه.
هادی حسێن، لێپرسراوى بنكه‌ى ته‌ندروستى گوندی ساڵح ئاغا، وتى: نه‌خۆش و سه‌ردانكه‌رمان زۆره و كارمه‌ند و ده‌رمانمان كه‌مه، وایكردوه فریایان نه‌كه‌وین، چونكه مانگى له‌نێوان 600 -700 نه‌خۆش سه‌ردانمان ده‌كات، كه‌چى وه‌ك هه‌ر بنكه‌یه‌كى تر حسابى ده‌رمانمان بۆ كراوه.
وتیشی: ده‌بو مانگى نیسان ده‌رمان وه‌رگرین، به‌ڵام بۆمان نه‌هات، ئێستاش هه‌ر به‌شى هه‌فته‌یه‌ك ده‌رمانمان هه‌یه.
ئێستا كه ده‌چینه نێو وه‌رزی هاوینه‌وه، هه‌ندێك جۆری په‌تا و نه‌خۆشی زیاد ده‌كه‌ن به‌تایبه‌تى له‌نێو مناڵان دا، ئه‌مه‌ش واپێویست دەکات ده‌رمانى تایبه‌ت ئاماده بكرێت، به‌ڵام ئه‌مساڵ ئه‌وه‌ش نه‌كراوه.
هادی حسێن، وتى: دەرمانی وەرزیمان نیە بەتایبەت سکچون و رشانەوەی مناڵ، ناشزانین کەی دێت.
7. كێشه‌ى نه‌بونى ده‌رمان له سه‌نته‌ره ته‌ندروستیه‌كان دا
سه‌نته‌رى گورچیله‌ى ده‌ستكرد، یه‌كێكه له‌و سه‌نته‌رانه‌ى كه پێویستی به‌ده‌رمانه و ده‌رمانه‌كانیشی پاره‌ی زۆریان ده‌وێت، به‌ڵام به‌وته‌ى به‌ڕێوبه‌ره‌كه‌ى، كێشه‌ى نه‌بونى ده‌رمانیان نیه هه‌تا مانگى ئه‌یلول.
كاروان محه‌مه‌د مه‌ولود، بەڕێوبەری سەنتەرەکە، وتى: گرفتێکی ئەوتۆمان نیە و تاوەکو مانگی 9ـى ئه‌مساڵ دەرمانمان لەبەردەستە.
بەهەمانشێوە بەڕێوبەری کۆگای ده‌رمان و پێداویستیە پزیشکیەکانى ته‌ندروستى گه‌رمیان، ئاماژه‌ى به‌وه‌كرد سه‌نته‌ره‌كه له‌سه‌ر بودجه‌ى ته‌ندروستى گه‌رمیان ده‌رمانى پێویستی كڕیوه.
به‌ڵام كێشه‌ى نه‌بونى ده‌رمان یان پێداویستی پزیشكی، له سه‌نته‌ره‌كانى دیكه‌دا به خه‌ستى ره‌نگی داوه‌ته‌وه، به راده‌یه‌ك سه‌نته‌رى تیشك به‌هۆی نه‌بونى فیلمه‌وه، هاوڵاتى به مۆبایل وێنه‌ى تیشكه‌كانیان ده‌گرن و پیشانى پزیشكی ده‌ده‌ن.
کاروان محه‌مه‌د ره‌شید، لێپرسراوى كارگێڕی سه‌نته‌رى تیشك له كه‌لار، جه‌ختى له بونى ئه‌و كێشه‌یه كرده‌وه و وتى: ماوەی هەفتەیەکە بۆ هۆبەی سیتی سکان نە عەلاگە هەیە بۆ ئەشیعە و نە دەرمان و فیلم، ئه‌مه‌ش گەورەترین کێشەیە روبەڕومان بوه‌ته‌وه.
وتیشی: داواکاریمان کردوە بۆ دابینکردنی کەرەستەکان، بەڵام بە بیانوی قەیرانی نه‌بونى پاره‌وه دابین نەکراوە.
