د. عه‌بدولموته‌ڵب ره‌فعه‌ت سه‌رحه‌ت

 

عێراق یەکێک لەو وڵاتانەیەى جیهانه‌ کە تواناى روبەڕوبونەوەى گۆڕانکارییەکانى ئاو و هەواى نییە، رۆژ لە دواى رۆژ دیاردە توندەکانی کەشوهەوا وەک: بەرزبونەوەی پلەکانی گەرما، کەمی دابارین، بارانى بەلێزمە (هەندێك ساڵ و مانگ)، وشکەساڵی و کەمی ئاو، هەروەها خۆڵبارین و لافاو وهەندێك لە دیاردە توندەکانى تر، زەقتردەبنەوە. لە ساڵی ٢٠٢١ عێراق دوەم وشکترین ساڵى بە خۆیەوە بینى لە ماوەی ٥٠ ساڵدا بەهۆی کەمی بارانبارین. لە ساڵى ٢٠٢٢ هەمان دیاردە دوبارە بویەوە بەبێ ئەوەى هیچ هەنگاوێکى زانستى لەلایەن عیراق وهەرێمى کوردستانەوە بگیرێتەبەر. هەروەها داهاتى ئاو لە روبارەکانی فورات و دیجلە و زێیەکانیانەوە بەڕێژەی ٥٠-٦٠% کەمیکرد و زۆنگاوه‌كان کە بەشێکن لە مێژوی ناوچەکانى باشور و یەکێکە لە سەرسوڕهێنەرەکانی میراتی سروشتی لە عیراق، بەرەو وشکبون هەنگاودەنێن. هاوكات پلەکانی گەرما لە عێراق ساڵ لە دواى ساڵ بەرز دەبنەوە و هەندێك لە شارەکانى عیراق سەروى ٥٠ پلەى سەدییان تۆمارکردوە لە چەند ساڵى رابردودا. بۆیە گومانى تێدا نییە عیراق بە هەرێمى کوردستانەوە بە بارودۆخێکى سەختى گۆڕانکارییەکانى ئاو و هەوادا تێدەپەڕێت کە بەشێک لە هۆکارەکانى ئەم گۆڕانکارییە (جیهانییە) واتا عیراق وەکو وڵاتانى ترى جیهان لە ژێر کاریگەریی ئەم گۆڕانکارییەن کە لە ئەنجامى خراپ بەکارهێنانى سامانە سروشتیەکانەوە سەرچاوەى گرتوە، بەشێکى ترى ئەم گۆڕانکارییە لۆکاڵییە واتا لە ناوخۆى عیراق و هەرێم وەکو پێویست نەتوانراوە ئامراز و رێکارەکانى خۆگونجاندن لە گەڵ گۆڕانکارییەکانى ئاو و هەوادا پەیڕەو بکرێت. 

 

لەم سەدە تازەیە زۆربەى ناوچەکانى هەرێمى کوردستان وعیراق دوچارى وشکەساڵى بونەتەوە وەک دیاردەیەک یا نیشانەیەک لە نیشانەکانى گۆڕانى ئاو و هەوا، چونکە لەڕوى زانستیەوە نۆرماڵە کە ناوچەیەکى جوگرافى دیاریکراو یەک جار روبەڕوى وشکەساڵى ببێتەوە لە ماوەى نێوان ٧-١٣ ساڵدا، بەڵام زیاتر لەو ستاندەردە هیچ بە بارودۆخێکى ئاسایی هەژمار ناکرێت، بەڵکو بە نیشانەیەکى مەترسیدار دادەنرێت. لە بیستوپێنج ساڵى رابردودا وشکەساڵى دوچارى ناوچەکانى هەرێمى کوردستان بوەتەوە بە شێوە و جۆری جیاواز، بۆ نمونە لەو ماوەیەدا ناوچە جیاجیاکانى هەرێمى کوردستان (٧-٩) جار دوچارى وشکەساڵى گشتى، وشکەساڵى کشتوکاڵى، ئابورى، کەشناسی وهایدرۆڵوجى بونەتەوە. ئەوەش نیشانەیەکى مەترسیدارە و پێویستە ئیشى زانستى زۆری لە سەر بکرێت وهەوڵ بدرێت زیاتر لەو گۆڕانکارییە ژینگەییانە تێبگەین و خۆمانى لەگەڵدا بگونجێنین بە شێوەیەک کە کاریگەرى و زیانەکانى کەمتر بکەینەوە.

