پێشه‌كى:

رێگاکانی ناوی ‹مەرگ›یان لێنراوە، ئەوەشی کاری تێدا دەکرێت بەڵێندەری کۆمپانیاکان دەڵێن حکومەت بەم شێوەیە مامەڵەبکات بە دە ساڵی دیکە پرۆژەکانیان تەواو نابێت، هەروەک رێگا کۆنەکانیش بە وتەی پسپۆڕان بەرەو لە ناوچونی یەکجاری دەچن. بەڕێوبەری رێگاوبانی ناوچەکەش دەڵێت «سەرەکیترین رێگای گەرمیان کە کەلار- سلێمانیە چیتر بەکەڵکی هاتوچۆ نەماوە».

ئه‌مه‌ به‌ كورتی دۆخی رێگاوبان و شه‌قامه‌كانه‌ له‌ گه‌رمیان، كه‌ یه‌كه‌ى چاودێریی حكومه‌تى خۆجێی گه‌رمیان، له‌م راپۆرته‌دا بە وردیی له‌سه‌رى ده‌وه‌ستێت و به‌دواداچونی لەبارەوە ده‌كات.

 

به‌شى یه‌كه‌م: راپۆرت

 

یه‌كه‌م: رێگاکانی گەرمیان

لە سنوری ئیدارەی گەرمیان چەند رێگایەکەی سەرەکی هەیە، لەوانە: رێگای (کەلار-سلێمانی، کەلار- کفری، کەلار-پەروێزخان، کەلار-خانەقین، کفری – دوزخورماتو، کەلار- گوڵاڵە، سەرقەڵا-سەنگاو.....) کۆی ئەم رێگایانە تەمەنێکی زۆریان هەیە و تاک سایدن، تەنها دو رێگەیان کار لە سایدی دوەمیان دەکرێت، ئەوانیش رێگای (کەلار- سلێمانی و کەلار-کفری)ن.

لەگەڵ ئەوەشدا عەدنان خەلیل، بەڕێوبەری رێگاوبانی گەرمیان دەڵێت: ”کۆی درێژی رێگا سەرەکیەکانی گەرمیان ١٧٠ کیلۆ مەترە لەو ژمارەیە ١٠٠کم دوسایدە یان کاری تێدادەکرێت و پلانمان هەیە بۆ دو سایدکردنى هەمو ئەو رێگا سەرەکیانە بە تایبەتى رێگاى کەلار- پەروێزخان“. ئەمە لەکاتێکدایە تەنها پلانە و لە ئەرزی واقیع ئەو رێگایانەشی کە کاری تێدا دەکرێت تەنها بون بە ئومێدێک، چونکە رێگای کەلار- پەروێزخان ماوەی ٧ ساڵە لە پرۆژە پێشنیارکراوەکانی ئەم بەڕێوبەرایەتیەیەو ساڵی (٢٠١٤) پێشنیارکراوە.

عەدنان خەلیل، دانی بەوەدانا ”بە هۆى قەیرانى داراییەوە تاوەکو ئێستا نەچوەتە  بوارى جێبەجێ کردنەوە و لە ئێستادا ئەو پرۆژەیە لە ئەنجومەنى وەزیرانە بەمەبەستى جێبەجێ کردنى“. 

 

1. رێگای کەلار -سلێمانی

ئەم رێگایە پێی دەوترێت ‹رێگای مەرگ›، بەشێوەیەک سەدان کەسی گەرمیان و ناوچەکانی دیکە لێرەدا گیانیان لە دەستداوە و هەزارانی کەمئەندام کردوە و دەکات، بە وتەی بەڕێوبەری هاتوچۆی گەرمیان مەترسیدارترین رێگەیە لە سنورەکە.

بەڕێوبەری کۆمپانیای جێبەجێکردنی پرۆژەی سایدە نوێکەی رێگاکە نایشارێتەوە ”ئەگەر حکومەت بەم شێوەیەی ئێستا مامەڵە لەگەڵ ئەم رێگایە بکات تاوەکو ١٠ بۆ ١٥ ساڵیتر رێگاکە نابێتە دو ساید“.

ئەم رێگایە لەگەڵ بەستنەوەی ئیدارەی گەرمیان بە پارێزگای سلێمانیەوە چەندین قەزاو ناحیەی دیکەی ناوچەکە دەکەونە سەری بۆ هاتوچۆکردنیان لەوانە ناحیەکانی: (مەیدان، باوەنور و شێخ تەویل)، هەروەک ناوچە گەشتیاریەکانی سەرتەکی بەمۆ.

دروستکردنی سایدی یەکەمی رێگای نێوان کەلار -سلێمانی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵانی پەنجاکانی سەدەی رابردو، کە درێژیەکەی (١٨٣)کیلۆ مەترە، لە ساڵی (٢٠١٢)ەوە بە گوژمەی (١٨٣) ملیار دینار بە دو قۆناغ دەست بە دروستکردنی سایدی دوەمی کراوە بە درێژایی(٦٥)کم.

کارکردن لە بەشی یەکەمی رێگاکە کە کەلار -باوەنورە بە ماوەی شەش ساڵ کارەکانی تەواو بو کە درێژیەکەی (٢٤کم) بو بە گوژمەی (٤٤) ملیار دینار، لە (١٩/١٢/٢٠١٧)ەوە بەشی دوەمی کاری تێدا دەکرێت کە له‌نێوان کەلار -دەربەندیخانە بەدرێژی ٤١ کم، بڕی تێچوی رێگای کەلار بۆ دەربەندیخان ١٣٧ ملیار دینارە، به‌ڵام لە ماوەی ساڵی ٢٠٢٠ تاوەکو ئێستا تەنها پارەی ٤ مانگ بۆ ئەم پرۆژەیە خەرجکراوە ئەویش یەکجار بوە بە بڕی ٢٠ ملیار دینار.

محسن مەنسور، بەڕێوبەری بەڕێوبەرایەتی هاتوچۆی گەرمیان  دەڵێت: ”مەترسیدارترین رێگای سنوری ئێمە بۆ هاتوچۆکەران، رێگای نێوان ( کەلار ـ سلێمانی )ـە چ بۆ هاونیشتمانیان یاخود بۆ گەشتیاران، ئه‌مه‌ش بەکۆمەڵێک هۆکار لە رێگاکە و  لە سروشتی رێگاکە، چونکە پڕە لە (رەوتی رێگاوبان) و شەقامی لاوەکی زۆری دەکەوێتەسەر، هەروەک پابەندنەبونی شۆفێرانیش“.

عوسمان محەمەد سه‌عید، بەڕێوبەری کۆمپانیای بێشکان کە کاری جێبەجێکردنی رێگای کەلار -سلێمانی لە ئەستۆدایە، دەڵیت: رێگای کەلار -دەربەندیخان (٥٣٪)ى کارەکانی تەواوبوە، بەڵام بە گوێرەی رێژەی تەواوبونی کارەکانمان حکومەت پارەی بۆ خەرج نەکردوین، هێشتا ١٥ ملیار دیناری ئەو رێژەیەی تەواومان کردوە قەرزارە، زۆر بە سستی کار لە پرۆژەکەدا دەکەین، وەکو وایە کاری تێدا نەکەین، بەڵام ئەگەر حکومەت پارەمان بۆ خەرجبکات زۆر بە خێرای دەتوانین کار لە پڕۆژەکەدا بکەین. 

دەشڵێت: ماوەی تەواو کردنی رێگای (کەلار- دەربەندیخان) ٥٤٠ رۆژی بۆ دیاری کرابو، بەڵام ئەگەر بە ٢ ساڵ پارەی ٤ مانگی پڕۆژەکەت بدەنێ دەبێت بەچەند ساڵ پڕۆژەکە تەواو بکەم؟

 وەزیری ئاوەدانکردنەوە بە بەڵێندەرەکەی وتوە کە نوسراوی کردوە بۆ سەرۆکی حکومەت، بەڵام بێ وەڵامە.

عوسمان محەمەد، دەڵێت: چەندجارێک وەزیری ئاوەدانکردنه‌وە قسەی لەگەڵ کردوین پێی وتم ”نوسراوم کردوە بۆ ئەنجومەنی وەزیران چونکە دەسەڵاتی پارە خەرجکردن لەلای من نیە“، کەچی هیچ وەڵامێک نیە.

 

2. رێگای کەلار - کفری

ئەم رێگایە سەرەڕای بەستنەوەی قەزای کفری و کەلار کە رێگای بەستنەوەی ناوەڕاست و خواروی عێراقە بە هەرێمەوە دەبێتە رێگای ناحیەکانی (سەرقەڵا،رزگاری، کۆکز، ئاوەسپی)، کە رێگای سەرقەڵا تەنکەرە نەوتیەکانی بلۆکی نەوتی گەرمیانی پێدا دەگوازرێتەوە، رێگای ناحیەی رزگاریش کە بەشێکە لە پرۆژەی دوسایدی کەلار کفری کارەکانی تەواوبوە کە درێژیەکەی(٨)کیلۆ مەترە و بڕی تێچوەکەی (١٥) دینار بوە.