سه‌نته‌رى راهێنان و چاره‌سه‌رى ده‌رونى كه‌لار، یه‌كێكه له‌و سه‌نته‌رانه‌ى كه زیاتر له‌وانى تر پێویستی به ده‌رمانه، به‌ڵام ئه‌ویش به‌شی پێویست ده‌رمانى بۆ دابین ناكرێت.
فه‌ره‌یدون ئیسماعیل، به‌ڕێوبه‌رى سه‌نته‌ره‌كه، وتى: ئەو نەخۆشانەی سەردانی سەنتەره‌كه‌مان دەکەن دو جۆرن (نیرۆسس و سایکۆسس)، هەردو جۆریش بەجیاوازیەوە پێویستیان بە دەرمانە.
ئاماژه‌ى به‌وه‌شكرد: بە زۆری توشی گرفتی دەرمان بون، کە بۆ نەخۆشەکانی ئەمان چەندینجار کێشەكە گه‌وره‌تره، بەهۆی تایبتمه‌ندیی حاڵه‌ته‌كانیان.
وتیشی: بە زۆری یەک جۆر دەرمان بەردەستە لەکۆی سێ جۆر کە پێویستە نەخۆش وەریبگرێت، بۆیه هەندێكجار جێگرەوەکەی دەنوسین، هه‌ندێكجاریش جێگره‌وه‌ی بۆ نابێت، بۆیە نه‌خۆش یەک رێگای هەیە ئه‌ویش ئه‌وه‌یه لە دەرەوە دەرمان بکڕێت، كه ئه‌مه‌ش بارگرانیەكى زۆره، چونكه به گشتى نرخی دەرمانی نه‌خۆشیه دەرونیه‌كان گرانە.
كێشه‌ى ده‌رمان له سه‌نته‌رى ددانیش دا هه‌یه.
د. ئه‌ركان مه‌حمود، به‌ڕێوبه‌رى سه‌نته‌ره‌كه، وتى: به‌گشتى قەیرانی دەرمان هەیە، کاتێک وەک پزیشکێک نەخۆش دەبینم زیاتر دەرەکەوێت کە نەخۆشەکە دێتەوە و پێمان ئەڵێت ئەو دەرمانە نیە، بەهۆی ئەوەی ئەزانم دۆخیان خراپە ناچار دەرمانی جێگرەوەیان بۆ دەنوسین.
وتیشی: جۆری دەرمانی بەکارهێنراو بۆ نەخۆشەکانمان زیاتر دژه هه‌وكردن و ئازارشکێنەکانن کە کەمبونەتەوە یان هەندێك جۆریان هه‌ر نەماون.
8. كێشه‌كه له‌دابینكردنى ده‌رمانى نه‌خۆشانى درێژخایه‌ن زه‌ق تره
زیاتر له‌هه‌ر به‌شێك، ده‌رمانخانه‌ى نه‌خۆشیه درێژخایه‌نه‌كان كاریگه‌ر بون به‌م كێشه‌ى نه‌بونى ده‌رمانه‌وه.
بەوتەی بەرپرسی به‌شى دەرمانە درێژخایەنەکان لە کۆگای ده‌رمانى ته‌ندروستى گه‌رمیان، ئێستا 160 جۆری دەرمانی درێژخایەن بەگشتی نەماون.
ئەحمەد عەبدوڵڵا، باسی له كه‌می ئه‌و پاره‌یه كرد كه بۆ ئه‌م به‌شه دانراوه و وتى: «ئەو بڕە پارەیەی بۆ گەرمیان دابین کراوە کە 205 ملیۆن دینارە، 12 هێندەی ئەو بودجه‌یه بەتەنها بەشی دەرمانی درێژخایەن ناکات».