 

لەساڵى ٢٠٢١ کە هەرێمى کوردستان بە گشتى روبەڕوى وشکەساڵییەکى توند بویەوە و سەرچاوەکانى ئاو گەشتنە ئاستێکى مەترسیدار، بەندە لە گەڵ چەند پسپۆرێکى بوارى سەرچاوەکانى ئاو و ژینگە و کشتوکاڵ بانگهێشتى کۆبونەوەى دیوانى وەزارەتى کشتوکاڵ وسەرچاوەکانى ئاو کراین بۆ گفتوگۆکردن لە سەر زیانەکانى وشکەساڵى و چۆنیەتى روبەڕوبونەوەى. من له‌وێدا هەندێك بەڵگەى زانستیم خستەڕو لە سەر گۆڕانکارییەکانى کەشوهەوا و زیادبون یا دوبارەبونەوەى وشکەساڵى وەک یەکێک لە نیشانەکانى گۆڕانى ئاو و هەوا، باسم له‌وه‌كرد دەبێت ساڵانە پلانى تێروتەسەلمان هەبێت بۆ روبەڕوبونەوەى ئەم دیاردەیە. دواى زیاتر لە کاتژمێرێك قسەکردن لە سەر ئەم بابەتە لە گەڵ ئەو پسپۆڕە بەڕێزانەى کە بانگهێشت کرابوین، بەڕێز وەزیری کشتوکاڵ وسەرچاوەکانى ئاو بە یەک دێڕ هەموانى توشى شۆک کرد و وتى: "باوەڕ ناکەم مەترسییەکە ئەوەندە جیدى بێت، من پێموایە ساڵى داهاتو وەک ساڵى ٢٠١٩ دەبێت و بێڵ ماوسەکە سەڕێژ دەکات و خەڵک دەچێت سەردانى دەکات!!". بە ڕاستى ئەم قسەیە توشی شۆکى کردم، لەوکاتەشه‌وە بۆم دەرکەوت کە ئێمە لە مەترسییەکى راستەقینەداین و تواناى روبەڕوبونەوە و ئیدارەدان و خۆگونجاندنمان نییە لە گەڵ ئەم بارودۆخە ژینگەییە کە روبەڕومان بوەتەوە. ئێستاش كه‌ ئەو قسەیەى جەنابى وەزیر دەکەوێتە یادم، دڵم پێى توندە دەبێت. ئەوە بو لە ساڵى ٢٠٢٢ بەهەممان شێوەى ساڵى ٢٠٢١ و بگرە بە شێوەیەکى سەختتر، روبەڕوى وشکەساڵى بوینەوە بۆ ساڵى دوەم لەسەریەک، ئێستاش لە ٢٠٢٥ داین وجارێکى تر دوچارى ئەم دیاردە دەبینەوە.

 

لە ماوەى ٥ ساڵى رابردودا، واتا لە نێوان ساڵانى ٢٠٢٠-٢٠٢٥ هەرێمى کوردستان بە گشتى ٣ جار دوچارى وشکەساڵى بوتەوە، کە دو جاریان وشکەساڵى گشتى بوە واتا (کشتوکاڵى، ئابورى، هایدرۆلۆجى وکەشناسی)، ساڵێکیشیان کە ئەمساڵە ٢٠٢٥ دوچارى وشکە ساڵى جۆراوجۆر بوەتەوە بەپێى ناوچە جیاوازەکان. بۆ نمونە تائەم ساتە کە نزیکەى مانگێكى ماوە بۆ تەواوبونى وەرزى باران یا (ساڵى ئاوى)، چەند ناوچەیەک لە ناوچەکانى کوردستان نزیکن لە تێپەڕاندنى وشکەساڵى وەکو پارێزگاى هەڵەبجە کە رەنگە لە ڕوى کشتوکاڵییەوە کێشەى زۆرى نەبێت، بەڵام لەڕوى هایدرۆلۆجییەوە ئەو مەترسیەى تێنەپەڕاندوە. هەندێك ناوچە دوچارى وشکەساڵى گشتى بونەتەوە، وەکو: هەولێر ودهۆک و ئیدارەى راپەڕین و بەشێک لە ئیدارەى سۆران. هەندێك ناوچەش دوچارى وشکەساڵى کەشناسی و هایدرۆلۆجى بونەتەوە، وەکو: شارى سلێمانى و زۆرێک لە قەزاو ناحیەکانى (بڕوانە خشتەکانى ژمارە ١-٥)