سەرەتای دروستکردنی رێگاکە دەگەڕێتەوە بۆ ساڵانی ٧٠ ی سەدەی رابردو، لە مانگی نیسانی ساڵی (٢٠١٤)ەوە پرۆژەی سایدی دوەمی رێگای کەلار- کفری دەستی پێکردوە.

هاتوچۆکەرانی ئەم رێگەیە باسلەوە دەکەن سایدە کۆنەکەی  بەکەڵک نەماوە کەچی سایدە نوێکەی تەواو نەبوە، ئەمە لە کاتێکدایە بەڵێندەرەکەی بەبێ خەرجکردنی شایستەکەی هەر بەردەوامە لەکارکردن لە سایدە نوێکەدا. 

هێمن هادی، بەڕێوبەری کۆمپانیای هێکار كه‌ ئەرکی دروستکردنی سایدە نوێکەی رێگای کەلار- کفریان لە ئەستۆدایە، دەڵێت: ئەگه‌رچی سولفەی پڕۆژەکە خەرجناکرێت وەکخۆی، بەڵام ئێمە بەردەوامین لەکارکردن لە رێگاکەدا تەنانەت لەکاتی بڵاوبونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆناشدا تەنها کارەکانمان خاوتر کردوەتەوە بەهۆیەوە تەنانەت لەناو هاوپیشەکانم شکڵێکی ناشرینم وەرگرتبو“.

هۆکاری بەردەوامیەکەی گەڕاندەوە بۆ ئەوەی کە حکومەت لە پێشوتردا هاوکاری بەڵیندەران بوە «ناکرێت ئێمە رێگایەک چاک دەکەین کە بۆ کەمکردنەوەی مەرگی خەڵکی گەرمیانە بوەستین تێیدا، بۆیە قەرزمان بۆ تەواوکردنی کردوە». دڵنیایی ئەوەشیدا ئەگەر بەم شێوەیە بەردەوامبن بۆ ئەم ساڵ پڕۆژەکە تەواو دەبێت.

درێژی کارکردن لەم رێگایە ٢٥ کیلۆمەترە و بڕی تێچوەکەی ٤٤ ملیار دینارە، حکومەت دو جار پارەی بۆ پڕۆژەکە خەرج کردوە مانگی ٢ی ساڵى رابردو لەگەڵ کۆتای مانگی دوانزەی هەمان ساڵ.

لەبارەی بەرگەگرتنی ماوەی زەمەنی رێگاکە، هێمن هادی وتی: ”ئەم رێگایە ماوەی زەمەنەکەی بەبێ تێکچون ٢٠ ساڵ زیاتر دەبێت، بەڵام چاکسازی لە قیردا دوای ٥ بۆ ٦ ساڵ لە قیرکردن دەبێت بکرێت“.

 

دوه‌م: شەقامەکان

لە کۆی قەزاو ناحیەکانی گەرمیان تەنها شارەوانی کەلار ئاماری شەقامەکانی بەوردەی تێدا بەردەستە هیچ ئامارێک بۆ شەقامەکان لە شارەوانیەکانی قەزاو ناحیەکانی دیکەی گەرمیان بەردەست نیە.

 

1. شەقامەکانی کەلار

لەم قەزایە (٣٢) شەقام هەیە بەشێکیان بە تەواوی کارکردن تێیاندا تەواوبوە و بەشێکی دیکەیان سایدی دوەمیان بۆ دروستدەکرێت، لەگەڵ ئەوەشدا (١٥) شەقامی دیکە لە پلانەکانی شارەوانی کەلارە بۆ ئەوەی دروستبکرێت، بڕی تێچوی تەواوی شەقام و گەڕەکانی کەلار بۆ ئەوەی  پرۆژەی ئاوەڕۆ و قیرتاوکردنیان بۆ بکرێت سەرۆکی شارەوانی قەزاکە دەڵێت: پێویستمان بە نزیکەی ٨٥ ملیار دینارە.

ئەکرەم ساڵح، باسیلەوەکرد لە قەزای کەلار بەشی زۆری شەقامەکانیان دو سایدە بەتایبەت سەرەکیەکان، چەند یەکتربرێکیان ماوە خەریکی کارکردنن تێدایە.

لە بارەی پرۆژە نوێیەکانی شەقامەکانیان وتی: لەسەر رێگای کەلار- کفری نزیک بارەگای حزبی شیوعی شەقامێک تێدە پەڕێت لە بەینی گەڕەکی کۆنی جوتیاران تا دەچێتە سەر شەقامی بازنەی کەلار کە ئەمە شەقامێکی ستراتیژی و گرنگە، شەقامێكی دیکەمان هەیە ئەوەی کە شەقامی شقارتەکە بە جادەی مەحکەمەوە گرێدەدات کە ئەمەش شەقامی کەلار کفری جارێکی دیکە دەڕواتەوە سەر رێگای پشتێنەی کەلار ئەمانە هەم لۆد و قەرەباڵەخی کەم دەکەنەوە.

هەروەک شارەوانی پلانی دروستکردنی شەقامێکی بازنەی ١٠٠مەتری هەیە لە دەورەوبەری گوندی بەرلوت، لەگەڵ ئەوەشدا کار لە شەقامی تەنیشت روباری سیروان دەکرێت لەگەڵ کۆمەڵێک شەقامی کورت.

 

2. شەقامەکانی کفری

چالاکوانانی قەزای کفری گلەی لەوە دەکەن قیرتاو کردن لە قەزای کەلار بەردەوامە، بەڵام لە کفری ماوەی چەند ساڵێکە کار لە هیچ پڕۆژەیەک نەکراوە.

قادر فەتاح، سەرۆکی شارەوانی کفری ئەمە دەبەستێتەوە بەوەی کە لەناو قەزای کفری وەبەرهێنەران پڕۆژەیان نیە بۆیە ناتوانن هاوشێوەی کەلار وەبەرهێنەران پڕۆژەی تێدا ئەنجام بدەن.

قیرتاونەکردنی شەقام و گەڕەکەکانی قەزای کفری وایکردوە لە وەرزەکانی زستان و هاوین کێشە بۆ هاوڵاتیان دروست دەکات.

هاوکار محەمەد، چالاکوان لە کفری، دەڵێت: لە وەرزی زستان قوڕاو و لە وەرزی هاوینیش تۆز و خۆڵ دانیشتوانی هەراسان کردوە.

لە رابردودا وەکپێویست ئاوڕ لە شەقام و گەڕەکەکانی کفری نەدراوەتەوە، بە وتەی سەرۆکی شارەوانی قەزاکە.

قادر فەتاح، دەڵێت: ”لەوکاتەی کە قەیران نەبوە حکومەت لە خێرو خۆشی دابوە پلان دانەنراوە بۆئەوەی بنەمای ژێرخانی شارەکە دروست بکرێت بەشێوەیەک تاوەکو ئێستا ئاوەڕۆی نیە“.

سەرۆکی شارەوانی قەزای کفری، دوساید کردنی دو شەقامی قەزاکەی به‌ پێویست دەزانێت بۆ ئێستا و دەڵێت: ”دوساید کردنی شەقامەکان کاری لەپێشینەمانە بەتایبەت بۆ کفری دوسایدکردنی شەقامی ناو شارەکە و دوسایدکردنی ئەو شەقامەی لەبەردەم قوتابخانەی کفریەوە دەست پێدەکات تاوەکو شه‌قامی عەریف حەمید“.

 

3. شەقامی ناحیەکان

شه‌قام و رێگاوبانه‌كان له‌ ناحیه‌كاندا كێشه‌دار ترن، ئه‌وه‌ش بۆ چه‌ند هۆكارێك ده‌گه‌ڕێته‌وه‌، دیارترینیان نه‌بونى ماسته‌رپلان و بونى ته‌جاوز و ناڕێكیه‌ له‌ نه‌خشه‌كاندا.

سه‌رۆكى شاره‌وانى باوه‌نور، ئاماژه‌ به‌وه‌ده‌كات بەهۆی نەبونی ماستەر پلان و نەخشە ناحیەی باوەنور تەنانەت نازانرێت چۆن شەقامەکانی دروست بکرێت.

تارق مەحمود، وتیشی: ”لەگەڵ تاپۆکردنی گەڕەک و زەویەکان دەستمان بە دروستکردنی ماستەر پلانیش کردوە بۆ ناحیەکە، بەمەش دیزاینی تەواو دەکەین بۆ شەقامەکانی باوەنور“.