لێپرسراوى ده‌رمانخانه‌ى راوێژكارى و درێژخایه‌ن له نه‌خۆشخانه‌ى گشتى كه‌لار، پێشبینی خراپتربونى دۆخه‌كه ده‌كات و دەڵێت: ئه‌گەر کێشەکە بەمجۆرە بێت و هیچمان بۆ دابین نەکرێت، توشی کێشەی زیاتر دەبینەوە و دەسەڵاتیشمان نیە.
9. كێشه‌ى كوالێتى ده‌رمانه‌كان
یه‌كێكى دیكه له‌و تێبینیانه‌ى كه هاوڵاتیان هه‌یانه له‌باره‌ى ده‌رمانى ناو نه‌خۆشخانه‌كان و واده‌كات دڵسارد بن له وه‌رگرتنى، وه‌كخۆیان ده‌یڵێن: خراپی كوالێتیانه.
ئەحمەد ئیبراهیم، 20 ساڵ، وتى: خراپی کوالێتی دەرمان وایلێکردم سەردانی نەخۆشخانە نەکەمەوە، چونكه ده‌رمانێكیان پێدام، بەڵام سودی نەبو.
پزیشکی پسپۆڕی گورچیله و میزه‌ڕۆ له بەشی راوێژکاری لە نەخۆشخانەی گشتی کەلار، د. فەرهاد حه‌سه‌ن، جه‌خت ده‌كاته‌وه: پێویستە ئەو دەرمانانەی دەدرێتە نەخۆش کوالێتی باش بن.
وتیشی: بەشێکی زۆری دەرمانەکان سەرەتایین، ناچارین بۆ زیاتر لە 10 نەخۆش یەک جۆر دەرمان بنوسین، ته‌نانه‌ت زۆر توشی سەرسوڕمان بوم کەجارێک جۆرە دەرمانێکم بینی کوالێتی باش بو و درابو به نەخۆش، بەڵام دواتر بینینم کە تەنها نزیكه‌ى مانگ و نیوێكى ماوه بۆ بەسەرچونی.
له‌به‌رامبه‌ردا بەڕێوبەری گشتى تەندروستی گەرمیان، باس له‌وه‌ده‌كات له روى كوالێتیه‌وه ده‌رمانه‌كانیان بێگرفتن.
د. سیروان محه‌مه‌د، وتى: کوالێتی ده‌رمانەکانمان بێ گرفتن، ئەوەی وتراوە ریکلامی ئەو پزیشکانەیە کە عەقدی نایاساییان له‌گەڵ کۆمپانیاکانی دەرمان دا هەیە بۆ ساغبونەوەی دەرمانی خۆیان.
ئیبراهیم بەرزنجی، نوێنه‌رى نه‌خۆشانى گورچیله له گه‌رمیان، كه ده‌رمانی نه‌خۆشیه‌كه‌یان پێده‌درێت، باسی لەوە کرد: ئەو دەرمانەی وەک نەخۆشانی چاندنی گورچیلە پێیان دەدرێت کوالێتی باش نیە. وتى: کاتێک ئەوەمان بۆدەرکەوت کە سەردانی پزیشکمان کرد لە سلێمانی و بەنەخۆشەکانی دیکەش هەمان شت وتراوە و ئاگادار کراونەتەوە لە كوالێتى ئه‌و دەرمانەى پێمان دراوه.
د.محه‌مه‌د ئازاد، به‌ڕێوبه‌رى كۆگاى ده‌رمانى ته‌ندروستى گه‌رمیان، دانى به‌وه‌دا نا ئه‌و جۆره ده‌رمانه‌ى بۆ نه‌خۆشانى چاندنى گورچیله دراوه، كوالێتیه‌كه‌ى زۆر باش نه‌بوه.
وتى: بەهەمانشێوە ئێمەش لەلایەن پزیشکەوە ئاگادار کراوینەتەوە لەو بابەتە، چونكه هەمان کاریگەری جۆرە بڕاندەکەی نیە کە سویسریە، به‌ڵام ئەو دەرمانە خودی سەنتەرەکە لەسەر بودجەی تەندروستی گەرمیان کڕیویانە و کوالێتیەکەشی جۆرە هیندیەکەیە.