 

تایبەت بە ناوچەى گەرمیان، ئەم ناوچەیە تاڕادەیە جیاوازە لە گەڵ ناوچەکانى ترى هەرێمى کوردستان، تەنانەت ئەمجۆرە وشکەساڵییە کە دوچارى گەرمیان بوەته‌وە لە ئەمساڵدا، تاڕادەیە جیاوازە لە گەڵ ناوچەکانى تر وساڵانى رابردو. بەو پێیەى کە ناوچەى گەرمیان پێکهاتوە لە دو زۆن کە زۆنێکیان ناوەڕاست و باشورى گەرمیانە و ساڵانە بۆ تێپەڕاندنى وشکەساڵى پێویستى بە ٢٥٠-٣٠٠ ملم باران هەیە، زۆنى باکور و باکورى خۆرهەڵات کە ساڵانە بۆ تێپەڕاندنى وشکەساڵى  پێویستى بە زیاتر لە ٣٥٠ملم باران هەیە (بڕوانە خشتەى ژمارە ٦). 

 

راستە تاڕادەیەکى باش بڕى باران لە گەرمیان نزیکە لە بڕى پێویست بۆ تێپەڕاندنى وشکەساڵى، بەڵام ناڕێکى لە دابەشبونى بارانبارین وایکردوە کە ناوچەکە دوچارى وشکەساڵى ببێتەوە. بۆ نمونە ژمارەى رۆژانى باران لە زۆنە جیاوازەکانى گەرمیان تەنها (١٨-٢١) رۆژ بوە، لە کاتێکدا ساڵانە تا مانگى نیسان رۆژانى باران زۆر زیاتر بونە لە ئەمساڵ. هاوكات لەو بڕە کە ئەمساڵ باریوە، نزیکەى ١٠٠ملم لە زۆربەى شارەکانى گەرمیان تەنها لە ماوەى کەمتر لە ٣ رۆژدا باریوە لە مانگى یانزە (تشرینى دوەم) بە تایبەتى لە کەلار، پێباز و مەیدان. لە کاتێکدا لە مانگى کانونى یەکەم لە هەمو شارەکانى گەرمیان لە نێوان (٧-٢٠) ملم باران بوە، لە کانونى دوەم بڕەکەى لە هەمو شارەکانى گەرمیان نزیکەى (٠,٨-٥) ملم بوە، کە لەو دو مانگە زۆر پێویستە زۆرترین رێژەى باران ببارێت. دواتر لە مانگى شوبات لە یەک شەو و رۆژدا بڕى (٢٦-٤٢) ملم باران باریوە. ئەم ناڕێکییە و ناهاوسەنگییە لە دابارین و درێژبونەوەی ماوەى نێوان بارانەکان (درێژبونى ماوەى وشکى نێوان بارانەکان) هۆکارى سەرەکین بۆ وشکەساڵى لە ناوچەى گەرمیان. ئەم بارودۆخەش هاوتەریبە لە گەڵ ئەو لێکۆڵینەوانەى کە ئاماژە بەوە دەکەن کە رێژەى گازە گەرمکەرەوەکان و گەرمبونى هەوا و تێکچونى سیستەمى ژینگەیى، هۆکارن بۆ کەمبونەوەى ژمارەی رۆژانی بارانبارین بەڕێژەى نزیکەی ٥% و ماوەى وشکى یان مەوداى نێوان دابارینەکان درێژتر بوەتەوە. ئەمەش یەکێکە لە دیاردە توندەکان و نیشانەیه‌كى سەختی گۆڕانکارییەکانى ئاو و هەوایه‌ بە تایبەتى لە ناوچە وشک و نیمچە وشکەکانی وەکو ناوچەى گەرمیان. ئەمەش کاریگەرى زۆر خراپى دەبێت لە سەر کۆى سیستەمى ژینگە بە تایبەتى لەڕوى کشتوکاڵییەوە، چونکە زیادبونى ماوەى وشکى کاریگەرى دەکاتە سەر رێژەى شێ لە خاکدا لە ئەنجامى زیادبونى رێژەى بەهەڵمبون، بەمەش حاڵەتى (Soil-water stress) لە خاکدا رودەدا. لە لایەکى ترەوە، زیاتر لە ٩٠% لە زەوییە کشتوکاڵییەکانى گەرمیان زەوى کشتوکاڵى (دەیم)ـن کە پشت بە باران دەبەستن، بۆیە تا کاتى نوسینى ئەم وتاره‌، جۆرى وشکەساڵى لە ناوچەى گەرمیان (وشکەساڵى کەشناسی، کشتوکاڵى و ئابوریە) چونکە زۆربەى هەرە زۆرى جوتیاران زەرەمەندبونە لە وەرزى باران. بۆیە لەم بارودۆخەدا بەروبومە چێندراوەکان بە تایبەتى دانەوێڵە پێویستییان بە ئاودێرى تەواوکار (Supplementary irrigation) دەبێت کە دەبێت لە ساڵانى داهاتودا پلانى بۆ دابرێژرێت و سەرچاوەکانى ئاودێرى تەواوکار دیاریبکرێت و كار لەسەر جێبەجێکردنى و پەیڕەوکردنى بکرێت.     