ئه‌م كێشانه‌ له‌ ناحیه‌كانى تریشدا بونى هه‌یه‌ و هۆكارى ئه‌وه‌ن كه‌ شه‌قامه‌كان وه‌كپێویست باش نه‌بن و زوش خراپ ببن.

 

سێیه‌م: خشتەی پرۆژەکانی بەڕێوبەرایەتی رێگاوبانی گەرمیان

 

 

 

چواره‌م: كێشه‌ى رێگاوبان و شه‌قامه‌كان

 

1. کێشی زیادەی بارهەڵگرەکان رێگاکانی گەرمیانی تا لێواری لەناوچون بردوە

رێگاکانی گەرمیان سه‌رباری ئه‌وه‌ى تاک ساید و کۆنن، ژمارەیەکی زۆر ئۆتۆمبێلیشی لەسەرە، هه‌روه‌ك بارهەڵگرەکان بە کێشە زیادەکانیان رێگاکان بەرەو لەناوچونی کۆتایی بردوە، بەڕیوبەری هاتوچۆی ناوچەکەش دەڵێت: سەدەها شۆفێرمان بەوهۆیەوە سزاداوە. 

محەمەد فازڵ، ئەندازیاری رێگاوبان دەڵێت: ”لەبەر ئەوەی رێگاکان تاک سایدن و ئەو پەستانەی دروستی دەکەن لەسەر رێگاکە زیاترە لەو توانایەی رێگاکەی پێ دیزاینکراوە، قیری رێگاکان شیدەبنەوەو لەناو دەچن“.

بەڕێوبەری رێگاوبانی گەرمیانیش  جەختی لەمە کردەوە و وتی: ”بە هۆى نەبونى هیچ شێوازێکى دیکەى گواستنەوە وەکو رێگاى ئاسمانى و دەریایی و شەمەندەنەفەر و هێڵەکانى گواستنەوەى سوتەمەنى و لەگەڵ بونی کارگەکانى چەو ولم و بەکارهێنانى کێشی نایاسایی لەلایەن بارهەڵگرەکانەوە فشارێکى زۆر خراوەتەسەر رێگاوبانەکان بۆیە ئەمانە هۆکارێکی سەرەکی خراپ بونی رێگاکانمانن“. 

ئەرکی سزادانی ئەم سەرپێچیە دەکەوێتە ئەستۆی بەڕێوبەرایەتی هاتوچۆی گەرمیان، بەڕێوبەری ئەم دەزگایەش دەڵێت: ”نەبونی پردی پێویستی دوئاڕاستەیی و زۆرکۆن بونی پردە کۆنەکان هەڵگرتنی باری قورسی نایاسایی لە لایەن سەرپێچیکارانەوە گاپێکی گەورەی لە ره‌وشی هاتوچۆ دروست کردوە، لێپێچینەوەی یاسایمان لەگەڵیان ئەنجام داوە بە شێوازی توند کە خۆی لە دەستبەسەراگرتنی سەدەها ئۆتۆمبیل و پێبژاردنی ماددی دەبینێتەوە“.

لەگەڵ ئەوەشدا ئاماری لە بارەی سەرپێچیەکانەوە نەخستەڕو.

 

2. بەڕێوبەری هاتوچۆی گەرمیان: تاسە و چاڵی رێگاکان لە گەرمیان لە ژمارە نایەت

بە پێی لێکۆڵینەوەکان هەبونی چاڵ و تاسە لەسەر رێگاکان یەکێکە لە هۆکارەکانی روداوی هاتوچۆ، بەڕێوبەری هاتوچۆی گەرمیانیش جەخت لەوەدەکاتەوە لە گەرمیان ئەمە یەکێکە لە هۆکارەکان.

لە بەرامبەر ئاگەدار نەکردنەوەی شۆفێران بە هێمای تایبەت لە بونی ئەم تاسەو چاڵانەی کە هەیە دەڵێت: ”لەبەر هەبونی چاڵ و تاسەیەکی بێئەژمار لەسەر شەقامەکان ئێمە ناتوانین لەسەر هەر چاڵێک و هێمایەك دابنێین لە بەر نبونی هێمای پێویست، بەڵکو لەبری ئەوە تا دەتوانین شۆفێران ئاگادارئەکەینەوە بە کەمکردنەوەی خێراییەکانیان وەک ئەلتەرنـاتیڤێک بۆ ئەو بابەتە.

 

3. حکومەت پرۆپۆزەڵەکانی بەرزکردنەوەی کوالێتی شەقام و رێگاکان رەتدەکاتەوە

دو ئەندازیاری رێگاوبان و شەقامەکانی گەرمیان باس لە گۆڕانکاریەکان دەکەن لە کوالێتی رێگاکان لە نێویاندا کەمکردنەوەی چینەکانی قیر، بەرپرسانی حکومیش دەڵیت: ”ئێمە دەرخستە دەکەین، بەڵام لەسەروی ئێمە بڕیاری کۆتایی دەدرێت“. 

محەمەد فازڵ، ئەندازیاری رێگاوبان، وتی: لە رێگاو بانەکان دا دەبێت دو چین قیر بکرێت، بەڵام حکومەت یەک چین قیر دەکات ئەمەش وادەکات قیرەکە وردەوردە شیبێتەوە.

بەڕێوبەری رێگاوبانی گەرمیانیش ده‌ڵێت: ”بە پێی پێویست پرۆژەکە و ئەو دیزاین و پرۆپۆزەڵ و دەرخستەى بۆى ئامادەکراوە لە یەک چین بۆ سێ چینى قیر بەکاردەهێنریت .“

گۆڕانکاریەکان تەنها لە رێگاکانی دەره‌وەی شارنیە، بەڵکو شەقامەکانی شارەکانیشی گرتوەتەوە، لە ئێستادا چینەکانی شەقامێک پێکدێت لە ٦ سانتیمەتر قیر ٢٠ سانتیمەتر کرشستۆن کە بەردی هاڕاو و بەردی شکاوە.

روقیە باجەڵان، ئەندازیاری شارستانی لە شارەوانی کەلار، هێمای بەجیاوازیەکان کرد کە چۆن لە پێشوتردا کە بودجەیەکی باش بۆ پڕۆژەکان تەرخان دەکرا قیری شەقامەکانمان بە دو چین دەکران، بەڵام لە ئێستادا تەنها یەک چین قیری دەکەن.

هەروەک لە پێشوتردا بە نوسراوی وەزارەت چیمەنتۆ تێکەڵ بە قیرەکە دەکرا بۆ شەقامی ناوشارەکان، بەڵام بە هۆکاری ئەوەی کە نرخەکەی گرانتره‌، فیلەر وەک جێگرەوەی دیاریکراوە.

هەروەک ئەو خانمە ئەندازیارە ئاماژە بەوەدەکات، لە روی کوالێتیەوە چیمەنتۆكه‌ زیاتر کاریگەری هەیە لەسەر درەنگ تێکچونی قیرەکە.

بەنمونە لە کەلار هەریەک لە شەقامەکانی (شقارتەکە، بەردەم دادگای کەلار) قیرەکەیان تێکەڵ بە چیمەنتۆ کراوە دەبینرێت کە ماوەیەکی زۆرتر ماونەتەوە.

لەبەرامبەردا سەرۆکی شارەوانی کەلار دەڵێت: ”ئەو گۆڕانکاریانەی لە مەوادی دروستکردنی شەقامەکاندا دەکرێت، هەموی بەپێی ستانداردە و هەموشی گونجاوە“.

 

4. بودجەی چاکسازی بۆ رێگاکانی گەرمیان خەرج ناکرێت

لەسەرجەم پارێزگاکان بودجەی تایبەت بە چاکسازی رێگاکان هەیە، بۆ گەرمیان ئەم بودجەیە نیە، لەگەڵ ئەوەشدا بودجەی ساڵانەی به‌ڕێوبه‌رایه‌تى رێگاوبانی گەرمیان ١٠ ملیۆن دینارە ئەمەش هیندەی تر ئومێدی چاکسازی و پرۆژەی رێگاوبانی لە گەرمیان نه‌هێشتوه‌.

عەدنان خەلیل، نمونەی رێگای کەلار سلێمانی هێنایەوە کە لە ساڵی ٢٠٠٧ چاکسازی لەو رێگەیە نەکراوە، دەڵێت: ”ساڵی رابردو داوای ١٤ ملیارمان کرد بۆ چاکسازی لە رێگاکان، کەچی یەک ملیارمان بۆ خەرجکرا!“. 

یەکێک لە گرفتە سەرەکیەکانی رێگاوبانەکان چاکسازی نەکردنە تێیاندا، بە نمونە کە چاڵێكی بچوک دروست دەبێت خێرا چاک ناکرێتەوە، ئەمەش وادەکات ئاو بچێتە ناو ئەو چاڵەو هەڵوه‌شانەوە دروست بێت و وردەوردە روبەرەکەشی زیاد بکات.