به‌ڵام به‌ڕێوبه‌رى سه‌نته‌رى گورچیله‌ى ده‌ستكرد له گه‌رمیان، كاروان محه‌مه‌د مه‌ولود، لەگەڵ ئەوەدا ئاماژە بەوە دەکات کە رێکارە پزیشکیەکانی ده‌رمانه‌كه بێکێشەیە و رێگەپێدانی کوالێتی کۆنترۆڵی هەیە، ماوەی بەسەرچونیشی 2 ساڵه.
دەشڵێت: هیچ کات نوسراوێک یان ئاگاداركردنه‌وه‌یه‌كمان لەسەر ئەو بابەتە پێنەگەشتوە.
10. چالاكوانێك: كه‌رتى ته‌ندروستى به‌ر هێرش كه‌وتوه
چالاكوانێكى قه‌زاى كفری باس له‌وه‌ده‌كات كه‌رتى ته‌ندروستى حكومى به‌ر هێرش كه‌وتوه و له‌به‌رامبه‌ر كه‌رتى تایبه‌ت دا پاشه‌كشه‌ى پێكراوه.
محه‌مه‌د شەریف، باس لەوەدەکات: کەرتی تەندروستی بەر هێرش کەوتوە، ئەم کەرتە بۆ خزمەتگوزاریە، ئەگەر توانای ئەو خزمەتەی نەمێنێت کەواتە چی پێشکەش بەهاوڵاتی ده‌کرێت؟
وتیشی: دەبینین نەخۆشخانە ناحکومیەکان پەرەیان پێدەدرێت له‌سه‌ر حسابی نه‌خۆشخانه حكومیه‌كان، ده‌شزانین کە ئه‌م نه‌خۆشخانانه هی كێن؟! هی ئەو کەسانەن پێیەکیان لە حزبە و لە حکومەتیشدان.
چالاكوانێكى دیكه باس له‌وه‌ده‌كات هاوڵاتى باجی ئه‌م دۆخه ده‌دات.
کامەران هەمەوەندی، نمونه‌ى حاڵه‌تى نه‌خۆشی باوكی هێنایه‌وه و وتى: باوکم توشی نەخۆشی چاو بوە، جۆرە دەرمانێکی بۆ دەنوسرێت هەرگیز نەمتوانیوە لە نەخۆشخانەکان وەریبگرم، ناچارم 700 دۆلار بدەم لە شوێنێکی دیکەوە بۆم دابین بکرێت.
وتیشی: بەڕاستی هاوڵاتی باجی بێ متمانەیی حکومەت دەدات.
به‌شى دوه‌م: ده‌ره‌نجام و راسپارده‌كان
یه‌كه‌م: ده‌ره‌نجام
1. حكومه‌تى هه‌رێم 6 ملیار دینارى ته‌رخانكردوه بۆ كڕینی ده‌رمان و پێداویستی پزیشكی، له‌و رێژه‌یه مانگانه 205 ملیۆن دینارى بۆ كڕینی ده‌رمان و پێداویستی پزیشكی و تاقیگه‌یی له سنورى ده‌سه‌ڵاتى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى گشتى ته‌ندروستى گه‌رمیان ته‌رخانكردوه، ئه‌م 205 ملیۆنه به‌شى زۆری بۆ كڕینی ده‌رمان ته‌رخانكراوه.
به‌ڵام به‌وته‌ى خودی بریكاری وه‌زیری ته‌ندروستى و به‌ڕێوبه‌رى گشتى ته‌ندروستى گه‌رمیان، ئه‌م بڕه پاره‌یه كه‌مه و بگره ناعه‌داله‌تیشی تێدا كراوه و ئه‌و پاره‌یه‌ى بۆ شوێنانى دیكه ته‌رخان ده‌كرێت، زیاتره وه‌ك له گه‌رمیان.