 

بۆ تێگەیشتن لە هۆکارەکانى گۆڕانکارییەکانى ئاو و هەوا، پێشتر تەنها دیاردەکانى لانینا وئیلنینۆ وەکو تەنها هۆکارى سەرەکى ئەبینرا، بەڵام لێکۆڵینەوە نوێیەکان دەریانخستوە چەندین هۆکار و رەگەزى جیاواز رۆڵیان هەیە لە گۆڕانکارییەکانى ئاو و هەوا، وەکو: رێژەى گازە گەرمکەرەوەکان لە بەرگى هەواییدا، رێژەى شێ لە بەرگى هەواییدا، جۆر و ئاڕاستەى با و...هتد. تەنانەت پێشتر وا بیر دەکرایەوە کە کاریگەری گازە گەرمکەرەوەکان تەنها سنوردارە بە بەرزبونەوەى پلەکانى گەرمى، بەڵام لیکۆڵینەوە نوێیەکان دەریانخستوە کە دەردانی گازە گەرمکەرەوەکان کاریگەری لەسەر هەمو رەگەزەکانى ئاو و هەوا هەیە، لەوانەش: سیستەمی با و شێوازی بارانبارین لە سەرانسەری جیهاندا. دەردانی گازە گەرمکەرەوەکان دەبێتە هۆی وشکەساڵی و برسێتی و لافاو و گۆڕانکاری لە ماوە و درێژیى وەرزەکاندا یاخود کەمبونەوەى رۆژانی دابارین لە زۆرێک لە ناوچەکانى جیهان و زیادبونى دیاردە توندەکانى کەشوهەوا بەتایبەتى بارانبارینی بەخوڕ یا (دابارینى بڕێکى زۆر لە کەمترین ماوەدا). بۆیه‌ رەگەزەکانى ئاو و هەوا بە شێوەیەك تێکچون و گۆڕانى تێیاندا دروستبوە کە ناتوانرێت بە شێوەیەکى سادە لێیان تێبگەى، به‌ڵكو زۆرێک لە زانایان بە بەردەوامى خەریکى لێکۆڵینەوەى نوێن بۆ تێگەیشتن لە میکانیزم و هۆکارەکانى گۆڕانى ئاو و هەوا لە هەمو جیهاندا. 