بەڕێوبەری رێگاوبانی گەرمیان دەڵێت: ”لە ساڵى (٢٠١٤)ـەوە بەهۆى قەیرانى داراییەوە حکومەتى هەرێم پرۆژە یاسای بودجەى نەبوە و بودجە بۆ ئەو مەبەستە تەرخان نەکراوە وەکو پێویست، لەگەڵ ئەوەشدا بۆ گەرمیان ئەو بودجەیە هەر خەرج ناکرێت.

 

5. کێشەی کەمی ژمارەى ئەندازیار و کارمەند  

روبەری کارەکانی بەڕێوبەرایەتی رێگاوبانی گەرمیان نزیکەى (9000 )کم دوجایه‌ بە پێی داتاکانی ئەو بەڕێوبەرایەتیە، بۆ ئەم روبەرە ٦٨ فەرمانبەر لە ئەرکدان.

عەدنان خەلیل، ئەمە بە گرفتێکی سەرەکی بۆ كاره‌كانیان دەزانێت و ئاماژە بەوەدەکات ئەوان کار لە سنورى شارەکانى پارێزگای دیالەو سەڵاحەدین و کەرکوک و سلێمانى دەکەن کە رێگاکانی توشی کاولکاری بون.

ئەو دەڵێت: کەچی فەرمانبەرمان بۆ تەعین ناکرێت و خانەنیشین بونیش بەشێکی پسپۆڕیەکانی لەدەستداوین، بۆیە گرفتمان هەیە لە هەمو پسپۆڕیەکان دا بەتایبەت شۆفێر، بەڵام بە شێوەیه‌ک  لە شێوەکان توانراوە ئەو بابەتە کۆنترۆل بکەین ئەویش بە ئەرکێکى زۆر لەسەر فەرمانبەران.

بەڵام نەبونی پسپۆڕ بە رای محەمەد فازڵ پسپۆڕی ئەندازیاری رێگاوبان، یەکێک لەو گرفتانەی کە لەکاتی ئیشکردن لە رێگاکان هەیە، به‌شێوه‌یه‌ك پرۆژه‌كان ئەندازیاری پسپۆڕی بوارەکە کاری تێدا ناکات و ئەندازیاری پلانسازی و شارستانى یاخود میکانیک دێنە سەر پڕۆژەکانی رێگاوبان کە پسپۆڕی ئەوان نیە، یاخود شارەزای نیە لە وەرگرتنی نمونە بۆ پشكنینى مەوادە بەکارهێنراوەکان.

لە بەرامبەردا بەڕێوبەری رێگاوبانی گەرمیان ئەم هۆکارەی گرێدایەوە بە کەمی کارمەندو نەبونی پسپۆڕیە جیاوازیەکان، عەدنان خەلیل وتی: چەندینجار داوامان لە وەزارەت کردوە بۆ ئەوەی ئەگەر بە هەمیشەیش نەبێت بە گرێبەست ئەندازیارمان بۆ دابینکەن، بەڵام نەکراوە.

 

6. ده‌ستوه‌ردان بۆبەرژەوەندی كه‌سیی و خراپی كوالێتى كاره‌كان

بە وتەی بەڵێندەری پرۆژەى رێگاى كه‌لار -كفری دەستوەردراوەتە کارەکەی و لە کوالێتی پرۆژەکەی کەمکراوەتەوە و بۆ بەرژەوەندی چەند کەسێک بەرژەوەندی گشتی لەبەرچاو نەگیراوە.

هێمن هادی، باسیلەوەکرد لە ستەیشنی وێستگەی  ٨و ١٠٠ تا ٢٣ و ٤٠٠ سێ قیری رێگاکەیان بە سێ چین کردوە، بەڵام  لەدوای ئەوەوە کراوە بە ٢ چین.  

لەبارەی هۆکارەکەیەوە وتی: ”ئەمە یەکێکە لەهەڵەکانی حکومەت هاتوە چینێک لە قیرەکەی بە ئێمە لابردوە لەبەر ئەوەی کە فڵان کەس لە جڤاتی گۆڕانە یان لە مەڵبەندی یەکێتیە خەڵکی فڵان دێی گەرمیانە زەخت دەکات لە وەزیر یان لە ئیدارەی گەرمیان بێن رێگای گوندەکەی چاکبکەن ئەوانیش مەجبور دێن سێ چینەکەی ئێمە دەکەن بە دو چین و پارەی پڕۆژەکە دادەبەزێنن شوێنی دیکەی پێچاک دەکەن ئەمە پێی دەڵێن لاتبازی“.

بەڕێوبەری ریگاوبانی گەرمیان، ئەوە روندەکاتەوە بە پێی پێویستی ریگاکە چینەکانی قیر دیاری دەکەن، ئەوەشی دوچین قیردەکرێت لەبری چینی سێیەم کربستۆن واتە بەردی شکاو و هاڕاو بە ٢٠ سم بەکاردەهێنن کە هەمان تۆکمەیی قیری هەیە.

کاتی مانه‌وه‌ى قیر ١٠ بۆ ١٥ ساڵە، دواتر دەبێت بە بەردەوامی نۆژەن بکرێتەوە، هۆکارەکانی تێکچونی قیر لە ماوەیەکی کەم دا دەگەڕێتەوە بۆ جۆری قیرەکە و جۆری ئەو مەوادەی کە تێیدا بەکار دەهێنرێت لەگەڵ کۆمپاکشن .

ئەندازیار محەمەد فازڵ، دەڵێت: لە کاتی کۆمپاکشنا دەبێت بە شێوەیەک ئاوپرژێن بکرێت کە ٨٪ پێکهاتەکە ببێتەوە ئاو، بەڵام من نمونەی زیندوم لایە لە رێگاکانی گەرمیان بە وشکی کۆمپاکشن کراوە، دواتر لە وەرگرتنی سامپڵی کۆمپاکشن دەبینین هەندێکجار ئەندازیارەکە گرنگی نادات بە وەرگرتنی نمونەکە یان چاوپۆشی دەکات یان بە پێچەوانەوە بە ئەنقەست گرفت بۆ ئیشەکە  دروست دەکات.

لەبەرامبەر ئەوەی ئاخۆ بۆچی قیرەکان لە پشکنینى تاقیگەیی دەردەچن و دواتر لە رێگاکان بەکاردێن دەبینرێت کوالێتیەکەی باش نیە، ئەو ئەندازیارەی رێگاوبان وتی: هۆکار ئەوەیە زۆربەی جار قیرەکە دەگۆڕێت و جیاوازە لەو قیرەی کە پێشتر پشکنینی بۆ کراوە، یەکەمجار کە بۆ نمونە قیر ئەهێنن لە کۆمپانیاکان جیاوازە لەو قیرەی کە لە رۆژانی ئیشکردنەکە ئەیهێنن و قیرەکە تایبەتمەندیەکانی خۆی لەدەستداوە، کە بەڕێگاکاندا دەڕۆین هەست بە گۆڕانەکانی ئەو قیرەدەکەین.

دەشپرسێت: ئەگەر قیرەکە گرفتی نەبێت و چەو و لمەکەی گرفتی نەبێت، کەواتە چۆن لەماوەی ٢ ساڵ دا قیری رێگاکان خراپ دەبێت؟!

سەرۆکی شارەوانی کەلار دەڵێت: ”نەمانهێشتوە یەک شەقامان تێکبچێت، شارەوانی کەلار لیژنەی تایبەتی بە چاککردنی شەقام و گەڕەکەکان هەیە، تەنانەت لەکاتی قەیرانی داراییش نەمانهێشتوە شەقامێک هێندە تێک بچێت ببێتە هۆی بێزاری خەڵک“.

 

7. ئایا گەندەڵکاران سزا دراون؟

هەموان کۆکن لەسەر ئەوەی کەم تا زۆر لە کارەکان گەندەڵی هەیە جا لە کوالێتی بێت یان کەمتەرخەمی دیکە، بەڵام کێ سزای وەرگرتوە؟

زیاد حەمەڕەزا، ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی جەختدەکاتەوە کە گەندەڵی هەیە لە پرۆژه‌كانى دورستكردن و نۆژه‌نكردنه‌وه‌ى رێگاوبانەکان و شەقامەکان، دەڵێت: «بەشێکی ئەو رێگاوبانانەی کە دروستکراون کوالێتێکەیان زۆر باش نیە، شەقاممان هەیە بەرگەی یەک ساڵی نەگرتوە چاڵ و چۆڵی زۆری تیا دروستبوە، سەرچاوەکەی گەندەڵیە لە کاتی دروستکردنیدا بە بەکارهێنانی مەوادی هەرزان و خراپ و چاوپۆشیکردن لە کۆمپانیاکان و ئەو بەڵێندەرانەی رێگا و شەقامەکان دروست دەکەن، چونکە ئەگەر مەوادی باش بەکار بهێنرێت کوالێتیەکەی باش بێت چاودێریەکی باش بکرێت، رێگاوبانەکانمان بەمشێوەیە نە دەبو».