2. له پاڵ ئه‌و پاره‌یه‌ى حكومه‌تى هه‌رێم، گوژمه‌یه‌ك ده‌رمان له وه‌زاره‌تى ته‌ندروستى عێراقه‌وه بۆ پارێزگاى سلێمانى ده‌نێردرێت كه له‌و بڕه 13%ـى بۆ ته‌ندروستى گه‌رمیان ده‌نێردرێت، ئه‌مه‌ش چی بڕه‌كه‌ى و چی جۆری ده‌رمانه‌كانیش، له‌لایه‌ن به‌رپرسانى ته‌ندروستى گه‌رمیانه‌وه تێبینی زۆری له‌سه‌ره، به‌شێوه‌یه‌ك باس له‌وه‌ده‌كه‌ن كه نه‌گونجاوه و زۆربه‌یشی موغه‌زیه و ده‌رمانى كاریگه‌ر نین.
3. ده‌زگا ته‌ندروستیه‌كانى سنورى گه‌رمیان روبه‌ڕوى كێشه‌یه‌كى گه‌وره‌ى نه‌بونى ده‌رمان بونه‌ته‌وه، به‌شێوه‌یه‌ك كه وه‌ك به‌ڕێوبه‌رى گشتى ته‌ندروستى گه‌رمیان ئاماژه‌ى پێده‌كات، له گه‌رمه‌ى شه‌ڕى داعش و سه‌رهه‌ڵدانى قه‌یرانى داراییش، دۆخه‌كه به‌مشێوه‌یه نه‌بوه. هۆكارى ئه‌مه‌ش نه‌كڕینی هیچ بڕێكى ده‌رمانه له‌لایه‌ن ته‌ندروستى گه‌رمیانه‌وه، به‌كاریگه‌ری خه‌رجنه‌كردنى هیچ بڕه پاره‌یه‌ك له‌لایه‌ن ئه‌نجومه‌نى وه‌زیرانه‌وه بۆ ئه‌م بواره كه له مانگى تشرینی دوه‌مى ساڵی پاره‌وه تا سه‌ره‌تاى مانگى ئایاری 2022 به‌هۆی نه‌بونى فه‌رمانى خه‌رج كردن و هه‌روه‌ها نه‌بونى پاره‌ى نه‌ختینه و جێبەجێ نەبونی ته‌ندره‌ى كڕینی ده‌رمانه‌وه بەو هۆکارانە.
4. ئه‌م دۆخه كاریگه‌ریی راسته‌وخۆی كردوه‌ته سه‌ر هاوڵاتیان، به‌شێوه‌یه‌ك كه زۆرینه‌ى ده‌رمانه پزیشكیه‌كان كه له ناوه‌نده ته‌ندروستیه‌كان بۆیان ده‌نوسرێت، ناتوانن وه‌ریبگرن و به‌ناچارى له ده‌ره‌وه و له ده‌رمانخانه ئه‌هلییه‌كان ده‌یكڕن.
ئه‌م ره‌وشه به‌تایبه‌تى كاریگه‌ریی زۆر زیاترى له‌سه‌ر ئه‌و كه‌سانه دروستكردوه كه به‌ده‌ست نه‌خۆشی درێژخایه‌نه‌وه ده‌ناڵێنن و زۆرینه‌شیان كه‌سانى به‌ته‌مه‌نن و بۆ به‌رده‌وامیدان به ژیان پێویستیان به‌و ده‌رمانانه هه‌یه و له‌به‌رامبه‌ریشدا داهاتیان سنورداره بۆ ئه‌وه‌ى له بازاڕ دا بیكڕن.