  

وەکو پێشتر ئاماژەى پێکرا، بەشێک لە هۆکارەکانى گۆڕانکارییەکانى ئاو و هەوا  هۆکارى جیهانین کە رەنگە سەخت بێت لە ئێستادا کۆنترۆڵ بکرێن، بەتایبەتى وڵاتە یەکگرتوەکانى ئەمەریکا کە یەکێکە لە هۆکارە سەرەکییەکانى گۆڕانى ئاو و هەوا لە ئێستادا کشاوەتەوە بە شێوەیەکى نافەرمى لە رێکەوتننامه‌ى (پاریس ٢٠١٥) تایبەت بە گۆڕانى ئاو و هەوا. بەشێکى ترى ئەم گۆڕانکارییە لۆکاڵییە واتا لە ناوخۆى عیراق وهەرێم وەکو پێویست نەتوانراوە ئامراز و رێکارەکانى خۆگونجاندن لەگەڵ گۆڕانکارییەکانى ئاو و هەوادا پەیڕەو بکرێت، کە دەبێت کار لە سەر کەمکردنەوەى دەردانى گازە گەرمکەرەوەکان بکرێت و زیاتر پشت بەسەرچاوەى وزەى خاوێن ببەسترێت. هەروەها لەڕوى کشتوکاڵى و ئاودێرییەوە زۆر گرنگە تەرزى نوێ بەرهەمبهێنرێت یا هاوردە بکرێت بەشێوەیەک کە ئەو تەرزانە تواناى بەرگرى کەمئاویى و وشکەساڵییان هەبێت، بۆ ئەوەى ئاسایشى خۆراک نەکەوێتە مەترسییەوە. هه‌روه‌ها پەیڕەوکردنى سیستەمى هاوچەرخ لە ئاودێرییدا، وەکو: دڵۆپاندن و پرژاندن. یاخود کارکردن لە سەر پاڵاوتنى ئاوى ئاوەڕۆ (ئاوى قورس) کە سەرمایەیەکى نیشتیمانییە و پێویستە بەکاربهێنرێت دواى پاڵاوتنى لە بوارەکانى کشتوکاڵی و پیشەسازیى.

 

پێویستە ساڵانە لە رۆژی ژینگەى کوردستاندا دروشمى تایبەت هەبێت و پلانى تایبەت دابڕێژرێت بۆ ساڵى ئایندە بەمەبەستى کەمکردنەوەى مەترسییەکانى سەر ئیکۆسیستەم و بەتایبەتى گۆڕانى ئاو و هەوا، ئەم کارە دەبێت لە نێوان دەستەى ژینگە و وەزارەتى کشتوکاڵ وسەرچاوەکانى ئاو سەرپەرشتى بکرێت و ئەنجومەنى وەزیران ئاسانکاریى بکات بۆ جێبەجێکردنى پلانە داڕێژراوەکان.   

 

** بڕ و رێژەى بارانى ئەمساڵ تا سەره‌تاى مانگى (نیسان)، بە بەراورد لە گەڵ بڕی پێویست بۆ تێپەڕاندنى وشکەساڵى لە ناوچەجیاوازەکانى هەرێم بە پشتبەستن بە سەرچاوە زانستییەکان.  

 

 

 

خشتەى (١): بڕى باران لە پارێزگاى هەولێر بە بەراورد لە گەڵ بڕى پێویست بۆ تێپەڕاندنى وشکەساڵى

 

 

خشتەى (٢): بڕى باران لە پارێزگاى سلێمانى بە بەراورد لە گەڵ بڕى پێویست بۆ تێپەڕاندنى وشکەساڵى

 

 

 

خشتەى (٣): بڕى باران لە پارێزگاى دهۆک بە بەراورد لە گەڵ بڕى پێویست بۆ تێپەڕاندنى وشکەساڵى

 

 

 

خشتەى (٤): بڕى باران لە ئیدارەى راپەڕین بە بەراورد لە گەڵ بڕى پێویست بۆ تێپەڕاندنى وشکەساڵى

 

 

 

خشتەى (٥): بڕى باران لە ئیدارەى سۆران بە بەراورد لە گەڵ بڕى پێویست بۆ تێپەڕاندنى وشکەساڵى

 

 

خشتەى (٦): بڕى باران لە ناوچەى گەرمیان بە بەراورد لە گەڵ بڕى پێویست بۆ تێپەڕاندنى وشکەساڵى