لەبەرامبەر لێپێچینەوەکانیان دا، ئەندامەکەی لیژنەی شارەوانی لە ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی وتی:  بەڵام کەسمان بانگهێشت نەکردوە بۆ لێپێچینەوە، هۆکارەکەشی ئەوەیە لەو کاتەوەی ئێمە ئەم خولەی ئەنجومەنی پارێزگا دەست بەکار بوین حکومەت کەوتە قەیرانەوە و کەمترین پرۆژە جێبەجێکراوە“.

”هەمو ئەو کەرەستانەى کە لە پرۆژەکانى رێگاوباندا بەکار دەهینرێت پشکنینى پێویستى بۆ دەکرێت، هەر کەرەستەیەک بە پێى رەوشتە ئەندازەیەکان نەبێت فڕێ دەدرێت و چاوپۆشى لەو بابەتە ناکرێت بە هیچ شێوەیەک ئەگەر لە لایەن هەرکەس ولایەنێک بێت“. ئەمە قسەکانی عەدنان خەلیلە لە بارەی سزادانەکان لەگەڵ ئاماژەکردن بە چەند بەڵێندەرێک کە سزادراون بە گرتن و وەرگرتنەوەی پرۆژە لێیان، لەوانە: رێگای کوردەمیر و ناوچەی شەمێران.

رەتیشی دەکاتەوە کوالێتی رێگاکانی گەرمیان خراپبن، دەڵێت: ”من لەگەڵ ئەو بۆچونە نیم، چونکە رێگاوبانەکانى سنورى ئیدارەى گەرمیان  درەنگتر تێکدەچن بە بەراورد بەو فشارە زۆرەى کە لە سەریەتى، ئەو کەرەستانەى کە لە گەرمیاندا هەیە بۆ بە کارهێنانیان لە رێگاوبان دا زۆر بەهێزن و چەندین ساڵ دەمێننەوە و تێک ناچن، بەڵام رێگاوبانەکان پێویستە لەگەڵ تەواو بونیاندا بە بەردەوامى چاکسازى بۆ بکرێت و بەهۆى قەیرانى داراییەوە نەتوانراوە ئەو بابەتە چارەسەر بکرێت“ .

سزاى کۆمپانیاکان بە پێى مەرجەکانى بەڵێندەرایەتى (شروط المقاوله‌ للأعمال الهندسه‌ المدنیه‌) به‌ هه‌ردو به‌شى یه‌كه‌م و دوه‌م دەدرێت.

سەرۆکی شارەوانی کەلار، باس لە یەکێک لەو کۆمپانیایانە دەکات کە سزا دراوە. ئەکرەم ساڵەح وتی: ”پڕۆژەی قیرتاوکردنی گەڕەکی سەرکەوتن ئەگەرچی قیرەکەشی کردبو، بەڵام لە پشكنین دەرنەچو، سزا درا بەوەی کە بودجەی بۆ خەرج نەکرا و کۆمپانیاکەش خرایە لیستی رەشەوە“.

هەروەک لە ناحیەی سەرقەڵاش کە قادر فەتاح، سەرۆکی شارەوانی ئێستای کفری پێشتر لەوێ سەرۆکی شارەوانی بوە، دەڵێت:  «لەماوەی کارکردنم لە ناحیەی سەرقەڵا چەند جارێک ئەوە رویداوە کە ئەو قیرەی بەکارهێنراوە لەڕوی کوالێتیەوە باش نەبوە، کۆمپانیاکەم ناچار بە گۆڕینی کردوە».

لەبارەی قەزای کفریەوە وتی: لە قەزای کفریش ساڵی ٢٠١٩ یەکێک لەو گەڕەکانەی کە قیرتاوی بۆ کراوە بە هۆی ئەوەی لەکاتی خۆیدا بە باشی کاری تێدا نەکرابو ناچار بوین چاکسازی تێدا بکەین.

 

8. داهاتی هاتوچۆ چی بەسەر دێت؟ 

بەڕێوبەرایەتی هاتوچۆی گەرمیان ئامادەی ئاشکراکردنی داهاتەکەی نیە کە لە شۆفێران وەردەگیرێت بە ناوی رێگاوبانەوە، پرسیار ئه‌وه‌یه‌: لەو داهاتە چەندی بۆ رێگاو شەقامەکان خەرجکراوە؟ هەریەکە لە بەڕێوبەرایەتی رێگاوبانی گەرمیان و شارەوانیەکانی ئەم ناوچەیە رەتیدەکەنەوە داهاتی هاتوچۆیان بۆ بگەڕێتەوە بۆ ئەوەی پرۆژەی رێگاوبان و شەقامی پێئەنجام بدەن.

عەدنان خەلیل، رەتیکردەوە هیچ داهاتێکی هاتوچۆ بگەڕێتەوە بۆیان، وتی: ”وەزارەتى ئاوەدانکردنەوە و نیشتەجێکردن داوایکردوە ئەو داهاتە بدرێت بە وەزارەتەکەمان و خزمەتى رێگاوبانەکانى پێ بکرێت نەک بدرێت بە وەزارەتى ناوخۆ“.

بۆ شارەوانیەکانیش بەهەمان شێوەیە، ئەکرەم ساڵح، سه‌رۆكى شاره‌وانى كه‌لار، دەڵێت: هیچ پارەیەکمان لە داهاتی هاتوچۆ بۆ ناگەڕێتەوە بۆ نۆژەنکردنەوە، لە داهاتەکەی خۆشمان تەنها لەم چەند ساڵەی کۆتایدا توانیومانە (١٥٪)ی خەرج بکەین بۆ پرۆژه‌كانمان.

 

9. گەرمیان کارگە قیرە حکومیەکەی دەفرۆشرێت و قیر دەکڕێت

بەڕێوبەرایەتی رێگاوبانی گەرمیان خاوەنی کارگەی قیر و کانی چەولمی تایبەت بەخۆی بوە، بەڵام لە موزایەدا دەیفرۆشێت.

لە وەڵامدا عەدنان خەلیل، بەڕێوبەری ریگاوبانی گەرمیان دەڵێت:  ئەو کارگەیانەى کە هەبو بە کەڵکى بەرهەمهێنان نەهاتوە و بەهیچ شێوەیه‌ک نەتوانراوە سودی لێوەربگرێت بەهۆى کۆنى و خراپى و کواڵتى نزمى کارگەکانەوە.

ئەمە لە کاتێکدایە بۆ پێویستی گەرمیان دەبوایە ٢ کارگەی قیری تێدا بوایە، لەگەڵ ئەوەشدا خەڵکی گەرمیان شارەزای زۆر باشیان هەیە لە دروستکردنی قیردا تەنانەت لە کارگەی قیری شارەکانی دیکەی هەرێم خەڵکی گەرمیان کاری تێدادەکات، بەوهۆیەی لە ناوەڕاستی ساڵەکانی سەدەی رابردو لە بەغداو شارەکانی تری عێڕاقدا لە کارگەکانی قیردا کاریان کردوە. 

ئەمە لەکاتێکدایە ئەگەر کارگەی قیری حکومی هەبێت بە نرخێکی کەمتر حکومەت دەتوانێت پڕۆژەکان بکات، بەتایبەت رێگای گوندەکان بکاتە قیر.

 

10. ئایا بۆ پرۆژە خزمەتگوزاریەکان جیاوازی دەکرێت لە نێوان گەرمیان و ناوچەکانی دیکە؟

بەڵێندەری پرۆژەکان گومانیان لەوەهەیە جیاوازی بکرێت لەنێوان گەرمیان و ناوچەکانی دیکە، سەرۆکی لیژنەی ئاوەدانکردنەوە لە پەرلەمانی کوردستان دەڵێت: ”گومانێکی بەهێزم لەسەر ئەو بابەتە هەیە“، ئەندامێکی ئەنجومەنی پارێزگاش ئەمە بە موزایدەی سیاسی دەزانێت، حکومەتیش دەڵێت پرۆژەکانمان لە ریزی ستراتیژیەکان داناوە کەچی پارەی بۆ خەرج ناکات.

عوسمان محەمەد، بەڕێوبەری کۆمپانیای جێبەجێکاری رێگای نێوان کەلار -دەربەندیخان وتی: گومان دەکەین بەڵێندەرێک رێگاوبانێک تەواو بکات و بە هەدیە بیدات بە حکومەت، چونکە ئێمە لەم کۆمپانیایەدا زیاد لە ١٠٠٠ کارمەند کار لە پرۆژەکەدا دەکەن، بەڵام خەرجنەکردنی پارە بۆ پرۆژەکە وایکردوە دەستبەرداری کارەکانیان بن.