5. كه‌مبونه‌وه‌ى ده‌رمان له ناوه‌نده پزیشكیه‌كان، به‌تایبه‌تى له نه‌خۆشخانه و مه‌ڵبه‌نده ته‌ندروستیه‌كان ئه‌وانه‌ى سه‌ردانیكه‌ریان زۆره، زیاتر ره‌نگى داوه‌ته‌وه، له‌نێویشی دا نه‌خۆشخانه‌ى گشتى كه‌لار به‌هۆی ئه‌وه‌ى گه‌وره‌ترین ناوه‌ندى ته‌ندروستى سنوره‌كه‌یه، زیاتر له هه‌ر كام له نه‌خۆشخانه‌كان روبه‌ڕوى كێشه بوه‌ته‌وه، به‌دواى ئه‌ودا نه‌خۆشخانه‌ى فریاكه‌وتنى شه‌هید هه‌ژار و دواتر نه‌خۆشخانه‌ى شه‌هید شێره‌ى نه‌قیب بۆ ژنان و مناڵبون و پاشان نه‌خۆشخانه‌ى گشتى شه‌هید خالد گه‌رمیانى له كفری.
کێشەکە لە مەڵبەندەکانیش دا زۆر زەقە بەتایبەت ئەوانەی سەردانیکەرانیان زۆرەم لە سەنتەرەکانیش دا بەهەمان شێوە.
له‌به‌رامبه‌ردا هه‌ندێك له بنكه ته‌ندروستیه‌كان كه سه‌ردانیكه‌ریان كه‌مه، كێشه‌یه‌كی ئه‌وتۆیان نییه.
6. ئه‌م دۆخه وایكردوه جۆری ده‌رمانه به‌رده‌سته‌كان زۆر سنوردار بن و ته‌نها ئه‌و ده‌رمانانه هه‌بن كه به‌ربڵاون، به‌پێچه‌وانه‌وه هه‌ندێك ده‌رمانى نه‌وعی هه‌ن بونیان نه‌مێنێت.
هه‌روه‌ك كوالێتى و جۆری ئه‌و ده‌رمانانه‌یشی ده‌كڕدرێن، تێبیینیان له‌سه‌ره، چ له‌لایه‌ن هاوڵاتیان و ته‌نانه‌ت پزیشكانیشه‌وه، به‌شێوه‌یه‌ك وایكردوه متمانه‌یان به‌و چاره‌سه‌ر و ده‌رمانانه لاواز بێت و وه‌رینه‌گرن.
7. جگه له ده‌رمان، دۆخی پێداویستییه پزیشكی و تاقیگه‌ییه‌كانیش خراپن، به راده‌یه‌ك له هه‌ندێك له‌ناوه‌نده پزیشكیه‌كان ته‌نانه‌ت فلیم به‌رده‌ست نیه بۆ چاپكردنى تیشك، یان تیوب و پێداویستی پشكنینی تاقیگه‌یی بونى نیه.
دوەم: راسپاردەکان
1. به گوێره‌ى به‌دواداچونه‌كانمان، ئه‌م كێشه‌یه هه‌مو ساڵێك دوباره ده‌بێته‌وه، به‌وه‌ى چه‌ند مانگێك له ساڵی نوێ تێده‌په‌ڕێت و ئینجا ئه‌نجومه‌نى وه‌زیران ره‌زامه‌ندى و ده‌سه‌ڵاتى خه‌رجكردنى پاره‌ى كڕینی ده‌رمان و پێداویستی پزیشكی ده‌دات به وه‌زاره‌تى ته‌ندروستى و له‌وێشه‌وه بۆ به‌ڕێوبه‌رایه‌تیه گشتیه‌كان، به‌ڵام ئه‌مساڵ جیاواز له ساڵانى تر دواكه‌وتوه.
ئه‌مه‌ش رۆتینێكه كه ده‌گاته ئاستى شه‌رمه‌زاریی، چونكه ناكرێت سێكته‌رێكى وه‌كو ته‌ندروستى كه په‌یوه‌ندی راسته‌وخۆی به ژیانى خه‌ڵكیه‌وه هه‌یه، به‌مشێوه خه‌مساردانه مامه‌ڵه‌ى له‌گه‌ڵدا بكرێت، به‌ڵكو پێویسته خه‌می بخورێت و ته‌نانه‌ت پێش كۆتایی هاتنى ساڵ یان به ماوه‌یه‌كى كه‌م له پاش هاتنى ساڵی نوێ، ده‌سه‌ڵاته‌كان شۆڕ بکرێتەوه.