”یەکێک لە گومانە بەهێزەکان ئەوەیە بەڵێندەرەکانی هەولێر و دهۆک لە بەرامبەر بەردەوامی کارەکانیان زەویان پێبدرێت ئەگەر نا هیچ جیاوازیەک لە نێوان دڵسوزی بەڵێندەرێک لێرەو لەوێ نیە“. هاوڕێ مەلا ستار، سەرۆکی لیژنەی ئاوەدانکردنەوه‌ و وەبەرهێنان لە پەرلەمانی کوردستان، ئەمە دەڵێت.

وتیشی: لە هەمو دونیا ئەو ناوچەی لە روی ئابوریەوە لە پێشترە  بوجەی زیاتری بۆ خەرج دەکرێت، بەڵام گەرمیان نە لەڕوی داهات و نە لەڕوی قوربانیەوە خزمەت نەکراوە، ئەوەی جێگەی نیگەرانیەوە حکومەت بە شێوەیەک مامەڵە لەگەڵ گەرمیان دەکات وەک ئەوەی بەشێک نەبێت لە کوردستان.

لە بەرامبەردا زیاد حەمە رەزا، ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی دەڵێت: ”بۆ موزایدەی سیاسی بەرامبەر بە پارتی دیموکراتی کوردستان لایەنێک دەڵێت حکومەت جیاوازی دەکات“.

دەشڵێت: حکومەت هی هەمو شار و گوندێکە، ناکرێت بۆ پڕۆژەکان جیاوازی لەنێوانیاندا بکرێت، لە زاخۆوە تا خانەقین خەڵکی گلەی هەیە لە کەمی پڕۆژە، بەڵام ئەمه‌ ناکاتە ئەوەی بڵێین جیاوازی دەکات لە شارێک بۆ شارێکی دیکە.

وەڵامی بەڕێوبەری رێگاوبانی گەرمیان ئەوەیە حکومەت پرۆژەکانی گەرمیانی لە گرنگەکان پۆلێنکردوە، بەڵام بودجەی بۆ خەرج ناکات ”پرۆژە ستراتیژیەکان کە لە ئێستا لە گەرمیان جێبەجێ دەکرێت لەلایەن حکومەت بە پرۆژەى ستراتیژى و گرنگ پۆلین کراون، بەڵام لەگەڵ ئەوه‌ش دا بەهۆى قەیرانى داراییەوە نەتوانراوە شایستە داراییه‌کانى بەڵێندەر لە کاتى خۆیدا خەرج بکرێت“.

 

11. بە (٥٠٠) ملیۆن دۆلار کێشەی رێگاوبان لە گەرمیان نامێنێت

لە ئێستادا رێگاوبانی گەرمیان کار لە چوار پرۆژه‌دا دەکات کە بڕی تێچوەکەی (١٠٦،١٨٣،٦١٧،٩٩٥) دیناره‌، ئیشکردن لەم پرۆژانەدا زۆر سست و لاوازە، چەندینجار کارکردن تێدا وەستاوە بە هۆی تەمویل نەکردنی پێشینەکانیان (پێنه‌دانى پاره‌)،  بڕی ئەو بودجەیەی کە ماویانە بۆ ئەوەی پرۆژەکان تەواوبکرێن (691, 615, 121, 82) دیناره‌، لەگەڵ ئەوەشدا  چوار پرۆژەی بەتەواوی کارەکانی وەستێنراوە بۆ کاتێکی نادیار.

چەند پسپۆرێکی رێگاوبان باسلەوەدەکەن رێگا کۆنەکانی گەرمیان ماوەی چەند ساڵیکی دیکە بەتەواوی توانای هاتوچۆکردنیان پێدا نامێنێت، ئەوەی هەیە ئەو پرۆژانەی بۆ گەرمیان لە قۆناغی جێبەجێکردندان تەنها یەک ساید کاری تێدادەکرێت بەمەش لە کاتی تەواوکردنی ئەو سایدانە بە لەدەستدانی رێگاکانی ئێستا دوبارە رێگاکان دەبنەوە تاک ساید.

هەروەک چەندین رێگەی سەرەکی بەتەواوی بەکەڵکی هاتوچۆنەماون بەنمونە رێگای نێوان کفری - دوزخورماتو کە هەرێمی کوردستان و عێڕاق پێکەوە دەبەستێتەوە و هاتوچۆی بازرگانی و گەشتیاری و سەردانیکەری زۆری لەسەرە.

هاوکار محەمەد، چالاکوان لە قەزای کفری دەڵێت: سەرەڕای ئەوەی رێگاکە یەک سایدە، بە تەواویش تێک چوە.

بەڕێوبەرەکەی رێگاوبانی گەرمیان وەڵامەکەی ئەوەیە زۆربەى رێگاکانى دەڤەرى گەرمیان کاریان تێدا کردوە، بەڵام لە ساڵى (٢٠١٤)ـەوە بە هۆى قەیرانى دارایییەوە نەتوانراوە کار بۆ هەندێك لەو رێگا کۆنانە بکرێت،  لە کاتى بونى بودجەى پێویستدا کاریان بۆ دەکرێت.

عەدنان خەلیل، ئاماژەی بەوەدا: بە پێی ئەو دەرخستەو پرۆپۆزەڵەی هەیانە پێویستیان بە (٥٠٠) ملیۆن دۆلارە بۆ تەواوکردنی سەرجەم پرۆژەکانیان و دروستکردنی تۆڕی رێگاوبان بۆ سەرجەم شار و شارۆچکەکان و گوندەکان.

بەڕێوبەری هاتوچۆی گەرمیان، چارەسەری ئەم کێشەیە بەوەدەبینێت کە گەرمیان پێویستی بە شەقام و پردی زیاترە.

محسن مەنسور، ده‌ڵێت: سەرەتا دەبێت زۆر گرنگی بە گواستنەوەی گشتی بدرێت (شەمەندەفەر، میترۆ، ترام وای و پاسی گەورە) بۆ کەمکردنەوەی لۆد لەسەر شەقام و لە ده‌رئه‌نجامیش دا کەمکردنەوەی روداو، هەروەها تەواوکردنی شەقامە دوئاڕاستەیەکان و بەسیستەماتیک کردن و کۆنترۆڵکردنی شەقامەکان کە هەمویان لەژێر کامیرای چاودێریى بن وەکو ئەوەی کەئێستا لە زۆربەی وڵاتان جێبەجێ دەکرێت، بەم شێوازانە دەتوانین گیانی خۆمان و خێزانمان و ماڵی تایبەت و ماڵی گشتی بپارێزین ئەگەر نا دەبێت لە هەر سات و وەختێک چاوەڕوانی هه‌واڵی پێچەوانەکەی بین بەداخەوە.

ئەندامێکی پەرلەمانیش دەڵێت: بە داهاتی ناشەرعی ١٠ رۆژی حزبەکان رێگاکانی گەرمیان کێشەیان نامێنێت.

”ماوەیەک پێش ئێستا ئامارێکم کۆکردەوە لە گەرمیان لە ناویدا چەمچەماڵ و دەربەندیخانیشم دانابو، کۆی پرۆژە گرنگ و هەنوکەیەکان تێچوەکەی ناگاتە ١٨٥ ملیۆن دۆلار، لە کاتێکدا رەنگە بەس داهاتی ناشەرعی کۆمپانیا حزبیەکان لە ١٠ رۆژدا بگاتە ئەو پارەیە نەوەک تەنها داهاتە یاسایەکەیان“. هاوڕێ مەلا ستار، سەرۆکی لیژنەی ئاوەدانکردنەوه‌ و وەبەرهێنان لە پەرلەمانی کوردستان واى وت.

 

پێنجه‌م: لێكه‌وته‌ى خراپی رێگاكان

 

1. مەرگی دەیان کەس و برینداربونی سەدان کەس لە رێگاکانی گەرمیان 

بەگوێرەی ئامارەکانی سێ ساڵی بەڕێوبەرایەتی هاتوچۆی گەرمیان (١٢١١) روداوی هاتوچۆ لە گەرمیان رویانداوە لەو ژمارەیە (١١٧) کەس گیانیان لەدەستداوە، (٩٣٦)کەسیش برینداربون.

سەرەکیترین گرفتەکانی هاتوچۆ لە رێگەکانی دەرەوەی شار و شەقامەکانی ناوشار بە وتەی بەڕێوبەری هاتوچۆی گەرمیان، نەبونی شەقام و رێگای دو ئاڕاستەی کە هەمو خەسڵەت و بنەماکانی شەقامی ستاندەردی جیهانی تێیدا بەدی بکرێت بە (هێڵ، هێما، لاتەنشتی شەقام، گارد رایڵ و روناکی)، ئەمە لە لایەک و لە لایەکی تریشەوە گرنگی نەدان بە پێشخستنی گواستنەوەی گشتی بە میتۆدێکـی پێشکەوتوانەی سەردەم کە راستەخۆ دەبێتە هۆی کەمبونەوەی قەرەباڵەغی شەقام و لەکۆتایشدا کەمبونەوەی روداوی هاتوچۆ.

2. خراپی ریگاکان و زیانی مادی بۆ شۆفێران 

خراپی رێگای کەلار- سلێمانی بە نمونە وایکردوە شۆفێران توشی زیانی مادی زۆر ببنەوە سەرەڕای مەترسی لەسەر ژیانیان.

عەبدوڵڵا عەزیز، نوێنەری شۆفێرانی پاسی کەلار- سلێمانی دەڵێت: ناچارین ٤ مانگ جارێک تایەی ئۆتۆمبێلەکانمان بگۆڕین بەهۆی ئەوەی رێگای کەلار سلێمانی پڕه‌ له‌ تاسه‌ و چاڵ و چۆڵی.

وتیشی : سایدە کۆنەکەی رێگاکە بەتەواوی خراپ بوە و کەڵکی هاتوچۆکردنی نەماوە بەهۆی تاسەی زۆر و زیخەوە.

لەگەڵ ئەوەشدا هۆکارێکە بۆ ئەوەی بڕی زیاتری بەنزین و گاز خەرج بکەین.

 

به‌شى دوه‌م: دەرئەنجام و راسپاردەکان

یه‌كه‌م: دەرئەنجامەکان

1. لە سنوری ئیدارەی گەرمیان به‌ درێژایی ١٧٠ کم رێگا هه‌یه‌، له‌و ژمارەیە ١٠٠کم دوسایدە یان کاری تێدادەکرێت بۆ دوسایدیی. له‌باره‌ى شه‌قامه‌كانیشه‌وه‌ له‌ نێو شاره‌كان دا، جگە لە کەلار کە ٣٢ شەقامی هەیە، هیچ ژماره‌یه‌كى ورد و دروست نیه‌ له‌سه‌ر ژماره‌ى شه‌قام و درێژیه‌كه‌یان.

هه‌رچی ناحیه‌ و گونده‌كانیشه‌، به‌هه‌مانشێوه‌ ئامارى ورد له‌به‌رده‌ستدا نیه‌ و به‌هۆی نه‌بونى نه‌خشه‌ى بنه‌ڕه‌تیشه‌وه‌ زۆرینه‌ى ناحیه‌كان شه‌قامیان سنوردار و نه‌گونجاوه‌.

 

2. كارى رێگاوبانه‌كان «ئه‌وانه‌ى نێوان شار و ناحیه‌كان» له‌لایه‌ن به‌ڕێوبه‌رایه‌تى رێگاوبانى گه‌رمیانه‌وه‌ سه‌رپه‌رشتی ده‌كرێت، كه‌ به‌ڕێوبه‌رایه‌تیه‌كى سه‌ر به‌ به‌ڕێوبه‌رایه‌تى گشتى رێگاوبانه‌ له‌ وه‌زاره‌تى ئاوه‌دانكردنه‌وه‌ و نیشته‌جێكردن. هه‌رچی شه‌قامه‌ ناوخۆییه‌كان و ناو سنورى شاره‌وانیه‌كانه‌، له‌لایه‌ن شاره‌وانیه‌كانه‌وه‌ سه‌رپه‌رشتی ده‌كرێت.

 

3. سه‌رباری بونى پاره‌ و بودجه‌یه‌كى زۆر له‌ هه‌رێم له‌دواى 2003وه‌، به‌ڵام له‌ روى بونیادی رێگاوبانى مۆدێرین و دوسایدییه‌وه‌، هه‌نگاوى زۆر گه‌وره‌ و ستراتیژی نه‌نراوه‌، به‌پێچه‌وانه‌وه‌ له‌ناو شاره‌كاندا كارى به‌رچاو كراوه‌، به‌تایبه‌ت له‌ قه‌زاى كه‌لار كه‌ زۆرینه‌ى شه‌قامه‌ سه‌ره‌كیه‌كانى به‌ دوسایدی كراوه‌.

ئه‌مه‌ش ده‌ریده‌خات پلانێكى گشتگیریی حكومیی بۆ ئه‌م پرسه‌ بونى نه‌بوه‌، به‌ڵكو هه‌ر ناوچه‌ و هه‌ر شاره‌وانیه‌ و به‌پێی ئه‌وله‌ویه‌تى خۆی، گرنگی به‌م پرسه‌ داوه‌.

ئێستاش له‌گه‌ڵ بونى قه‌یرانى دارایی له‌ماوه‌ى 5 ساڵی رابردودا، رێگاوبانه‌كان دیارترینی ئه‌و كه‌رتانه‌ن كه‌ زیانیان به‌ركه‌وتوه‌، چ له‌وه‌ى به‌هۆی نه‌بونى بودجه‌وه‌ پرۆژه‌كانى راگیراوه‌، چ له‌وه‌ى كه‌ هه‌ر به‌هۆی نه‌بونى بودجه‌وه‌ ناتوانرێت چاكسازییان تێدا بكرێت.

 

4. رێگاوبانه‌كانى گه‌رمیان له‌ حاڵێكدان كه‌ هه‌مو وه‌سفێكى ناشرینییان بۆ ده‌شێت، تاوای لێهاتوه‌ رێگاى كه‌لار سلێمانى به‌ «رێگاى مه‌رگ» ناودێر بكرێت، ئه‌مه‌ش به‌هۆی خراپییان كه‌ وایلێهاتوه‌ هاتوچۆپێداكردنى زۆر ناڕه‌حه‌ت و خراپ بێت.

ئه‌م حاڵه‌ته‌ له‌ شه‌قامى ناو شار و ناحیه‌كانیشدا هه‌یه‌، به‌ڵام به‌ قه‌باره‌ى كه‌متر، به‌وپێیه‌ى شه‌قامه‌كان له‌ روى خێرایی پێداتێپه‌ڕینه‌وه‌ سنوردارترن.

 

5. ئه‌م خراپیه‌ى رێگا و شه‌قامه‌كان زیانی زۆری گیانى و دارایی لێكه‌وتوه‌ته‌وه‌، به‌شێوه‌یه‌ك له‌ ماوه‌ى سێ ساڵ (2018، 2019 و 2020) دا، (١٢١١) روداوی هاتوچۆ لە گەرمیان رویانداوە لەو ژمارەیە (١١٧) کەس گیانیان لەدەستداوە و (٩٣٦)کەسیش برینداربون.

ئه‌گه‌رچی ژماره‌ى روداوه‌كانى هاتوچۆ له‌ شه‌قامی ناو شاره‌كان زیاتره‌ وه‌ك له‌ رێگاكانى هێڵه‌كانى ده‌ره‌وه‌، به‌ڵام گیان له‌ده‌ستدان و برینداربونه‌كانى رێگاكان زیاتره‌ وه‌ك له‌ شه‌قامه‌كان.

6. هه‌وڵه‌كانى حكومه‌ت بۆ دروستكردنى رێگاى نوێ هه‌م دره‌نگ كه‌وت، هه‌میش خاوه‌خاوى تێداده‌كرێت، به‌شێوه‌یه‌ك كه‌ به‌هۆی خه‌رجنه‌كردنى سولفه‌ و پاره‌ى پێویسته‌وه‌، رێگاكان زۆر به‌خاوى كاریان تێداده‌كرێت چ له‌ روى دروستكردن و چ نۆژه‌نكردنه‌وه‌شه‌وه‌.

 

7. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ى رێگاكان خراپن، هاوكات سه‌رپێچی زۆریشی به‌رامبه‌ر ده‌كرێت، به‌تایبه‌تى له‌روى پێداتێپه‌ڕینی ئۆتۆمبیل به‌ كێشى زۆر و زیاده‌وه‌، لێپێچینه‌وه‌كانى حكومه‌تیش له‌مڕوه‌وه‌ زۆر كارا نیه‌ و ته‌نانه‌ت گومانی تێوه‌گلانی به‌رپرسانى حكومیش له‌ چاوپۆشی له‌م حاڵه‌ته‌ له‌ ئارادایه‌.

 

8. لەسەرجەم پارێزگاکان بودجەی تایبەت بە چاکسازی رێگاکان هەیە، بۆ گەرمیان ئەم بودجەیە نیە، هه‌روه‌ك ئه‌و مانگانه‌یه‌ى «‌نەسریە» بۆ به‌ڕێوبه‌رایه‌تى رێگاوبانى سنوره‌كه‌ هه‌یه‌، زۆر كه‌مه‌ و جێگه‌ ناگرێت.