2. ئه‌م كێشه‌یه یه‌كێكى تره له ده‌رهاویشته‌كانى بونى ئه‌و سیسته‌مه مه‌ركه‌زییه توند و بێگیانه‌ی كه له هه‌رێمى كوردستان دا بونى هه‌یه، به‌شێوه‌یه‌ك كۆی كایه‌كان له بچوكترین ناوچه‌وه بۆ گه‌وره‌ترین ناوچه، گرێدراوه به ئه‌نجومه‌نى وه‌زیرانه‌وه و ده‌سه‌ڵاته‌كان ته‌نها له‌ده‌ستى ئه‌و ئه‌نجومه‌نه‌دا كۆكراوه‌ته‌وه، به‌بێ ئه‌وه‌ى ئه‌نجومه‌نه‌كه بتوانێت وه‌ڵامى خێرای داوخواستى هاوڵاتیان بداته‌وه و رۆتین و به‌هه‌ده‌ردان و ته‌نانه‌ت گه‌نده‌ڵیش كه‌م بكاته‌وه.
بۆیه پێویسته كار بكرێت بۆ كۆتاییهێنان به‌م سیسته‌مه و به‌رقه‌راركردنى سیسته‌مێكى لامه‌ركه‌زیی، به‌شێوه‌یه‌ك كه مافی هه‌مو ناوچه‌كان وه‌كو یه‌كتر بدات و ده‌سه‌ڵاتیش له هه‌مو ئاسته‌كاندا بۆ ناوچه‌كان و هاوڵاتیه‌كانى شۆڕ بكاته‌وه، به‌شێوه‌یه‌ك له‌سه‌ر بنه‌ماى ئامار و روپێوی ورد و دروست، ده‌سه‌ڵاتى دارایی بۆ كڕینی ده‌رمان و پێداویستی پزیشكی بدرێت به خودی ناوه‌نده ته‌ندروستیه‌كان.
3. ئه‌و گوژمه پاره‌یه‌ى حكومه‌تى هه‌رێم ته‌رخانى كردوه بۆ ته‌ندروستى گه‌رمیان، به‌وته‌ى به‌رپرسانى ته‌ندروستى گه‌رمیان كه‌مه و ناعه‌داله‌تیه‌كى به‌رچاوه، ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر به باشی دابه‌ش بكرێت، به‌ته‌نها به‌شى ده‌رمانى نه‌خۆشیه درێژخایه‌نه‌كان ناكات.
بۆیه پێویسته حكومه‌تى هه‌رێم پێداچونه‌وه به‌م دابه‌شكردنه‌ى گوژمه و پاره‌كان دا بكات، هه‌روه‌ك رونیشی بكاته‌وه به‌شێوه‌یه‌كى شه‌فاف كه ئه‌م گوژمانه له‌سه‌ر چ بنه‌مایه‌ك و چۆن دابه‌ش كراون، ئه‌مه‌ش له‌پێناو چه‌سپاندنى پرنسیپی عه‌داله‌ت دا.
4. ده‌بێت وه‌زاره‌تى ته‌ندروستى عێراق و فه‌رمانگه‌ى ته‌ندروستى سلێمانى، ئه‌و تێبینی و ره‌خنانه به‌هه‌ند وه‌ربگرن كه روبه‌ڕویان ده‌بێته‌وه له به‌ركه‌وته‌ى گه‌رمیان له‌و ده‌رمان و پێداویستیه پزیشكیانه‌ى كه له‌سه‌ر بودجه‌ى حكومه‌تى فیدراڵ ده‌نێردرێت، ئه‌مه‌ش چ له روى بڕی گوژمه‌كه و چ له روى چۆنیه‌تى و جۆر و كوالێتی ئه‌و ده‌رمان و پێداویستیانه‌ى كه ده‌نێردرێن، به‌شێوه‌یه‌ك ره‌چاوى عه‌داله‌تى تێدا بكرێت.