 

9. شاره‌زایان و ئه‌ندازیاران گومانى زۆریان له‌وه‌ هه‌یه‌ كه‌ به‌پێی ستانداردى جیهانى و رێگاى دروست پرۆژه‌كانى رێگاوبان و شه‌قامه‌كان ئه‌نجام نادرێن، یان مه‌وادى هه‌رزان له‌ پرۆژه‌كان دا به‌كارده‌هێنرێن، ئه‌مه‌ش واده‌كات كوالێتیان خراپ بێت و زۆریش به‌رگه‌ نه‌گرن. سه‌رباری ئه‌مه‌ش لێپێچنه‌وه‌ى پێویست له‌مباره‌وه‌ ناكرێت به‌تایبه‌تى له‌ روى سزادانى سه‌رپێچیكاران و «گه‌نده‌ڵكاران».

 

10. ئه‌گه‌رچی رێگاوبانى سنوره‌كه‌ به‌رفراوانه‌، به‌ڵام ژماره‌ى كادیر و به‌تایبه‌تى كادرى ته‌كنیكی و ئه‌ندازیارى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى رێگاوبانى سنوره‌كه‌ و شاره‌وانیه‌كان، زۆر كه‌من، هه‌روه‌ك ئه‌مانه‌ش پێویستیان به‌ پێگه‌یاندنى زانیاری نوێ هه‌یه‌ له‌باره‌ى پسپۆڕی و بواره‌كه‌یانه‌وه‌ كه‌ بۆیان فه‌راهه‌م ناكرێت.

 

دوەم: راسپارده‌كان

1. پێش هه‌مو هه‌نگاوێك ده‌بێت روپێوییه‌كى ورد له‌لایه‌ن ده‌زگا په‌یوه‌ندیداره‌كانه‌وه‌ بكرێت بۆ زانینی ئه‌وه‌ى به‌ وردی چه‌ند رێگا و شه‌قام بونى هه‌یه‌ و چه‌ندیان قیرتاو و كۆنكریت كراون و چه‌ندیان هێشتا بونیان نیه‌ و پێویسته‌ له‌ ساڵانى داهاتودا دروست بكرێت. به‌بێ ئه‌م به‌رچاو رونیه‌ كه‌ ئێمه‌ هه‌ستمان نه‌كرد له‌لای ده‌زگا په‌یوه‌ندیداره‌كان هه‌بێت، هه‌ر هه‌نگاونانێك له‌م بواره‌دا كه‌موكورت ده‌بێت و به‌ته‌واوى جێگه‌ ناگرێت.

 

2. پێویسته‌ رێگاوبانه‌كان له‌ ئه‌وله‌ویه‌تى حكومه‌تى هه‌رێم و خۆجێی سنوره‌كه‌ بێت، چونكه‌ هه‌ر هه‌نگاوێكى ئاوه‌دانیی، به‌ بێ بونى رێگاوبان و شه‌قامى شارستانى و مۆدێرن، كه‌موكورتی ده‌بێت و به‌شی پێویست سه‌رناگرێت.

بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ش هانى ئیداره‌ى گه‌رمیان ده‌ده‌ین كه‌ له‌ رێگه‌ى كۆنفرانس و كۆبونه‌وه‌ى فراوانه‌وه‌، هه‌وڵ بۆ داڕشتنى پلان و ستراتیژیه‌تێك له‌بوارى رێگاوبان بدات.

 

3. پێویسته‌ له‌كاتى باشتربونى دۆخی دارایی به‌ زویی پرۆژه‌ى بواری رێگاوبان ئه‌نجام بدرێت، به‌تایبه‌تى رێگاى نێوان شاره‌كان و ئه‌وانه‌ى رێی بازرگانییان له‌سه‌ره‌. بۆ ئه‌مه‌ش ده‌بێت له‌ ئێستاوه‌ پلانی پێویست دابنرێت و ئه‌وله‌ویه‌ت به‌ پرۆژه‌كان بدرێت.

 

٤. پێویسته‌ ده‌زگا په‌یوه‌ندیداره‌كان به‌دواداچونى جیدی بكه‌ن و چاودێری ورد بن له‌سه‌ر كوالێتى پرۆژه‌كانى رێگاوبان و شه‌قامه‌كان، چاونه‌پۆشن له‌و كه‌موكورتیانه‌ى كه‌ ده‌وترێت بونیان هه‌یه‌. هه‌روه‌ك قوربانی به‌ كوالێتى نه‌ده‌ن له‌پێناو هۆكارى دیكه‌.

 

٥. پێویسته‌ كارمه‌ند و ئه‌ندازیارى زیاتر بۆ ده‌زگا په‌یوه‌ندیداره‌كان دابین بكرێت، به‌تایبه‌تى شاره‌زایانى بوارى رێگاوبان، بۆ ئه‌وه‌ى پرۆژه‌كان به‌سه‌ركه‌وتویی ئه‌نجام بدرێن.

هاوكات خول و راهێنانى به‌رده‌وام بۆ ئه‌و كارمه‌ند و ئه‌ندازیارانه‌ بكرێته‌وه‌ له‌باره‌ى شێوازه‌ پێشكه‌وتوه‌كانى بوارى رێگاوبان و ئه‌ندازه‌ى هاتوچۆ و رێگاوبانه‌كان، به‌مه‌به‌ستى سودبینین و جێبه‌جێكردنیان له‌ پرۆژه‌ ناوخۆییه‌كان دا.

 

٦ ده‌بێت ئه‌و جیاوازییه‌ى كه‌ هه‌یه‌ له‌نێوان گه‌رمیان و ناوچه‌كانى تر له‌ روى په‌راوێزخستنى گه‌رمیان له‌ بودجه‌ى پرۆژه‌ و چاكسازیی كۆتایی پێبهێنرێت، بۆیه‌ پێویسته‌ حكومه‌تى خۆجێی و نوێنه‌ره‌ هه‌ڵبژێردراوه‌كان له‌سه‌ر ئه‌م پرسه‌ به‌ده‌نگ بێن و پێكه‌وه‌ كار بۆ ئه‌وه‌ بكرێت كه‌ به‌گوێره‌ى پێویستی و مافی ناوچه‌كه‌، به‌شه‌ بودجه‌ی بۆ دابنرێت.

 

٧. گرنگه‌ پارله‌مانتاران و نوێنه‌رانى ئه‌نجومه‌نى پارێزگا به‌ هاوبه‌شى له‌گه‌ڵ حكومه‌تى خۆجێی، فشار دروستبكه‌ن له‌سه‌ر حكومه‌ت به‌مه‌به‌ستى خه‌رجكردنى سولفه‌ و پاره‌ راگیراوه‌كانى ئه‌و پرۆژانه‌ى رێگاوبان و شه‌قام كه‌ له‌ سنوره‌كه‌دا وه‌ستاون، بۆ ئه‌وه‌ى بتوانرێت له‌ ماوه‌یه‌كى كه‌متر له‌وه‌ى چاوه‌ڕێ ده‌كرێت، ته‌واو بكرێن.

 

٨. بره‌ودان به‌ شه‌قامه‌كانى نێو شاره‌كان چ له‌ روى نۆژه‌نكردنه‌وه‌ى شه‌قامه‌كان، چ له‌ روى دروستكردنى شه‌قامی نوێ، به‌تایبه‌تى شه‌قامى بازنه‌یی گرنگ، لةم سةنطةيةوة هانى شاره‌وانیه‌كان ده‌ده‌ین بۆ بره‌ودان به‌و شه‌قامانه‌، چونكه‌ فشار له‌سه‌ر ناو شاره‌كان كه‌مده‌كه‌نه‌وه‌.

 

٩. بونى به‌رزه‌پرد و یه‌كتربڕى مۆدێرن زۆر گرنگه‌ بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ى فشاره‌كان له‌سه‌ر رێگاوبانه‌كان و شه‌قامه‌كان، پێویسته‌ لایه‌نه‌ په‌یوه‌ندیداره‌كان ئه‌مه‌ به‌هه‌ند وه‌ربگرن.

 

١٠. پێویسته‌ رێگا بازرگانیه‌كان و به‌تایبه‌تى ئه‌وانه‌ى مه‌رزه‌كانى له‌سه‌ره‌، له‌ پێشینه‌ى گرنگیپێدانه‌كان دا بێت و حكومه‌ت له‌و روه‌وه‌ پلانی هه‌بێت. هه‌روه‌ك له‌ رێگه‌ى به‌خششی كۆمپانیاكان و دانانى باج، هه‌وڵی دروستكردنى رێگاوبانى مۆدێرن بدات.

 

١١. ده‌بێت شه‌فافیه‌ت په‌یڕه‌و بكرێت له‌ وه‌رگرتنى باجی رێگاوبان و هاتوچۆ، به‌شێوه‌یه‌ك كه‌ به‌شى ناوچه‌كان له‌و باجانه‌ به‌ شێوازێكى دادپه‌روه‌رانه‌ بدرێت و بۆ پرۆژه‌ى رێگاوبان به‌كاربهێنرێن.