5. له‌نێو ته‌ندروستى گه‌رمیاندا بنه‌ماكانى دابه‌شكردنى ده‌رمان و پێداویستیه‌كان رون و ورد و دیراسه‌كراو نین، هه‌ستمان به‌وه‌نه‌كرد ته‌ندروستى گه‌رمیان هیچ هه‌ڵسه‌نگاندن و پێوانه‌یه‌كى ناوخۆیی وردی بۆ ئه‌م مه‌به‌سته ئاماده كردبێت و له‌سه‌ر ئه‌و بنه‌مایه ده‌رمان دابه‌ش بكات، ئه‌مه‌ش واده‌كات زۆرجار ده‌رمانه‌كان روبه‌ڕوى خراپبون یان دابه‌شنه‌كردنى به‌شێوه‌ى دروست و نه‌گه‌یشتنى به‌ده‌ستى كه‌سانى شایسته ببێته‌وه.
بۆیه هانى ته‌ندروستى گه‌رمیان ده‌ده‌ین، كه سه‌ره‌تا روپێوییه‌كى ورد بكات و دواتر پێوانه‌یه‌كى رون ده‌ستنیان بكات و له‌سه‌ر بنه‌ماى ئه‌و پێوانه‌یه ده‌رمان و پێداویستیه‌كان دابه‌ش بكات، به‌مه‌ش خۆی دورده‌گرێت له خراپ ئیداره‌دان و به‌هه‌ده‌ردان.
6. به‌وپێیه‌ى ئه‌م كێشانه قابیلی دوباره‌بونه‌وه‌ن، بۆیه هانى ته‌ندروستى گه‌رمیان ده‌ده‌ین كه پێشتر ئاماده‌كاری پێویست بكه‌ن، چ له خه‌زنكردنى ده‌رمانى پێویست، چ له دابه‌شكردنى كورتهێنانى ده‌رمانه‌كان به‌سه‌ر مانگه‌كان، نه‌ك ئه‌وه‌ى كورتهێنانه‌كان هه‌مویان له یه‌ك یان دو مانگدا كورت ببنه‌وه، كه ئه‌مه‌ش زۆر به ناوه‌نده ته‌ندروستیه‌كان و هاوڵاتیانیشه‌وه دیار ده‌بێت.
7. پێشنیاز ده‌كه‌ین ته‌ندروستى گه‌رمیان بایه‌خى زیاتر به‌و توێژانه بدات كه زیاتر له هه‌ر توێژێكى تر پێویستیان به ده‌رمانه، به‌تایبه‌تیش له‌مه‌یاندا مه‌به‌ستمان لەوە کەسانەیە کە نه‌خۆشی درێژخایه‌نیان هەیە، كه‌به‌شى زۆری ئه‌مانه به‌ساڵاچون و ره‌نگه داهاتى ئه‌وتۆیان نه‌بێت بۆ كڕینى ده‌رمان له بازاڕ و بێبه‌شكردنیشیان له وه‌رگرتنى ده‌رمان، زیاتر له هه‌ر توێژێكی تر، به‌مانه‌وه دیار بێت.
8. هانى ته‌ندروستى گه‌رمیان ده‌ده‌ین كه به‌دواداچون بۆ ئه‌و تێبینی و ده‌نگۆیانه بكات كه په‌یوه‌ندیان به كوالێتی ده‌رمانه‌وه هه‌یه، نه‌ك ئه‌وه‌ى راسته‌وخۆ و به‌بێ به‌دواداچون ره‌دیان بكاته‌وه. چونكه چه‌ندێك گه‌یاندنى ده‌رمان به ده‌ستى نه‌خۆش گرنگه، له‌وه‌ش زیاتر بونى ئه‌و ده‌رمانانه به كوالێتى باش، پێویست و گرنگه.